Unha exposición sobre o rexeneracionismo escolar do primeiro
terzo do século XX, permite mergullarse nos problemas actuais do sistema
educativo
Ata o día un de setembro estará aberta no Museo de Historia de Madrid, no antigo Hospicio -r/ Fuencarral, 78-, unha exposición de gran interese para comprender eses 40 anos cruciais da historia da Educación en España. A parte documental ocupa a maior parte da planta baixa do museo que xestiona o Concello, e se complementa con mesas redondas e conferencias nunha sala de Centro-Centro, na praza de Cibeles.
O atractivo desta mostra procede, en primeiro lugar, da mirada que proxectan os seus organizadores: o concepto de “cidade educadora” permite explicar as múltiples relacións que existen entre o mundo educativo e a súa contorna. Tratar de evidencialas nos anos elixidos engade un plus de valor por ser un dos períodos históricos que permiten entender moitas características principais que -logo de 80 anos- marcan a situación estrutural do sistema educativo español. Para descifrar os cambios, límites e condicións educadoras que teña actualmente Madrid e, en gran medida, outras xeografías educadoras de España, é relevante.
Escolas ou colexios
O núcleo desta mostra é a escola pública no
seu sentido máis estrito. Trata, case en exclusiva, da rede que o Estado dispuxera,
desde 1857, para xeralizar o ensino. De como ese eixe de aplicación do dereito
á educación, que viña da Constitución de 1812, foi constituído de xeito lento e
precario. Reducida durante máis dun século á Primaria, a súa obrigatoriedade
-ante todo nominal- abarcou dos 3 aos 6 anos de idade ata 1901, en que se
ampliou ata os 12. E aínda que entre 1913 e 1918 permitiuse ao maxisterio que
capacitase pre-profesionalmente alumnado de 12 a 15 anos en oficios diversos, a
inmensa maioría das clases humildes non pasaba de aí, especialmente as mulleres
e máis en zonas rurais.
Esta variada obrigatoriedade da escolarización, sempre a cargo de profesionais de Maxisterio, deixa fóra da consideración explícita a rede educativa privada e a outros profesionais da educación. O termo “concertada”, por exemplo, empezaría a usarse en 1985 e, doutra banda, o ensino obrigatorio actual (ESO), que alcanza ata os 16 anos desde 1990, lévase a cabo, polo menos en parte, en centros distintos daquelas escolas primarias e con profesorado que continúa nos IES as etapas que, desde os once anos, tiña un Bacharelato que, aínda na reforma de 1953 era, segundo Ruiz Jiménez, propio das clases medias.
 |
| Folleto construcións escolaresde 1961, para 100.000 nenos(foto cedida por Antonio Viñao). |
O gran motivo desta exposición, en torno ao tránsito das escolas “unitarias” ás escolas “graduadas” entre 1898 e 1938, evidencia, ante todo, unha lentísima preocupación do Estado. Documentouno sobradamente Luís Bello, entre 1925 e 1931, na súa Viaxe polas escolas de España. E o catedrático da Universidade de Murcia, Antonio Viñao, acábao de reflectir magníficamente nunha das conferencias de Centro-Centro. O pobre gasto presupuestario de todo o período en Educación e as altas taxas de analfabetismo son o reverso da serodia, excepcional e escasa construción de escolas “graduadas”, esoutro indicador que materializou a precaria estrutura dunha escola para pobres mentres os colexios para xente ben se arroupaban, na súa maioría, en privilexios do Concordato de 1851.
O que o diaño levou
Na súa preocupación pola escola pública, a exposición incide, ademais, en como, en paralelo se produciu, un profundo cambio, sobre todo a partir dos anos 20, que eclosionaría na II República cun Estado preocupado pola dotación económica, construción de centros, recursos e preparación de mestres e profesores das súas escolas e institutos. Aí están as arquitecturas de Ballesteros e Flórez -aínda exemplares- e múltiples iniciativas que amosan unha riqueza de obxectivos integrales máis aló de “ler, escribir e contar”: a expresión artística nas aulas, a expansión da hixiene, a preocupación pola saúde ou a educación social, unha cultura de colaboración non só entre mestres das escolas graduadas -con directores ou directoras-, senón tamén nos traballos escolares de nenos e pícaras, metodoloxías da “escola nova” superadoras do memorismo, experimentación no aula e preparación para a vida. E aí está, así mesmo, o apoio de personalidades modélicas como Giner e a ILE, Justa Freire, Manuel Alonso Zapata, Clara Campoamor, Rodolfo Llopis, Luís Horta, Sidonio Pintado, Asunción Rincón, Eduardo Rincón ou Estrela Cortichs, e o dos que pensaban que cunha educación digna se podería construír unha España máis de todos.
O colofón da mostra, dedicado a como o Madrid republicano coidou as escolas públicas no medio da negritude que vai de xullo de 1936 a primeiros de abril do 39, reforza a idea de como o optimismo educativo anterior foi especial. O dietario de Justa Freire anotando o que sucedía no seu centro día a día -o amparo que podían darlles aos nenos e nenas no medio do horror dos bombardeos-, á beira de fotografías dos destrozos e os testimoniais debuxos infantís, desborda a metáfora baixo a que se documenta esa tapa :... “e veu o diaño e levouno todo”.
Persistencias
O abatemiento profundo que lles supuxo aos que puxeran a súa esperanza na escola pública tardaría moitos anos en saldarse. Pechaduras de colexios e institutos, cambios de nomenclatura e contrarreformas profundas na organización interna acompañaron -especialmente ata case os setenta- unha sistemática depuración inquisitorial de mestres e profesores hoxe ben coñecida.
Cronolóxicamente, non é este o obxectivo da exposición, pero hai chiscadelas a esa desapiadada postguerra e a súa despois. Cando Lora Tamayo accedeu ao Ministerio de Educación (1962-1968), aínda o 65% da rede escolar pública era de “escola única”, con pobres recursos e un mestre ou mestra no aula para unha pluralidade de idades. Ademais, a vontade de facer chegar a educación obrigatoria a todos os menores de 14 anos -que dixo a LXE de 1970- non chegaría ata finais dos anos oitenta.
Gloria Fuertes -testemuña relevante de moitos deses anos-, dicía que non era o mesmo estudar nun “colexio” ou nunha “escola", algo que deberían explicar os que se recrean en bizantinismos hipócritas como o de “liberdade de elección” mentres non erradican a discriminación económica, social, cultural ou relixiosa que esixe a CE78. Igual que seguen aprazando -entre outras urxencias deste incerto presente- unha preparación dos mestres e profesores non puramente voluntarista, digna dun país que pretenda ser moderno.
Sen a existencia dun Centro Documental consistente, capaz de aglutinar información relevante dispersa, concernente á totalidade da historia educativa española do século XX, será difícil previr que o coñecemento dese pasado non acabe reducido ao revival ou a nostalxia: a turistificación e a seriación televisiva invádeno todo. Pero esta exposición aínda ten gran rigor para advertirlles ás novas xeracións -incluídos mestres e profesores do actual ensino obrigatorio-, como no tocante á educación de todos perviven marcas repetitivas, obstáculos nos que seguir tropezando se non se modifican. Atentos ás posibles coalicións ou acordos destes días.
TEMAS: Historia educativa española. Ensino obrigatorio. Escola pública. Maxisterio. Escolarizar/Educar.
Manuel Menor Currás
No hay comentarios:
Publicar un comentario