Manuel Menor Currás
Agora que aumenta o fervor polos
eufemismos, a medida que medran os problemas tal vez a sensatez nos leve a
volver chamar ás cousas polo seu nome. Fai dous días, nun acto público de
dezaoito asociacións que tratan de axuntar esforzos contra os efectos desta
crise, alguén recordou como Pablo Igrexas, hai algo máis de 100 anos, chamaba “fabricantes
de fame” aos causantes das enormes disparidades que tiñan asento estrutural en
España.
De “populismo demagóxico” acusaríano
hoxe, se puidese volver dicilo. Os datos que temos da época, con todo,
relativos ás calorías que consumía gran parte da poboación traballadora, o
analfabetismo que imperaba, as características a-legais en que se movía a contratación
laboral -en canto a horarios, salarios, condicións dos centros laborais,
traballos de nenos e mulleres...-, e demais características da repartición da
riqueza que se producía en España, axudan a entender o alcance real da
expresión ao referirse aos que, en tales circunstancias, acusaban aos
traballadores de malgasto e defendían entusiastas a “beneficencia privada” e a
caridade como paliativos de problemas que non querían tocar. Nin sequera
recoñecían a existencia de tan grave problema social e económico en que tiñan
moito que ver. Para disimulalo, falaban diso como “a cuestión social”, un
eufemismo neutralizador do que consideraban problema doutros, alleo á súa
propia responsabilidade. De todo iso deixaron cumprido testemuño Pablo Iglesias
e outros entrevistados na Información
oral e escrita que transmitiron á Comisión
de Reformas Sociais, nos primeiros oitenta do século anterior. Aínda non se
falaba no noso dun “Estado social”, e haberían de pasar bastantes anos para que
se mentase o “Estado de benestar”. Aquela mesma Comisión era, ao dicir de
honestos investigadores, un modo de dilatar a intervención do Estado en canto
supuxese modificar o máis mínimo a sacralidade do dereito de propiedade, cando
xa en Alemaña -a Alemaña bismarckiana- xa se estaba na liña da intervención
estatal polo temor a que se producisen graves problemas revolucionarios: de aí
o nome de “seguridade social” que adoptou o primeiro conxunto de institucións e
leis sociais.
A nosa actual Constitución di que somos
un “Estado social e democrático de dereito”. En que medida, con todo,
avancemos nestes últimos cen anos e, ao mesmo tempo, se nos volvan fráxiles
estes supostos avances, son cuestións relevantes a ter en conta. Non podemos
obviar a precariedade a que se está reducindo o conxunto institucional cuxa
construción inicial, aínda que lenta, viu nacer Pablo Iglesias. Fame e pobreza -dúas
palabras tabú durante moito tempo- volven ser termos adecuados para falar do
que está sucedendo. A pobreza tivo moitas metamorfoses no transcurso da historia,
como xa advertiu Robert Castel en 1997: pode comprobarse, por exemplo,
examinando documentalmente como utilizou a burguesía a propagación da moral do
aforro e as súas caixas entre os traballadores, fronte ás “caixas de
resistencia” que estes empregaban (Genealogía
de un sueño burgués: el “benéfico” ahorro de los asalariados (1834-1919),
Madrid, Endymion, 2008). O novo é que estamos asistindo a unha profunda
transformación das relacións sociais e económicas, aínda que o nome real das
cousas se queira ocultar. Nos propios estertores da estrutura interna das
Caixas e a súa relación operativa co Estado e connosco neste momento, fanse moi
visibles ambos os planos. O que sucede cos
nomes con que se pretende nomear o que está sucedendo. Xa a cuestión semántica
de se son galgos ou podencos -rescate ou liña de crédito- é o de menos. O
relevante é que, tras todo este andamiaxe que se está esborrallando desde hai
cinco anos, xa son visibles de novo os pobres e detrás, ben diferenciados, os
novos facedores de pobres, mellor asentados nos seus privilexios e cada vez
máis distanciados daqueles.
Isto estase empobrecendo amplamente.
Recorden o último Informe de Unicef sobre a infancia española, que chama a
atención sobre 2,2 millóns de nenos en cuxos fogares hai problemas para chegar
a fin de mes; e deles, 700.000 pertencen a familias onde ninguén ten traballo.
Esta focalización do problema real dos xa excedidos cinco millóns de parados -aos
que, segundo informa o Goberno, haberán de engadirse pronto outros seiscentos
mil- non ha de facer esquecer que problemas de pobreza e exclusión sempre
tivemos, como pode seguirse en sucesivos informes como os de Cáritas. Pero eses
problemas que están aí, na medida en que a contorna se deteriora cos sucesivos
recortes das leis e institucións sociais que tiñamos, fanse agora máis
perentorias e máis rechamantes. Ignasi Rise, patrón dunha fundación ocupada da
saúde mental na infancia, confirmábame onte mesmo que, entre outras secuelas
persistentes que teñen detectadas nas idades temperás, a da violencia familiar
-con violacións incluídas- rolda actualmente entre un sete e un oito por cento.
Tamén é evidente que a pobreza e exclusión existentes e en proceso de aumento
non se reparten por igual en todas partes nin afectan a todos por igual. As
proporcións estatísticas -en niveis macro, sobre todo- non adoitan contar ben a
dor de quen máis sofren. Igual que os afectados polos recortes non se reparten
equitativamente: esta desinversión social ten unha repartición selectiva, é o
reverso da “xustiza distributiva”. Está danando máis aos anciáns, á infancia,
ás mulleres, a significados grupos de gais e lesbianas, ou aos cidadáns das
zonas rurais -ese 10% de españois dispersos no 80% do territorio, máis illados.
Todos eles son os máis vulnerables neste momento e é neles onde primeiro se
está expansionando o crecemento da pobreza que propician as políticas de
recortes do Goberno de España e de gran parte das súas autonomías.
Entre recortes empobrecedores e rescates
que acabarán repercutindo especialmente nos pobres podemos entender
perfectamente as prioridades dos actuais “fabricantes de fame”. Empeñados en
desinvertir -ou en privatizar- canto foron ata agora logros sociais de todos,
instrumentan o BOE e a maioría parlamentaria de tal modo que, a este paso,
desandaremos pronto os anos transcorridos desde que, en 1910, Pablo Iglesias
chegase ao Congreso de Deputados. O pretexto da crise agudiza o medo,
desenvolve a indiferenza cidadá ao desconcerto distante dos nosos políticos e
propicia que a especulación -fracasada nun proceso de urbanización esaxerado e
en actividades financeiras descontroladas- atope próspero acomodo no que
queriamos que fose patrimonio de todos; cousas tales como a sanidade e a
educación, pero tamén a dependencia, a xustiza ou a seguridade, augas, montes e
outros bens. As políticas “sociais” que están practicando os nosos gobernantes
-a instancias doutros que mandan máis que eles mesmos- son un magnífico
instrumento deste transvasamento e da desvirtuación do propio sentido público
do seu traballo.
Asistimos, deste xeito, a unha nova
repartición da riqueza dispoñible no país. Xa non estamos falando da
clásica “loita de clases” do XIX. Se nos anos setenta aínda había unha
segmentación moi visible da estrutura produtiva, hoxe -como froito do esforzo
nas políticas de redistribución social nestes anos- as “clases medias” creceron
nunha amplitude e diversidade capaz de englobar un 80% da poboación. Isto é o
que máis están cambiando coa reasignación de recursos que levan os recortes
actuais, sen que saibamos que poida suceder coas imprevisibles respostas
sociais. Quen máis os está sufrindo son estas amplas “clases medias”, de cuxo
aguante non temos experiencia. O que é seguro é que crece a pobreza entre elas
e que é aí onde se acrecentan os círculos de pauperizábeis, Basta repasar, unha
por unha, as desatencións que -cos actuais orzamentos xerais, autonómicos e de
concellos na man- están deixando de recibir os colectivos de mulleres -e os
dóciles papeis que se lles volven a asignar como prioritarios; a infancia dos
nosos nenos -por desatención ás escolas infantís e ás dificultades crecentes de
conciliación; o recorte inmenso de 283 millóns nunhas atencións xa diminuídas a
cuestións de “dependencia”; todo o relacionado coa nova Sanidade da Sra. Mato:
medicamentos, consultorios, hospitalizacións e, sobre todo, ese R.D. 12/2012
recentemente aprobado con esa técnica tan nulamente dialogante que, a pesar da
súa legalidade, invalida o propio sentido democrático da institución que o
revalidou, ao anular a “sanidade universal” que tiñamos establecida para todos
os españois.
Este é o contexto en que se inscriben,
tamén, os recortes educativos que viñemos sufrindo especialmente neste
curso -sen que sexa atribuíble a “herdanza” ningunha. Son sobradamente coñecidos
polos lectores deste blog e están crecendo. Mentres escribo estas notas, o Sr.
Wert estará a piques de dicirlles a posibles universitarios do curso próximo
cales serán os prezos das novas matrículas que haberán de pagar: unha cifra
aleatoria que, como media, subirá 500 euros. Un modo de taxar a entrada nese couto
dos que teñan circunstancias económicas máis difíciles e que nada teñen que ver
co pretextado “esforzo”. As familias destes potenciais estudantes, que non
poderán estudar por carencia de bolsas ou préstamos adecuados -non porque non
vallan para estudar-, son as que están soportando con máis esforzada
dificultade o peso da nova situación. Sobre elas está descansando xa, máis
fráxil, a crecentemente difícil harmonía social. ¡Oxalá sexamos capaces de
borrar de verdade -e sen baleira palabrería- as súas frustradas esperanzas de
mellora!
Madrid, 13/ 06/ 2012
