50 anos despois de Franco: un onte que é aínda?

Os problemas de memoria  histórica van máis aló do que o memorismo fose capaz de reter en todos estes anos.

 

O optimismo inicial que seguiu á CE78 nunca imaxinou que en 2025 un 21,3% de españois pensaría que a ditadura franquista fora “boa” ou “moi boa”, como asegura o último Baremo do CIS. A gobernanza educativa posterior á Transición non variou sustantivamente a traxectoria educativa anterior. A 55 anos da Lei Xeral da Educación, un sistema cómodo para o elitismo sostense cunha débil cualificación docente e outros condicionantes que retardan o dereito de todos a un tempo educación digna. A LOECE de 1980 xa fixo veraz o que García Márquez escribira sobre Macondo: “Fixemos tantas guerras…, e todo para que nos pintasen a casa de azul” (Cen anos de soidade, 1967). Desde a Constitución de Cádiz o “plan xeral do ensino público” (art. 131) –é dicir, ensinar a “ler, escribir e contar”(art. 366)- encomendouse ao Catecismo, pouca  formación docente e máis escasos recursos.

Nas conmemoracións, é habitual case sempre falar máis dun presente abstracto, que de explicar un pasado que axude á conversación democrática. Con todo , o sistema educativo que se logrou construír se resignificará pouco se esquece que os intentos de acordos significativos, despois de 1978, xeraron conflitos. Menos cambiará con mentalidades adanistas de quen alardea de clarividencia esquecendo que, nos cincuenta anos transcorridos desde 1975, seguen vivos múltiples ingredientes que facilitaron esa especie de escándalo ante a suposta ignorancia dese 21,3% de mozos. Ningún viviu a suposta calidade de vida dos anos franquistas que parece estrañar, mentres os afáns das políticas educativas destes anos, motivados polo urxente e non polo necesario, non prestaron atención a quen tivo diante a diario unha deteriorada realidade escolar. Con idéntico estilo ao do despotismo ilustrado, obsesionados por subir ao BOE/BOE normas, leis e decretos, ansiaron quedar ben ante non instancias superiores inconcretas, sen atender os problemas que expón o diálogo coa realidade.

 

A casa da esquina (Vila Kochmann en Dresde) Ludwig Meidner, 1913

É propio desta “cultura” herdada, moverse de arriba abaixo , como algo propio de seres excepcionais pola súa proximidade ao poder supremo. É moi adecuado para reiterar receitas ou fórmulas que, como as dos memoriais arbitristas da segunda metade do século XVI, soñan con solucións que non acertan senón a dicir que o problema segue vivo. Coincidentes en que pareza abondar que se lles ocorreu algo, cren que, coa súa simple inspiración, prodúcese un efecto balsámico sobre a teimosa realidade. Case sempre fían as súas solucións a que a audiencia lles faga caso pasivamente, e acompáñanse sempre de baratura e ausencia de recursos salvo a boa vontade de quen lles presta oídos. Pode verse en como, despois de a CE78, levamos nove leis orgánicas, máis expresivas de vontades e formulacións enfrontadas que de vontade por desenvolver coherentemente a democracia do artg. 27.

Entre diverxencias de distinto calado, os apaños curriculares non resolveron cuestións estruturais. Unha que transversaliza moito outras radica no tardío que foi o chamar a atención sobre a memoria, entendida como reivindicación de verdade e reparación dos represaliados do franquismo. Era 2007, cando se trouxo a colación na lei 52/2007, do 26 de decembro, 29 anos despois da CE78. E houbo de reformularse na Lei 20/2022, do 19 de outubro, de Memoria Democrática, para que –quince anos despois- se ampliasen e fortalecesen as medidas adecuadas para fomentar un mellor coñecemento da democracia en España . Moitos máis anos de tardanzas habería que contabilizar se se pensase nunha memoria histórica máis ampla, en que as amnesias do sistema educativo foron constantes, con máis asuntos que os relativas ás desgrazas inxustas dunha Guerra, e unha posguerra con mortos e represaliados a sangue frío. As pelexas polos dereitos sociais e laborais desde os anos 30 do século XIX, e as reaccións calculadas fronte a elas, aínda teñen menos percorrido nos libros de texto escolares, que as destes episodios incívicos. Con todo, unha cousa e a outra van unidas e a proba é que os currículos escolares, os seus correspondentes tratamentos nas normativas de cada Comunidade e nos medios para tratalas dignamente nas aulas, apenas se modificaron. 

Dentro de particulares visións opostas, dependentes da cor ideolóxica que mande en cada Comunidade, nin hai un modo coherente de tratar estas cuestións, nin vontade política de que se faga. Este asunto, tan prolongado nos desacordos institucionais, ten gran repercusión no traballo docente. Entre outros que o denunciaron, merece a pena volver ao Bulldozer negro do Xeneral Franco (Barcelona: Edic. Pasado&Presente, 2016), onde Fernando Hernández Sánchez detectaba que “unha Historia de España no Século XX para a primeira xeración do século XXI”, tiña profundas carencias. Hai nove anos, demostraba como nas aulas de Bacharelato falábase pouco ou nada do que fora a “España actual” –a que abarca desde o primeiro terzo do século XX-, ben porque “non daba tempo”, ben porque non se sabía moi ben que dicir, ben porque era controvertido referirse na aula aos asuntos recentes, co resultado de que, por non desentoar ou crearse conflitos, moito profesores non os trataban. A fiabilidade estatística dos datos que achegaba este investigador eran moi fiables; as súas enquisas aos alumnos de máster de profesorado de Historia, cando entraban no curso, eran posteriores a 2009, e tiñan lugar despois de cursar o Grao. Era xa vello o problema. Nos anos 80, detectábanse no alumnado de COU –cinco anos despois da morte do ditador- grandes baleiros. E despois da LOXSE, en 1990, o debate de “as Humanidades, de Esperanza Aguirre, encargouse de que concluíse nunha Historia de España, propia dun catecismo socio-político como o Manual do Instituto de España en 1939, moi lonxe do coñecemento adecuado á un 2º de Bacharelato do século XXI. Este desmán logrou modificarse bastante no Decreto de Mínimos de Historia que a LOMLOE pretende ensinar, pero non foi obstáculo para que, nas probas de selectividade 2025 de autonomías como Madrid, estivese vixente o daquel proxecto imposible para algo valioso.

Sen remover as pantasmas que roldan os datos do CIS, -condicionantes da súa estrutura-, o actual sistema educativo pouco parece que poida facer, en por si -coma se fose unha burbulla allea á contorna sociopolítico- para corrixir un fracaso de funcionamento durante estes 50 anos. Non está á altura do que debería, e, dadas as erosións que lle seguen causando moito vontades, poida que lle estea pasando algo parecido ao que, segundo temen moito cidadáns, está a suceder ao fiscal xeral do Estado coa sentenza do TS.

TEMAS: Educación común.- Educación pública.- Sistema educativo.- Memoria histórica e Historia.- Democracia.

MMC ( 20.11.2025)