Leis e moral non adoitan coincidir: o fin e os medios poden facelas extrañas

Invocar a lei sen poñer medios para cumprir canto esixe, ou non cambiala cando é inxusta, non arranxa nada. Tamén en Educación adoita axudar a soster situacións nada democráticas.
 
Do “imperio da lei” a como funciona a realidade política hai un treito. Ensinouno amplamente o mestre nestas lides, Maquiavelo. De como a Constitución non debe ser un “adorno”, a como pode servir de pretexto para que todo siga parecido a cando non a había, tamén. E de como hai mil tretas, xa que logo, para que a argucia leguleia encubra ata delitos durante anos e anos, a Historia é testemuña. As abundantes noticias demostrativas desta semana pesarían o seu na educación da cidadanía cara ao escepticismo desmobilizador.

Transparencia e neopicaresca

As declaracións de testemuñas principais actuando en tramas mafiosas impunemente durante estes anos, ata coa colaboración de partidos políticos, ilustran ben a difícil concordancia. Á ilustre nómina de Naseiro, Filesa ou Baltar, e doutros precedentes senlleiros en nepotismo e similares, a Audiencia Nacional engadiu estes días outro extenso grupo de expertos en inxeñerías das transparencias contables que non fixo máis ca empezar. A este paso, trala dubidosa exemplaridade moral de tan encumiados modelos, teremos que buscar cun candil aos xustos, como na Sodoma do Xénese (Xn. 18,23-33). Neste preciso momento, Francisco Camps é un prototipo excelente das últimas tendencias en disociar a ética e os códigos, e non se descarta que pronto teñamos outros gloriosos. Expertos ademais en impartir doutrina, estes peculiares ensinantes presumiron o seu de ser “caciques bos”, gabáronse de ser perfectos expoñentes do ascenso social a través do esforzo e erixíronse en arquetipos do triunfo social e político.

Consustancial a esta estética neopicaresca foi dar bos consellos a outros, un modo demostrativo de boa conciencia. Dese afán non se apean aínda que os sitúe na  tradición autocompracente da hipocrisía, a que culpa do mal aos outros e nunca ve a trabe no propio ollo. En moitos modos de educar, de que hai sobrados exemplos e anécdotas, este modo de tratar as relacións duns educandos con outros foi obxecto de culto, conseguindo moi bos exemplares de estupidez, ademais de pésima socialización da solidariedade. Nin sequera con preceptos relixiosos por medio se xeneralizou a bondade. No noso ámbito cultural, probablemente porque para a propia Igrexa -mestra case exclusiva da sociedade durante séculos-, a solución do litixio entre o ben e o mal foi un asunto bastante aleatorio. Cada confesionario, como o mestriño, sempre tivo o seu libriño particular, e a desculpa da restricción mental fronte á mentira -ao encomendar o que non era mentira á pura intención de que o falante determinase o sentido das súas palabras-, deixou un amplo espectro de asuntos a expensas da relativa circunstancialidade. De feito, boa parte do dogmatismo moral tivo que ser reforzado a cada paso por sucesivas sinodais, libros de confesores e sentenzas da propia Inquisición, sen contar as bulas eximentes a condición dalgunha prestación pecuniaria en forma de  esmola ou do sufraxio de fundacións ou mandas e legados de signo máis ou menos piadoso. Previa.

Bos e malos

O dictame definitivo acabouno impoñendo lentamente o avance da mentalidade capitalista e a súa competitividade conxénita, que cada vez estilizou máis, con renovados aires e obxectivos, a predicación hipócrita dos bos contra os malos. O ben e o mal acabaron sendo determinados pola racionalidade da produción e a rendibilidad do libre mercado: pura cuestión técnica de apropiarse  ou obstaculizar a apropiación exclusiva do seu valor. A medida que o aburguesamento das cidades se foi desenvolvendo, a pobreza foi perdendo o atractivo espiritual que había ter e converteuse en motivo de escándalo e ata persecución: Luís Vives é testemuña diso coa súa De subventione pauperum (1526). Tamén a caridade e a beneficencia foron perdendo relevancia na medida en que a “cuestión social” -como empezou a chamarse ás reivindicacións dos asalariados- foi gañando terreo. As folgas e reclamacións destes -contra o máximo ben da sacralizada propiedade- acabaron conducindo ás primeiras leis sociais, que supoñían un intervencionismo do Estado. Marcouse así un punto de inflexión na pelexa entre o ben e o mal, por canto facilitaba que non se interrompese a produción e se puidese xerar valor.

Pero era unha situación inestable que a educación podía emendar facilitando a expansión da boa doutrina. Pola mesma lei que Claudio Moyano regula de xeito xeral o sistema educativo -cuxa vixencia estructural alcanzaría 110 anos-, crea tamén a Real Academia de Ciencias Morais e Políticas (art. 160). Aínda por riba que entre o artigo 153 e os 295-296 esa lei dese un control  enorme de “a pureza da doutrina, da fe e os costumes aos eclesiásticos” -a máis diso o ensino relixioso á mocidade-, esta Real Academia trataría de “desengañar aos homes ilusos pero sinxelos e de boa fe”, así como de “auxiliar ás autoridades e contribuír ao triunfo da sociedade sobre as hordas dos novos bárbaros que se ocultan no seu seo e que espían o momento en que poder botarse a convertela en ruínas e cinzas”. O mal -segundo se proclamou na inauguración, en decembro de 1858- era que os asalariados empezaban a reclamar o que en xustiza lles pertencía, cando non existían dereitos sociais e lles estaba prohibido sindicarse. O art. 461 do Código penal de 1848 consideraba delituoso coaligarse para encarecer o prezo do traballo e “regular as súas condicións”, precepto que tería vixencia ata a lei de 27.04.1909, en que se regularía a folga.

O premio dos bos

No canto dunha lei xusta para todos era máis barata a moral individual. Baixo o auspicio das máis altas instancias do Reino, instituíronse premios á boa moral e nas Actas da propia Real Academia de Ciencias Morais e Políticas quedou constancia das incitacións aos obreiros bos para que, no canto de poñer en cuestión a orde social existente, aforrasen; asegurábanlles que así os seus problemas e imprevistos poderían ter solución, lonxe do vicio e a preguiza. De nada valía que os que instigaban co esforzo moral aos asalariados soubesen sobradamente que cos salarios que había -apenas para comer quen traballaba- non lles chegase para nada, como documentaron os testemuños orais e escritos que chegaron á Comisión de Reformas sociais, entre outros o de Jaime Vera en 1884. A moral aforradora foi o único recurso dispoñible fronte a unha total ausencia de protección social, un proceso moi lento en España. Desde a primeira lei de accidentes do traballo en 1900 ata que a Seguridade Social -o principal soporte de prestacións- foi ampliado nos anos oitenta do pasado século a colectivos que non a tiñan, pasaron case 100 anos.  E aínda continuou limitado o acceso a canto en Europa abarcou o  Estado de Benestar desde final da II Guerra Mundial durante os 30 anos “gloriosos”.
A oposición conservadora a ese gran pacto -inspirado no Plan Beveridge- viña dado porque removía a idea da moral aforradora e, sobre todo, a sacralidade da propiedade privada. Era 1942 e só foi posible -en Europa- por medo a un envorco do voto dos asalariados. Coa caída do Muro de Berlín en 1989, e co triunfo das posicións neoliberais de Reagan e Thatcher, reiniciouse a marcha atrás. Tamén aquí se implementou esa tendencia e, nas reunións do Pacto de Toledo, xa florece o mesmo sermoneo anterior a que se crease o INP o 27.02.1908. Volven os consellos morais, para suplir as proteccións que o Estado se impuxo como obrigación fronte a supostos dereitos dos seus cidadáns. Non paran. Na folga masiva polo ensino público o 19.09.2011, cando Esperanza Aguirre -en plenoestoupido da crise- dixo que había que reflexionar “moi en serio” sobre o que custa o ensino.
Este é o motivo principal polo que de contino pretenden adozar a realidade social. Insisten en que a produción vai ben, sen ocuparse de como se reparte o seu potencial beneficio nin a costa de que ou de quen. A estatística sobre turismo español de hai uns días é ilustrativa. A noticia do segundo posto mundial con 82 millóns de visitantes non comentaba nada sobre a pouca productividade desta “industria”, nin sobre quen pagaba o pato nesta burbulla. Se todo vai ben na estatística do PIB, todo o demais desaxustaría a guapa foto.

A educación dos outros

Impartir leccións de moral segue sendo propio de xente ben. Haina en todas as clases sociais “onde queira que vaias”, que xa nos dicía en 1969 un guapo grupo americano-, aínda que predomina entre os que gabearon algunha suposta  posición distante de moitos outros que se quedaron fóra. Queren ser distintos e aspiran a ser máis que os demais: non verse mesturados co común, aínda que a miúdo resulten ordinarios e brutáns. Saben máis que os demais -iso din- e entre o un e o outro ousan dar consellos e, se cadra, a impoñer os seus criterios. A liberdade é o seu lema e -no canto de sindicar a solidariedade- fixeron crecer os libros de autoaxuda nas librerías: o estrés medra e dalgún modo hase de saír das limitacións frustrantes dunha “felicidade” inalcanzable.

En Educación -igual que en Sanidade e outras prestacións-, está sucedendo que os doutrinarios actuais do ben e do mal seguen antepoñendo intereses privados ao ben común. Como no Código penal de 1870, trafucan a norma moral coa xurídica en aras da súa conveniencia. A política social deste Goberno e da maioría das Comunidades autonómicas está sendo rexida por xeitos e obxectivos neoliberais. O pretexto da crise facilítalles o deterioro crecente do público -a Escola pública en particular- e as privatizacións, externalizacións e subvencións directas ou indirectas a iniciativas de negocio privado. Méndez de Vigorepite agora a Esperanza Aguirre cando di que “sen liberdade de elixir non hai liberdade, e sen ela non lograremos a igualdade que ha inspirar o sistema educativo”.
O recurso á lei -e a un pacto previo no caso da Educación- serve para que a orientación prevalente das decisións que se adopten en diante sexa xurídicamente defendible. Con maioría política clara non se necesita un pacto para lavar a cara, pero a evolución do sentido do voto en España fai posible ese pacto, tendo en conta que o recambio de fidelidades ao PP xa dispón de substituto axeitado. Equivócase,, con todo o sustituto de Wert ao sinalar que fai 40 anos houbo un pacto, “que se traduciu no artigo 27 da Constitución”. De habelo, non haberiamos ter tantas leis orgánicas: oito respecto da educación escolar e outras tres respecto da universitaria. Nin tampouco tantas folgas, manifestos e manifestacións, tan similares ás de antes de 1978 que os carteis dunhas e outras son intercambiables.

Pactar que?

Non é previsible que, ata maio, se logre un pacto que vaia máis aló da aparencia. É curto tempo para revertir unha tendencia moi arraigada na historia da educación española, un campo ricamente propicio para mostrar as diferenciais expectativas sociais. Neste xogo demostrativo, doutra banda, unha parte relevante da Igrexa institucional puxo case sempre as súas predileccións, e desde 1961 sumóuselle a OCDE, igual que o FMI ou o Banco Mundial. Milagre sería que coincidisen as súas expectativas coas que a democracia recuperada en 1978 non alcanzou aínda.

No entreacto desta traxicomedia, mentres os máis moralistas seguen aí impartiendo doutrina á vez que rouban, afanan ou trafican co que é de todos, outros que presuntamente deberían estar ao quite parecen mirar se lles cae algo de que vanagloriarse nunha nova lei. Esta forma de colaborar fai que o necesario se demore indefinidamente. Pactar así fará que todo siga o camiño trillado. Algunhas das cuestións que impiden un ensino público de calidade para todos, nin sequera se rozarán. Observen os múltiples entrecruzamentos e contradicións entre lei e moral, unha vez pactadas medidas contra a violencia coas mulleres: É machismo a discriminación de xénero que se practica en moitos colexios concertados de ideario católico? Con canto diñeiro público se sosteñen, pese a iso, os seus concertos educativos? É xusto que se repitan cada ano estes concertos?

TEMAS: Pacto educativo. Lei e Moral. Ensino público. Concertos educativos. Violencia de xénero. Neoliberalismo. Estado de Benestar.

Manuel Menor Currás

Madrid, 28.01.2018

En maio deberán pactar se se quere unha boa educación para todos

Para conseguilo haberán de superar serios atrancos. Pero todo pode quedar nun sucedáneo máis dos moitos que soporta o sistema educativo español en falso.

A “volta á normalidade” pode non existir cando as posibilidades ontolóxicas de “normalidade” admiten moi variadas versións, e máis desde que mediatizadas noticias a fabrican, como xa novelou Umberto Eco antes de que estivesen de moda os rusos neste terreo. O que máis existe son subterfuxios, sucedáneos, eufemismos e anfiboloxías baixo as que adoitamos esconder incoherencias, incompetencias e ata delitos que contradin o sentido primeiro das palabras. Case nos afacemos a cruzarnos a cotío con mestres consumados neste funambulismo do ambiguo. Tanto que, unha parte moi relevante do voto político e de moitas pretensións culturais só se explica, desde hai moito, por esta hipocrisía coa que o resto ha de convivir, se non practicar -con axuda da desmemoria, que diría Voltaire- para ir tirando.

Camuflaxes

Contouno a deputada que presidía estes días a Comisión parlamentaria sobre a crise financeira, logo ter diante a Rato, Solbes ou Elena Salgado: “Son coma nenos: eu vino, pero eu non fun”. Confírmano así mesmo cantos compareceron nos xulgados para explicar as súas coartadas fraudulentas ou corruptas alegando razóns de suposta aristocracia ancestralmente ignorante: os pegañentos asuntos do diñeiro levábanllos sempre outros. Galdós soubo desvelalo a través de Nina, en Misericordia, a novela que tanto gustaba a María Zambrano, pero non valeu de nada o seu ensino. Gürtel, Lezo, Taula, Púnica, etc,, estano dando a entender á marxe de que prescriban, e as cúpulas de Converxencia Democrática de Cataluña, o PP valenciano -e, probablemente, o madrileño e xenovés- tamén se apuntaron ao subterfugio. E tampouco será fácil desmontar que os EREs andaluces non intenten ser protexidos do mesmo xeito.

Borrar os discos duros con información sensible queda xa anticuado. O último neste camuflaxe é o cambio de nome. Por tal procedemento a CDC de Pujol e Artur Mas xa non existe salvo na documentación histórica e nunha etérea presenza xurídica que non parece xerar insomnio. O bo exemplo educa moito e esta fórmula para eludir responsabilidades pronto será considerada. Mestres cantores como Correa ou Crespo xa “tiran da manta” e o ciclo dos substitutos de AP empezou a ser desbancado por Cidadáns.

Os selectos

Que as grandes estafas necesitan situacións propicias púidose comprobar en fraudes últimas como o do Palau, coas preferentes bancarias ou o acontecido en CajaMadrid e outras Caixas. As expectativas dos asalariados de clase media íanse ao garete, pero os responsables de moitos destes abusos eran personaxes de currículum ordinariamente imposible sen abolengo confirmado en bos colexios, e a continuación -tras titulación universitaria non necesariamente contrastable- reafirmado nalgún carísimo máster en MBA. Con tales avais e paciencia, acabaron estando no sitio e tempo oportunos. Logo do que ensinaron en sé xudicial, é máis recoñecible agora o peculiar darwinismo que tanto pregoaron como pedagoxía social os educadores destes avantaxados. Que redimir á humanidade da súa ignorancia implicaba a mediación dos máis “selectos” e que, pola súa mediación, os outros mortais esforzaríanse en saír dun atraso que -na inmensa maioría dos casos- viña marcado desde antes de nacer. En fin, mentres traballaban na normalidade da “boa orde”, a colosal débeda pública crecía nas súas selectas mans.

Esta pedagoxía, abundante xa no século XIX cando “a cuestión social” molestaba porque mobilizaba, ha ter continuidade en persoas e asociacións interesadas en “a calidade educativa”. Retorcida a súa primeira significación, este topos foi o gran subterfuxio para eliminar a competencia temperá de quen, cunha educación que tratase as diferenzas do capital cultural que arrastran os cativos desde antes de entrar no sistema educativo, poderían ser competidores nas relacións sociais e económicas futuras. A proxenie é a proxenie e estes entusiastas patriotas nunca viron con bos ollos a democratización do ensino. Se en 1953 Ruiz Jiménez tivo dificultades coa súa reforma, non digamos as de Villar Palasí coa LXE en 1970 e, sobre todo, as que sufriu a LOXSE socialista en 1990. Non cesaron de xeralizar -contra o criterio analítico de Baudelot e Establet, reveladores do discriminatorio que se esconde baixo a cantilena da “baixada do nivel”- simplificados alarmismos tralas ampliacións últimas que aquí logrou ter -tardíamente- a universalización do ensino. O subterfuxio propicioulles, ademais, un alegato para poñer en solfa á mocidade que vén detrás. Reflectido xa nas taboíñas cuneiformes e na Grecia presocrática, namorou aos mentores da LOMCE, onde o “esforzo”, o “emprendemento” e outras formas selectivas son obstáculos para que unha educación integral, científica e democrática posibilite unha mellor convivencia.

A tan poderoso “adoutrinamiento” serve de gran subterfuxio a suposta veracidade estatística de múltiples informes. O PISA, da CEOE, é un bo expoñente de como os grandes números -xenéricos e aparentemente imparciais- poden non dicir nada ou moi pouco da realidade educativa que máis importa. Adoita servir, ata, para a manipulación masiva, como Xurxo Torres puxo de manifesto ao estudar as políticas que propicia o conservadurismo para aformación das personalidades neoliberais. Por que, se non, estes Informes culpabilizan dos problemas ao alumnado? Como é que non valoran o traballo de gran cantidade de familias e profesores por sacalo adiante coa escaseza de recursos que o Estado inviste no ensino público? Para que promoven criterios organizativos que promoven a privada e concertada?

Pacto?

O amplo abano de estatísticas dispoñibles non reduciu os problemas educativos e, con todo, levamos -fronte a rexeitamentos anteriores- máis dun ano entretidos coa panacea dun hipotético pacto para xustificar outra lei educativa máis. Ata maio é o prazo primordial que se deron no Congreso para sentar as súas bases, mentres prosegue vixente a denostada LOMCE. Os condicionantes que se acaban de mencionar tamén seguirán marcando e influíndo en cantos teñan algo que acordar ou asinar, xa que canto acorden ou non acorden ten que ver cun cambio de paradigma central; en definitiva, o coidado, atención e valor a dar á educación pública, a única que pode garantir en igualdade o dereito á educación. E niso reside, á vez, a dificultade do pacto: na proporción de melloría de que se propoñan dotala e, polo tanto, na dignidade cualitativa para todos de que logren revestila, máis aló do que foi factible ata agora.

Este obxectivo, polas gradaciones que admite nas súas moitas vertentes, préstase de novo ao eufemismo. A categoría de aprecio que en sé parlamentaria se logre caracterizar -e que a lexislación subseguinte e os Gobernos futuros se liberen de trucos e propaganda inútil- dependerá sustancialmente destes aspectos:

• A atención á Educación Infantil, o nivel educativo que mellor expresa a democratización da educación: calquera cidadán debería ter a posibilidade de equilibrar mellor as posibles desvantaxes de orixe familiar, condicionantes de moitas dificultades escolares posteriores.
• 
  - A Formación Profesional, o gran problema pendente do sistema educativo español, sempre postergado por ter que ver máis explícitamente co laboral e, por tal motivo, ser considerado de segundo nivel.
• 
  - Este falso aristocratismo -do que Quevedo fixo burla no Buscón- ha de desaparecer no tratamento da ESO, e sobre todo do seu cuarto curso, cuxas posibles formulaciones non deberían propiciar temperás discriminacións, itinerarios pechados a segundas oportunidades, nin titulacións incoherentes.
• 
  - A organización dos centros educativos de modo que a voz dos cidadáns e os seus fillos, e a dos que traballan neles, non sexa postergada ou reducida a mero formalismo, ten por diante moito percorrido a revertir.
• 
  - A formación do profesorado, á súa vez, tanto na súa fase inicial como na permanente, arrastra consigo serios problemas de profesionalidade e adaptación ao momento actual. Se se pregoase que os profesores son o centro do sistema, a súa preparación non pode seguir sendo obsoleta. Tampouco serve de nada falar de “vocación” para ladear que o voluntarismo non é a clave de todo traballo que debe facerse ben e que debe ser socialmente recoñecido.
• 
  - A pura retórica só é vacuidade e indiferenza. Por iso o investimento dispoñible é, en definitiva, o máis significativo. Saber con canto diñeiro conta Educación e como se distribúe, demostrará en sé parlamentaria o valor concreto que se concede á educación na construción deste país..
• 
  - O papel da Escola pública depende diso, aínda que non só. Seguiranlle asignando un papel subsidiario, para atender o que non quere a privada e concertada? Ou un papel vertebrador do país democrático que se di ser España, co subseguinte investimento de papeis que quixo a LOMCE? Por outra banda, sexa cal for o seu reparto, subscribir concertos ou recibir subvencións públicas por razóns educativas, obrigará a cumprir en igualdade, por exemplo aceptando alumnas e alumnos sen segregación ningunha?
 

• Liberdade?
• Un consenso nestes sete trazos do sistema educativo faríao avanzar cara a unha pluralidade e igualdade non logradas nos 40 anos posteriores ao artigo 27. Conste, de todos os xeitos, que aumenta o número dos que entenden que non será posible algo que mereza a pena se non se modifica a redacción dese artigo constitucional e que, para chegar a un pacto valioso, a Subcomisión haberá de salvar dous grandes obstáculos moi entrefrebados ata agora no marco conceptual que prevaleceu na fenomenoloxía das políticas educativas.
  
  En primeiro lugar, a “liberdade de elección de centro”, o eufemismo de que tanto gustou Esperanza Aguirre nos seus tempos de gloria política. Múltiples usos da “liberdade educativa”, contraditorios entre si cando non poñen límite a un sistema intrínsecamente parcial e discriminatorio, están profundamente incrustados nos que son contrarios á igualdade que tamén prescribiu o art. 27. É asunto vello porque xa valeu para desvirtuar o que dixera a Constitución de 1812. Como falsificación da “liberdade”, a García Álix -o primeiro ministro de Educación que tivo España- facíalle exclamar en 1900:
  “A liberdade de ensino no noso país converteuse nun censurable mercantilismo. A moda, o capricho, a propaganda interesada, viñeron afastando dos centros oficiais aos fillos das nosas clases elevadas ou acomodadas, entregándoos a colexios de institucións ou de carácter privado que, coa chamada incorporación, vaian como a hedra secando o tronco do ensino oficial”.
  
  A mixtificación do término continuou e sufriuna de cheo a Institución Libre de Ensinanza. Ao pretender acollerse á “liberdade” que, en teoría, permitía o artigo 12 da Constitución de 1876 para exercer docencia en todos os niveis educativos, interpuxéronlle a “tolerancia relixiosa”: fíxoo ver Cacho Viu en 1962. E cando se quixo que a liberdade abarcase ao antidogmatismo na cátedra e á independencia docente, os conflitos levaron á traxedia. Móstrano as normas dictadas por José Mª Pemán para depurar mestres e mestras, profesores e científicos. No BOE do 10.12.1936 está pormenorizada a súa execución ata febreiro de 1944, unha inquisición sistemática que contabilizaba nese momento máis de 50.000 mestres depurados, a quen habería que sumar docentes dos demais niveis educativos. E mentres a grisura educativa se expandía ás súas anchas, as revisións de expedientes prolongáronse cando menos ata 1975.
 

• E os Acordos do 79?
• Por desmemoria e indiferenza, a “liberdade de elección” segue aí. E, vinculada a ela, a Relixión, a outra gran cuestión que afecta a unha Escola pública que, en puridade, ha de ser laica se quere ser democrática. É imposible un pacto en Educación, e en especial sobre currículum, sen que os comisionados no Congreso teñan que tratala dalgún modo. Desde antes de 1851 estivo presente, foi referendada nos Acordos de 1979 e, implicitamente, no artigo 27, despois do nacionalcatolicismo dos 40 anos anteriores. Máis aló de toda crenza, implica, ademais, posicionamientos de gran valor simbólico para os firmantes do hipotético pacto e, como mínimo, aínda que esta cuestión non teña xa a virulencia que tivo, aínda permitirá comprobar a vixencia da precaución cervantina: “coa Igrexa demos” (no cap. IX da II parte do Quixote). Está por ver o peso político que para a Subcomisión teña a aceleración secularizadora que segundo Pérez-Agote mostran as enquisas especializadas do CIS.
  
  Á súa luz, os colexios relixiosos -é dicir, un 60% do 30% do ensino concertado e privado- cumprirían, como “lugar social privilexiado da relixión”, a misión de referendar a selección social. O cal fai contraditorias, especialmente en tempo de crise, as subvencións e concertos que non teñan contrapartidas garantidas á sociedade. As “iniciativas sociais” que adoitan pretextar estes colexios como subterfuxio para soster unha posición privilexiada só parecen cadrar ben ao apoio das elites, tradicional desde antes de 1851. Igual dificultade ten a cuestión nada colateral da Relixión no currículum, que afecta de entrada a 18.000 catequistas que a imparten no horario escolar dos centros públicos. O problema é que segue mostrando un panorama, máis que metafórico, de como mediatiza o Estado a súa obrigación cos dereitos educativos de todos os cidadáns, ao violentar o imaxinario do seu desenvolvemento democrático.
• 
  Para o século XIX ou para o XXI?
• Relixión e poder comparten sobrada historia para dar verosimilitude ao aconfesionalismo ou a outras fórmulas políticas. No entanto, o maior obstáculo para un bo pacto educativo -sen sucedáneos- é que, como dicía Julio Llamazares hai pouco, “por moito que queiramos non podemos pasar do século XIX ao século XXI, sen pasar polo século XX”. Boa parte dos problemas subxacentes ao actual sistema educativo español se ventilaron en Francia en 1905: sepárannos 112 anos. Por iso o escritor leonés destacaba que os españois aínda resultamos máis próximos ao pintado por Goya que ao expresado por Machado. É o resultado  -"normal”- de substituír a boa educación por trampantoxos.
• 
  
  TEMAS: Pacto educativo. Escola pública. Relixión. Liberdade de elección de centros. Políticas educativas. Artigo 27 Constitución. Concordatos e Acordos co Vaticano.
  
  Manuel Menor Currás
• Madrid, 21.01.2018

A utopía do Homo Deus entretén,pero non arranxa o que nos preme a cotío

Tampouco emenda as penurias que nos autoimpoñemos, públicas e privadas, por medo, ignorancia ou mala experiencia. Por algo o sistema educativo avanza lentamente, cando non retrocede.

Sostiña Salvatore Satta que é posible que a vida dun pobo se desenvolvese nunha unidade de tempo e lugar, como as antigas traxedias, e que a sucesión dos acontecementos posuíse a misteriosa fixeza do cemiterio. Vista por Deus, en O día do xuízo -ese era o título da súa gran novela póstuma, en 1979-, cría que “a vida aparece exactamente así”. Se o éxito dun pobo ou dun país se medise polos cambios habidos en moitos anos máis que pola pura cronoloxía, primaría a devastación dos corpos e vidas das súas xentes. Por riba de moitas outras consideracións, veríase que en cuestións substantivas todo seguía como hai dez, vinte ou oitenta anos, mesmo. Falaba do que sucedera en Cerdeña. Podería valer para España en non poucos aspectos, logo de tantas crises como as habidas na historia destes 80 anos últimos.

Dereitización
Este 2018 vai resultar moi educativo para entendelo. As moitas leccións que nos está proporcionando desde que empezou, congruentes entre si, están logrando ese obxectivo de xeito moi satisfactorio. Se se toma como avaliación rudimentaria canto os informes sociolóxicos van dicindo -esa instancia á que cada día se pregan máis os nosos partidos-, verase unha gran concordancia entre o proxecto e a dereitización da sociedade española ata extremos que, nos anos setenta e oitenta, imaxinasen dificilmente os máis reacios ao cambio. A metodoloxía que -con ampla colaboración dos medios e, sobre todo, de TVE- se están desenvolvendo para conseguilo, ademais de contar coa inestimable achega de Cataluña, acumula cada día episodios didácticos de gran relevancia.

Meteosat
Destaquemos neste sentido como a pertinaz meteoroloxía volve polos seus fueros. Se era austeramente imprecisa pero útil para xustificar o inxustificable, segue cumprindo actualmente ese relevante papel, á vez que o de fonte primordial de aprendizaxe. Desde que os homes do tempo eran máis voluntariosos do que técnicamente podían permitirse, volveronse a poñer en valor os dotes da improvisación. De nada parece valer o Meteosat de segunda xeración nin o AEMET. Tampouco valeu moito a leve esaxeración que adoitan poñer nos noticiarios para curarse en saúde e non se volvese repetirse o daquel 27.02.2004, en que, con Álvarez Cascos en Fomento, quedaron atrapadas entre Pancorbo, Briviesca e Miranda de Ebro unhas 5.000 persoas. Dá o mesmo cando os altos responsables destes asuntos son os primeiros en non decatarse dos riscos graves que poden ter os seus descoidos. Todo parece indicar que a xestión desas previsións e das medidas pertinentes para facer fronte aos inconvenientes no tráfico, foi irresponsable. E todo segue acontecendo como cando “a pertinaz seca”: segundo estes excelentes xestores, a culpable é a xente, e máis a pouco precavida. Lección a aprender: mellor desconfiar. Os  que din ter autoridade en cuestións fundamentais son, como mínimo, incompetentes.

Providencia
A lección número dous vén do expediente con que pretenderon responsabilizar á concesionaria. O máis probable é que esa tradición de irresponsabilidade -acreditada xa tamén con Cascos ao mando- volva confirmarse. As grandes empresas saben como bandearse en situacións de conflito e, como outras veces sucedeu, poderán alegar calquera escusa; viralles en axuda o feito de que -casualmente- á concesionaria da AP-6 acábaselle o período de concesión estipulado. Previsoramente, teñen a favor da súa rendibilidade de 65,3 millónsde euros en 2016 que xa foron soltando o lastre do 23% de empregados. En síntese, é o proxecto habitual dos emprendedores neoliberais, en que a seriedade do servizo aos usuarios non aparece en lugar principal. Só é cuestión de sorte, xa que logo, non verse afectado. No pasado, as consecuencias de similares comportamentos encubríanse coa suposta vontade de Deus providente. Hoxe, nun Estado sedicente aconfesional, segundo o art. 1. da CE (Constitución española), soaría estraño. Aínda que con tantos remendos como ten ese adxectivo, non é moi imprevisible que se ensine en tantos centros educativos co currículum de Relixión que publicou o BOE en 2015, dando cumprimento á LOMCE. 

Estado mínimo

A terceira lección implica -sen vontade de adoutrinamiento- que, das dúas leccións anteriores se deduza algo práctico. Aínda que algo incorrecto para o que se leva, a súa coherencia vén de que canto rodea esta concesión ou privatización temporal da AP-6 é similar tamén a canto sucede, crecentemente, cunha parte moi importante dos servizos que neste país existen. Entre outros, en aspectos fundamentais como Educación, Saúde, Información, Augas, Petróleo ou Electricidade. É dicir, que queiramos ou non, estamos pillados, a mercé destes xestores privados e con ausencia crecente do Estado nestas prestacións e, ás veces, con deixación de responsabilidade no cumprimento da súa obrigación cos cidadáns. Todos estes ámbitos son sen dúbida de gran fertilidade rendible para os seus concesionarios, pero, sen dúbida, a conta do pouco que adoitan prosperar as demandas de malos servizos, atrasos e incumprimentos cos seus usuarios.

Agora ben, o libre mercado non prescribe, en puridade -tal como concibiu Adam Smith-, que os accionistas destas empresas concesionarias, subarrendatarias ou subvencionadas, só traten de sobrevivir a conta dun público cativo, que non amigo. Con excesiva frecuencia, e non poucos apaños solapadamente monopolísticos, a súa contribución á productividade real -e non meramente financeira- é inexistente. O lóxico, xa que logo, sería que, á máis mínima inconveniencia, desaxuste ou incumprimiento do contrato estipulado para o logro da privatización, subvención ou concerto, para evitar un maior menoscabo dos dereitos dos usuarios revertisen ao erario público -e ao dos cidadáns prexudicados- os beneficios que estas empresas concesionarias conseguen.

Anoten, con todo, os inconvenientes prácticos que ten canto non sexa proseguir nas minchas, coma se todo estivese ben. Non esquezan -como gran lección da continuidade dos tempos- o itinerario que adoitan seguir estas queixas en caso de producirse, incluídos comportamentos mafiosos de diverso alcance. Pero sobre todo, o que estes acontecementos últimos ensinan é que botar a culpa a outros xa é un clásico neste terreo, reiterativamente idéntico a cando era tradicional e moi apropiado para o Celtiveria-show de Carandell. A gran innovación última -digna da exposición que o Museo ABC exhibe do TBO- é a do kit novidoso da DGT, consistente en que haberemos de encher o maletero do coche cunha caixiña en que caiban 18 artigos, pala incluída, para sobrevivir. Quen non os levase sería máis culpable do seu desatino. Non se quedou curto o inventor desta improvisación, tan fantasiosa que pronto tiveron que tirala ao cesto dos papeis?

Amiguismos clásicos

Non se acaban aquí as leccións destes días, pois os nosos políticos máis ociosos tómanse os cargos como algo que lles é debido e sen contraprestacións de obrigado cumprimento cara á cidadanía que lles paga. Moitos seguen coa mesma inexorable parsimonia -tradicional xa no século XIX, desde antes de que empezase a contar o tempo da modernidade-, e coa mesma indiferenza cara a unha sociedade que demanda axilidade e, sobre todo, seriedade no uso dos recursos de Facenda. A súa política de improvisación é allea ao coñecemento, só trata de ver se amaina; improvisan e xogan cos tempos por ver se cambia o aire, reelíxenlles e seguen tirando entre amiguetes fieis. Non a outra cousa que a irresponsabilidade -esa constante da política chapada á antiga- cabe atribuír a escenas e relatos como os oídos estes días en sé xudicial -o do responsable de Gúrtel non ten desperdicio- ou vendo a Rodrigo Rato en sé parlamentaria. A ninguén debería estrañar o breve comentario de Público, segundo o cal dous terzos da colosal débeda pública española -ao redor de medio billón de euros da última década- procede dos xestores do PP. Caeron na conta da cantidade de amigos de Aguirre que están imputados? Non é sorprendente que en dous das CCAA máis ricas este poida ser un ano especialmente horrible desde o punto de vista xudicial para selectos especialistas en detraer recursos públicos para os seus particulares intereses? Seguirán sendo intocables?

Homo Deus

Segue tendo moita publicidade este best seller e o que lle precedeu, Homo sapiens, pese a múltiples cuestións que deixa no aire e a unha vaga abstracción que lle permite xogar con interpretacións máis aparentes que consistentes. Sostén Yuval Noah Harari que “nun futuro non moi afastado poderemos crear superhumanos que avantaxen aos antigos deuses nas súas facultades corporais e mentais. A enxeñería xenética estaría a piques de producir cambios poderosos nas nosas capacidades. Desde a mera hipótese e, sen especificar para cantos humanos estarán dispoñibles tales potencialidades, aventúrase en que, “cando pensamos sobre do futuro, o noso horizonte adoita estar limitado polas ideoloxías e os sistemas sociais o presente. A democracia anímanos a crer nun futuro democrático, o capitalismo non nos deixa contemplar unha alternativa non capitalista, e o humanismo fai que nos custe imaxinar un futuro máis humano”. E, logo de abrumarnos con 491 páxinas de prolixas combinacións de datos e asuntos, conclúe que habemos de “afrouxar estes “amarres” condicionantes e permitirnos pensar de xeitos moito máis imaxinativos.

Canto de imaxinativas e a conveniencia de quen, non parece responsabilidade do autor. Tampouco lle preocupa que, entre as primeiras previsións do Xénese, estivese a desa tentación deificadora; que o “progreso” haxa ter nos dous séculos pasados graves derivacións; ou que o soño do maquinismo último fixese soñar infructuosamente a moitos nos últimos 50 anos. De todos os xeitos, un razonamento que lle serve de base optimista, vén ben aquí, probablemente tamén como lección adicional a canto nos  deparou esta semana. Poñamos que a provocadora hipótese evolutiva do mozo divulgador Yuval tivese consistencia e que a morte tan só fose xa un problema técnico e non un asunto de curas e teólogos como, segundo afirma, era no pasado. Se a fame, a peste e a guerra están xa deixando de ser os enormes problemas que foron, “estaría nas nosas mans” asegura voluntarista- facer que as cousas melloren, e reducir aínda máis a incidencia do sufrimento. 

Anima o autor, deste xeito, a non ser derrotistas ou escépticos sobre tamañas predicións utópicas que a tecnoloxía no pon -agora si- ao alcance da man. No entanto, de vivir experiencias como a recente da AP-6 ou as de cantos viron frustradas as súas vidas polos xestores das últimas crises españolas, este ilusionado propagador dos supostos beneficios que nos trae o “Internet das cousas” moi probablemente centraría os seus afáns literarios nas razóns polas que tardan tanto en evolucionar os que en Historia se coñecen como “tempos longos, a que tanta atención prestou a historiografía francesa. Para os émulos de Xulio Verne son pouco atractivos e moi pouco excitantes eses asuntos aparentemente nimios e tan vulgarmente evenemenciais que aínda nos suceden todos os días, pero cuxas raíces afunden na máis “terca fixeza do cemiterio”

TEMAS: Homo Deus. Salvatore Satta. Cambio e permanencia. Continuidade. “Tempo longo”. Historia e ficción. Privatizacións e abusos. Incompetencia.

Manuel Menor Currás

Madrid, 14.01.2018

2018 pode non ser un ano novo, senón a repetición dun tempo educador trasnoitado

As liñas vermellas do posible pacto educativo poden deixar o panorama político nunha continuidade desubicada, alérxica á extensión esixente da democracia educativa.

Merkel acaba de terminar o ano reclamando conciencia sobre o que une máis profundamente os seus concidadáns, antepoñer o común e esforzarse no respecto mutuo dos uns cos outros: “estar atentos, escoitar de verdade e ser comprensivos”. Necesidades de todos e desafíos de futuro han de estar presentes conxuntamente -dixo a chanceler alemá- para lograr un goberno estable para Alemaña. Como programa, non está mal para tratar de atopar lazos con que superar a estreita posición en que a deixaron as últimas eleccións.

Sentimentalismo e irracionalidade

Aquí estamos máis ben en “tempo de tregua” despois do 21-D, pero sen que as trampas co solitario poidan sosterse por moito tempo. Mentres os cataláns -especialmente o seu empresariado- trata de acomodarse ao novo escenario da hexemonía de Cidadáns, PP e Converxencia, os dous partidos máis corruptos de España como anota Gregorio Morán, seguen apelando á sentimentalidade e ao irracionalismo sen dar creto ao ocorrido.

Mal síntoma para un momento en que a política -con mayúscula e con minúscula- necesita máis que nunca de reflexión a partir da realidade e non de subterfuxios para, en nome de esencialismos de diversa peluxe, seguir mangoneando as Administracións en beneficio de intereses alleos aos que corresponde defender: os dereitos e liberdades dos cidadáns. Parece que todo lles fosen problemas, insolubles por “conxénita deficiencia política”.

O esquizofrénico pacto

O equivalente desta esquizofrenia que ameaza con prolongarse en 2018 pode verse no panorama que teceu Méndez de Vigo para o novo ano a conta dun suposto novo pacto educativo. O de “novo” é un dicir, porque de facer caso ao rastro documental deixado trala elaboración do artigo 27 para a Constitución de 1978, o que máis ben se atopa de ano en ano, e reforma tras contrarreforma alternante desde a LOCE de UCD en 1980 ata a LOMCE de 2013 -aínda plenamente vixente para o presente curso-, é que aquel inicial consenso xenérico, que non pacto, segue sendo no presente fonte de desacodos continos, pese á demostrada vontade dalgúns actores principais neste traxecto de intentar modificar esta soterrada “guerra escolar”. Así se chamou outrora ás desavinzas que viñan producíndose neste terreo desde as Cortes de Cádiz en 1812, como testemuñou José María Blanco White moi pronto, desde o seu exilio en Londres.

Entre os documentos internos de traballo que se facilitaron aos que pasaron pola Subcomisión parlamentaria no transcurso do ano que termina, hai un índice de 15 bloques temáticos. Máis ou menos equivalen aos que ten calquera das oito leis orgánicas que, nos 40 anos últimos, trataron de interpretar -de modo moi contrario en cuestións principais- a particular versión de cada partido político gobernante sobre do modo de cumprir cos dous principais dereitos recolleitos no artigo 27 da Constitución: a universalización e a liberdade educativas. Terminados os traballos previos de comparecencias, cando xa estaba ben de oír opinións contraditorias, acordes cos intereses contrapostos que uns e outros dixeron defender sempre “por unha mellor educación”, esta segunda etapa en que os principais grupos políticos parecen asumir ao propoñer un texto consensuado, o ministro parece arrogarse o privilexio de que se lle dan todo ben apañadito e sen demasiadas distorsións respecto do que ten establecido o PP, moi ben. Deste xeito, xa lle dan practicamente as bases dunha nova lei orgánica e, como acontecese coa LOMCE de Wert, bastaralle paseala polo Congreso en loor de multitudes, coma se tivese a maioría absoluta de 2013. Todo moi fino e aparente.

As liñas vermellas

O problema é que existen liñas vermellas, capaces de tinguir -ou distinguir, segundo se mire- o satinado diplomático e impoluto deses bloques temáticos. Polo si ou polo non, os medios afines ao Goberno -de xeito entrefrebado co que a Conferencia Episcopal desexa- xa adiantaron que hai tres cuestións problemáticas, susceptibles de quedar fóra dos acordos precisos. En primeiro lugar, o financiamento, asunto principalísimo na definición do valor que cabe conceder a educación cunha política de decisións concretas, sen caer en grandilocuencias vacuas. En segundo lugar, as relacións entre ensino privado e público -un contencioso que vén da etapa da Restauración canovista e o seu ministro Manuel Orovio, sen que atopen máis que parches que pronto resultan estraños á idea democrática orixinal dun ensino común para todos os cidadáns de cuxo dereito o Estado sexa garante responsable. E en terceiro lugar, o asunto da Relixión no sistema educativo que, no caso español, está moi enleado coa propiedade do 60% dos colexios privados e concertados e, ademais, supón unha constante mediatización terxiversadora da liberdade de coñecemento e da igualdade de trato: dúas liberdades previas ás dunha coherente liberdade de conciencia e relixiosa.

Nos últimos tempos -desde outubro por máis datos- a Rajoy estanlle crecendo os ananos na súa contorna: as cousas para comer de moitos que viviron da Administración coma se fose súa empezaron ás presas serio perigo. Nos inicios de 2018 nin é desexable unha prolongación de provisionalidade a situación existente no sistema educativo español nin, menos, que queira buscárselle un novo apaño á irracionalidade e sentimentalismo nostálgico dun pasado que nunca foi o que moitos se empeñaron en que parecese que era.

2018 será 2018?

Nisto da educación, xa pasaron máis de oitenta anos desde que a lexislación daqueles aciagos anos establecese unha determinada uniformidade, que non igualdade, con exclusión depuradora de todo o demais. É de supoñer que talvez a Méndez de Vigo non lle praza, pero nin a todos os seus lles parecerá xa pertinente soster o insostible como non sexa para seguir nun pasado en que perder credibilidade cunha irracionalidad trasnoitada. Como lles pasou en Cataluña. Tampouco iriamos a ningunha parte -máis ben ao desastre xeneralizado- se, como tantas outras veces no noso propio pasado educador deixamos o importante ao albur do urxente para acomodarnos nunha modalidade máis de improvisación desatinada e impropia.

TEMAS: Pacto educativo. Políticas educativas. LOMCE. Conservadurismo. Eleccións catalás. Méndez de Vigo/Rajoy.

Manuel Menor Currás

Madrid, 31.12.2017