A "paisaxe sonora" de Podemos deixa entrever os cambios que propón

O oído o 16 no Teatro Novo Apolo de Madrid é un bo indicador para medir a dimensión que alcanzarán as medidas dun programa político que aínda non teñen.

O acto constitutivo da cúpula de Podemos construíu unha “paisaxe sonora”, plena de sonoridades que nos proporcionan relevante información. Se se ten en conta que Pablo Igrexas, o novo líder deste partido neonato non só é profesor de Ciencias Políticas, senón tamén experto en arte dramática e en produción televisiva, non é gratuíto nin fortuíto o que soou o pasado 16 de novembro no Novo Apolo de Madrid, cando asumía oficialmente a secretaría xeral da organización que contribuíu a crear hai tan pouco tempo.

Cambia, todo cambia:

A pegadiza canción do repertorio de Mercés Sosa, Cambia, todo cambia, moi en sintonía con outras de similar factura entre as usadas por esta formación nos seus actos públicos, foi preeminente nesa mañá de domingo. Unha primeira lectura, pódenos facer ver que esa elección reafirmaba o que están mostrando as enquisas: a tendencia última de intención de voto directo dos enquisados cara ao que intúen que puidese contribuír a mellorar as súas vidas se as próximas eleccións xerais tiveran lugar nestes días pasados. E tamén mostra o terremoto conseguinte no computo de partidos dominantes na escena política española, inédito se se ten en conta que as dúas cámaras de representación parlamentaria veñen sendo dominadas polo PP e o PSOE desde a chamada Transición ou, segundo outros, 2ª Restauración. A publicidade esgrimida centralmente polo PSOE nas eleccións do 24/10/1982 e os ensoñados ceos que a sustentaron xa destacaba un potente mensaxe: “Polo cambio”. Nun segundo nivel de lectura, coñecidos os auspicios demoscópicos, o cambio a que nos estaría animando agora a canción seleccionada xa empezaría a operarse, por reflexo condicionado, na vida organizativa de case todos os partidos de relevo. Modulacións -cosméticas e xeracionais- xa empezamos a velas despois das eleccións europeas. Producíronse primordialmente no PSOE e, agora mesmo, as protagoniza IU: Pedro Sánchez trata de impoñer un dinamismo, algo prefabricado aínda, aos seus compañeiros socialistas e, no grupo máis á súa esquerda, Cayo Lara quere traspasar -talvez algo tarde para os mass-media- os trastos a Alberto Garzón. Á dereita, o sector máis ambidextro de Ciutadans e UPyD tamén se puxeron a esfollar con desgana a margarida de coincidencias e desventaxes de concertar intereses. Todo cambia, sen dúbida, e non sen estrépito. Ata no PP en que, polo menos na linguaxe e entre convencionalismos varios, trata de facernos saber que xa estaba cambiado de sempre, aínda que os cidadáns non o percibiron, saturados como están de ruídos de fondo respecto da música que deberína tocar para a clientela asidua ao seu palco. Hai, aínda, un terceiro nivel de cambios non menor, e é o operado nas confluencias e diverxbencias operativas dos principais partidos actuantes ata agora: a sustantiva dualidade do reparto de poder mutouse de xeito inusitada. Desde que estes mozos de PODEMOS levan actuando en público como grupo ansioso de empuñar a batuta -desde hai apenas dez meses-, hai xa algo inesperado: PSOE e PP coinciden moito máis entre si e ven ambos en fronte, como indeseada, a preeminencia de favor mostrada polas enquisas últimas. É sintomático que, ante os males da patria, xa non se fale dos mozos como dun relicario de pasividade política. Agora, ese é un segmento emerxente como potencial inimigo que puidese descabalar as posicións dominantes, primeiro no control institucional do Parlamento e, a continuación, en canta institución máis ou menos representativa tivese dependencia ou conexión con el: Moncloa, Banco de España, Tribunal de Contas, RTVE, Fiscalía do Estado, Órganos reguladores de diverso cariz, Orzamentos do Estado, Poder Xudicial, Tribunal Constitucional e unha longa ledaíña de espazos demostrativos de poder. Ter que contar cun partícipe máis en todos estes ámbitos ou que sexan os de PODEMOS os que manden realmente na distribución de cargos, cadeiras e elementos supostamente representativos da cidadanía, aínda que en fase potencial xa fixo cambiar cambiou moito o panorama.

Importancia do cambio

Do interese de controlar eses poderes fala sobradamente que, grazas á maioría absoluta do PP nas últimas eleccións, se fixeran leis tan pouco agradables -para a inmensa maioría de cidadáns comúns, incluídos moitos dos seus votantes- como as da Reforma laboral, Seguridade cidadá, a LOMCE, que ía mellorala -dixeron- a educación dos mozos españois e está servindo para segregalos mellor. No mesmo paquete de melloras, a máis diso outras normas impostas en contra dos intereses da poboación maioritaria, a punto estivo de saír adiante a reforma do lexislado ata agora sobre aborto: o sucedido no último trámite desta abortada lei é unha leve indicación dos temores que suscita que se puidese producir un cambio potente na distribución do voto dos cidadáns. Cantos teñen alta posición que defender, máis temor manifestan neste momento dubitativo. Todo o cal induce, ademais, a entender que os argumentos que ultimamente adoitan empregar PP e PSOE contra tal eventualidade sexan perfectamente intercambiables. Estes dous partidos virían ser, neste momento, cada vez máis difíciles de distinguir, coincidencia que, por outra banda, xa hai tempo que desde PODEMOS se veñen encargando de que sexa interiorizada no imaxinario dos seus probables votantes como “a casta” a bater. Os xogos semánticos entre “populismo” e “casta” veñen ser así equivalentes aos que, non moi lonxe no tempo, presentaban como constructos antagónicos e irreconciliables a liberdade fronte á igualdade, cando en 1789 foran aparelladas coa fraternité. Na nosa primeira Transición, sen chegar a falar de “frontes” como no pasado anterior, Fraga ou o propio Suárez ben comeron o coco aos seus posibles votantes co medo a que os “outros” -que non tocaran poder desde facía 40 anos- puidesen

“vingarse” se lograban alcanzalo: a soviética toma do Palacio de inverno no 17 deixaba moi rudimentaria, pero truculentamente eficaz, a perda da vaca ou do terruño que tanto sobrevoou as ondas nos setenta. Volvemos agora ao mesmo e, se non, escoiten a Esperanza Aguirre pregoando un día si e outro tamén os riscos para a democracia que carrexan estes mozos agora. Ou escoiten a Pedro Sánchez aclarando que o seu é atender ás clases medias como gran espazo central... de preocupación. Ambos grupos aproveitan toda ocasión para tratar de excluír do xogo a PODEMOS: o “presencialismo” de Errejón é un claro síntoma dos acelerados cambios de posición.

Paisaxe cambiante?

Entre dúbidas mil, que aumentarán a medida que pase o ano que resta ata as próximas eleccións xerais, o panorama político español parece condenado a que as elucubracións rendan como sempre, ao albur de incontables rumores. Coma se de vaivéns de Bolsa se tratase, todo o mundo dá xa en facer cábalas segundo os seus gustos: que se ao PSOE lle vai pasar como ao socialismo de Craxi en Italia, que se a IU nin se sabe, que se ao final o vencedor desta partida vai ser o PP -pese ao seu silencio case absoluto no medio dunha crise crecente e cando aumenta o coñecemento de corrupcións en tanta institución veneranda. No medio de tamaño descrédito, aínda susceptible de máis ruidosa confusión, de PODEMOS, con todo, pouco máis sabemos aínda que o nome e a súa capacidade para aglutinar unha parte importante de indignados. O que queiran facer realmente non consta: oímoslles tan só propostas xenéricas nas súas moi abundantes comparecencias nos medios. E que poidan cambiar, aínda é maior incógnita. Din agora estar en fase de concretar múltiples aspectos dun proxecto coherente que acolla a cantos simpatizan con eles por razóns diversas. Xa parecen, ata, querer dicir digo onde dixeron Diego e poñer consenso nas declaracións duns e outros, non sexa que fose parecer que non hai orde nin concerto na orquesta. A incógnita de programa facilitou, doutra banda, que crecese unha desmesurada expectativa inocente de cantos ven neles algunha posibilidade de remedio aos males existentes. Non sería desexable, para eles mesmos, que se desinchase pronto esta expectativa; mentres exista, permitiralles seguir crecendo en adeptos. O problema é que tampouco sería bo para todos que, no caso de que alcanzasen a contar realmente na élite política e empezasen a perder unha presunta virxinalidade, volvesen repetirse reaccións de pesimismo como noutros momentos da nosa historia contemporánea: como en 1814, con “O desexado”?, en 1933 -co inicio do bienio negro, antecedente do golpe do 36-, e repetido en 1945 cando, ao término da IIª G.M., o acordado entre os gañadores nos deixou hibernados ata 1978. Agora, podería ser catastrófico para varias xeracións máis, porque pecharía todo un ciclo de confianza estable na política. O salto da ilusión ao que se pode facer sempre é arriscado: tarden máis ou menos en programar, PODEMOS empeza a introducir no seu recitado o principio de realidade. En educación, por exemplo, xa hai mostras, ata, dos primeiros problemas que xurdirían simplemente cun aspecto -nada insignificante- dos que se ventilan neste campo (http://www.eldiario.es/politica/problemas-enfrentaria-Podemos-educacion-concertada_0_325468416.html ) se cumprisen ao pé da letra algunhas das manifestacións primeiras que fixeron, non sabemos se alegremente.

A canción de Mercés Sosa

Cambia, todo cambia engade outro significativo nivel de lectura -máis estrictamente ligada á produción, uso e consumo da música-, que nos pode achegar a entender mellor o alcance real que vaia ter a confusión sonora actual. O que cantaba a tucumana Mercedes Sosa (1935-2009) era principalmente unha canción de fidelidade amorosa: Cambia, todo cambia conclúe así: “pero non cambia o meu amor. A letra dos outros corenta versos indica como se vai modificando todo ao redor dun declarado amante: o superficial e o profundo, o clima e as plantas, as estacións e os días, o devir da idade e os sentimentos constitúen un longo preámbulo para advertir do principal. Nin Mercedes Sosa nin a súa canción deixaban indiferentes aos seus oíntes, polos valores inmateriais que representaban máis aló da moda folk: nunha etapa convulsa da vida americana como foron os anos sesenta e setenta, quería ser voz dos marxinados, como o foron Víctor Jara, Violeta Parra ou Atahualpa Yupanqui. Cando nos setenta se lle puido oír en directo en España -nos últimos anos da ditadura franquista-, xa viña cargada de todo iso a súa cálida e potente voz de contralto. Acompañada exclusivamente case sempre dunha sinxela percusión autóctona e guitarra criolla, fíxonos dar grazas á vida e recordar a Amanda, antes de cantar poemas de Alberti e Neruda que enardecían o ambiente anti-ditatorial, ou un moi peculiar sentido sacral da vida: Só lle pido a Deus? Todo, ademais, podía mesturarse coa sempre esquiva paz, da que tamén foi símbolo Mercedes: como tal cantaría ante Juan Pablo II no Vaticano, no Nadal de 1994. Aínda por riba de connotacións, en 2004, este mesmo “Cambia, todo cambia” que acaba de soar en Madrid xa servira de marca musical á chamada Fronte Ampla para gañar as eleccións uruguaias. Todo iso incita a ler que quería significar esta canción de Mercedes Sosa o pasado día 16. Desde logo, a lectura non pode ser idéntica á que suscitou en 1973 -en plena enchente de limitacións grisáceas e xusto cando na universidade -símbolo de tantos outros espazos sociais- primaban os controis represivos e asaltos que acabarían levando á pechadura dalgunhas como a de Valladolid. Para os que viviron aquilo, a voz de Mercedes supoñía unha esperanza e unha posibilidade de algo distinto, sempre que se tivese perseverancia en manter o entusiasmo por valores humanitarios de solidariedade, xustiza e dignidade de vida con liberdades básicas para todos. Esta canción, entón nova para todos, animaba a compartir os riscos que iso supoñía. Oíla hoxe de novo, con todo, pode ser mitomanía melancólica para as xeracións de entón, pero non arranxa o salto de corenta anos de historia coma se nada. Querer concitar aos descontentos do sucedido desde entón e, ao mesmo tempo, aglutinar aos indignados máis recentes, deixa fóra de xogo demasiadas sensibilidades “descentradas”. Son moitas as músicas que -tamén desde entón- xurdiron para expresar tanta desazón agregada desde marzo do 86. E quedan excluídas, ademais, outras anteriores, as da tradición republicana e guerracivilista que, con todo, foron adoptadas a miúdo por grupos que non votarán a PODEMOS. Moi poucos dos mentores máis coñecidos desta nova organización vibraron con estas sonoridades e poucos máis os que vivan as de MercedesSosa nos setenta. Unha cuestión xeracional. Todo o cal nos leva a non entender o Cambia, todo cambia do pasado día 16 como signo do cambio profundo que se pregoa. Sería máis ben unha suxestión amable, unha transposición empeñada en reconciliar relatos dos oitenta -vividos en familias máis ou menos disconformes e levemente acomodadas- con algunhas da ampla panoplia de agravios mostrados o 15-M, causantes do desespero actual. Atender outras demandas -oír outras músicas- apartaríaos de ser forza de poder. Dito doutro xeito, que esta contaxiosa paisaxe sonora fala do centro como obxectivo.

Oír mellor a “paisaxe sonora”

A música, as músicas, os sons e o silencio entretecen un texto implícito de suxestións, recordos e información, cuxa lectura pode variar segundo momentos de produción, uso e consumo. Vén ben, pois, tratar de entender o seu audibilidade, especialmente en situacións en que o barullo sonoro é considerable. Alégrame, pois, que Diego Manrique trouxese onte a colación (El País, 18/11/2014, páx. 43) a recuperación da canción protesta neste momento. Para a reflexión desta columna, con todo, a miña débeda é co canadiense Murray Schafer, o primeiro que chamou a atención sobre a “paisaxe sonora” de xeito significativo, e, en España, con Joaquina Labajo, quen soubo utilizar este concepto desde principios dos oitenta. Primeiro, nun programa de Radio-Dous, Paramusicalia, en que analizaba para os oíntes de RNE os sustratos que mostraban músicas de diversos momentos culturais: as que acompañaron ás revolucións burguesas do XIX, ou as de procesos que estaban en marcha naquel momento -como a ruptura interna que xa mostraba a URSS, bastante antes da caída do Muro de Berlín-, ou as que acompañaron asuntos do noso propio pasado, como a guerra de Cuba, a última guerra civil ou a postguerra. En varios libros -de difícil aceptación entón- esta investigadora valeuse igualmente de documentación sonora para analizar fenómenos como o feminismo, o socialismo ou o nacionalismo. Que pasara en Valladolid entre 1990 e 1991, foi o obxecto dun traballo universitario pionero, presaxiado por outro, de máis limitado asunto pero con similar metodoloxía: Aproximación ao fenómeno orfeonístico en España serviu así de pauta a outros investigadores do mundo etnomusicolóxico. En Internet, son accesibles algúns destes traballos, como o que aparece en este enlace: arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/viewFile/1355/1364 . Son particularmente debedor da detida reconstrución que esta profesora da UAM fixo da “paisaxe sonora” en que se moveu o exilio de María Zambrano: Sen contar a música (Endymion, 2011) permite un perspicaz achegamento ao contradictorio devir cultural europeo destes últimos setenta e cinco anos.

TEMAS: Paisaxe sonora, PODEMOS, Mercedes Sosa, Joaquina Labajo, Cambio político, Programas políticos, Enquisas de intención de voto, Poder político, Centro político.

Manuel Menor Currás

Madrid, 19/11/2014

Se o PP perdese as eleccións, continuaría a LOMCE o seu camiño?

Nada garante que non poida ser así. Do dito ao feito hai un treito, e dos programas políticos ao seu cumprimento sempre se produce un amplo abano de interpretacións.

Co pretexto de que enmendar é de sabios, non son poucas xa as ocasións en que o desaxuste entre o prometido e o que se chegou a poñer en práctica non é considerable: todos somos testemuñas diso e máis se acumulamos pasado. A perda da inocencia dos oitenta, por exemplo, chegou co referendo da OTAN (12/03/1986), igual que, previamente, a redefinición do PSOE a partir do seu Congreso Federal extraordinario (28-29/09/1979) abandonaba o marxismo orixinario que tan ben definira Jaime Vera nos seus inicios: o centro político era o centro e ben merecía algún retoque cosmético. Nos tempos actuais, os que sigan con paciencia os movementos recentes poden palpar igualmente versións de Goberno do PP que en pouco se parecen aos seus discursos e programas electorais de fai apenas tres anos: as tendencias internas do partido dan tiróns ao timón e máis cando o carrexo cotián de razóns dá argumentos a agoiros para vaticinar irreparables perdas de poder. E parello é o movemento en cantos prevén que poidan ascender ou manterse no favor dos votantes: as clases medias e as súas ambidextras mobilidades e motivacións son o seu obxectivo preferencial de atención, o que implica acentuar ou redefinir constantemente os ditos e feitos comprometedores con liñas que poidan desmerecer de tanta expectativa.

No referente á Educación, tamén houbo xiros curiosos ao longo destes últimos anos que non favorecen actitudes distintas para os que veñan. Non se corrixe facilmente, por exemplo, a asentada tradición de que cada cal ten a solución perfecta aos problemas que este sector principal ten acumulados. Poucos hai que teñan máis opinadores contundentes e, en contraste, poucas áreas gobernamentais que menos parezan necesitar equipos ben preparados: calquera parece valer para estar aí, con tal de estar disposto a repetir determinadas consignas sen rubor. Compárense os perfís de conselleiros -e ministros- encargados destes asuntos actualmente e entenderase mellor o valor político que se confire á Educación máis aló das declaracións convencionais: unha contradición flagrante, causante de tópicos insulsos, só equiparables aos que case todas as introducións das leis educativas repiten cando se contrastan coa proporción de economía dispoñible para facelas cumprir con mínimo rigor e dignidade democrática. Pero neste momento preciso do cronograma político, coas novas expectativas de voto que en días pasados daban a coñecer diversas instancias demoscópicas, os que xa ocupan posicións dalgunha responsabilidade nos partidos con posibilidades de marcar un novo rumbo aos asuntos do ensino non parecen achegar -a tenor das súas primeiras manifestacións- un nivel de coñecemento moi serio de canto neste terreo se necesita. Cando a vella garda está soltando responsabilidades, o diálogo e confrontación de ideas que os novos manexan para posibles programas de acción sobre o existente, en demasiados casos, roza a ignorancia do que acontece nos centros educativos. O seu coñecemento das necesidades reais é a miúdo inconsistente e segue abundando en tópicos o modo de afrontalas coa debida modernidade cualitativa sen que a inercia burocrática -á que ninguén parece renunciar- se acabe comendo todas as expectativas dos resistentes durante estes últimos anos aciagos. As poucas declaracións e xestos ata agora coñecidos non son moi ricos na perspectiva de achegarnos cada vez máis ás esixencias dunha dignidade igual para todos e de que, se é posible nun prazo razoable, todos os interlocutores poidan polo menos distinguir conceptualmente que é a educación, que o ensino e que a instrución, sen que dos varios xeitos de adoutrinamento particular se trate. Só así poderiamos rachar -en Educación- cun vello vicio político denunciado por El Roto o pasado día 14, á propósito do post9-N: “Temos que falar -di un personaxe- e o outro, separado por dous valados de aramio de espiño, lle responde: “Pero de que”.

O vivido en anos pasados da recente historia educativa talvez poida axudarnos a entender mellor -se se vai contrastando co presente- que poida pasar e, tamén, a non caer na desesperanza inútil. En canto ás necesidades dun ensino e educación democráticas, hai acumuladas neste curso moitas expectativas frustradas, que se suman a outras anteriores, das que, independientemente de que fosen ou non adecuadas no seu momento, podemos rememorar dúas. A primeira, ignorada en demasía, empeza xa a ser afastada para os que a viviron. Retomando ideas clave da IIª República -unha etapa innombrable en demasiados medios aínda-, nos inicios da Transición falouse moito de “escola única”. Reclamouse nos Colexios de Doutores e Licenciados, e especialmente no de Madrid, cando o presidía Eloy Terrón. Cabe comparar que quedou de todo aquilo: en que veu parar a súa meritoria “Alternativa para o ensino” e a correspondente “plataforma reivindicativa” de 1976. É verdade que as ansias de cambio eran desbordantes e non matizaban moito; pero tamén o é que se hoxe se menciona aquel documento e as súas demandas, ata en medios sedicentes “progresistas” hai quen se queda en branco, mentres outros -os máis conscientes dos limitados logros fronte ao que pedían os máis loitadores-, non se senten a gusto ao falar diso. A segunda situación, tamén ten que ver coa memoria, único refuxio que nos queda cos anos e desgraciadamente minguante. É moi interesante pedir a persoas vinculadas ao quefacer educativo -ata pais e alumnos-, que reconstrúan momentos significativos do vivido nos centros entre os anos setenta e a actualidade. Pronto se poden advertir acentos rechamantes, ineludiblemente acompañados de mirada ideoloxizada, non sempre consciente. Ata prestixiosos intelectuais -supostamente disciplinados no seu proceder reflexivo- non mostran sombra de dúbida, coma se a natureza e non a cultura -e polo tanto o quefacer político- fose a responsable de que as cousas sexan ou sexan dun determinado modo segregador. Poucas persoas están dispostas a admitir que o vivido neste terreo podía ser moito máis rico para todos e todas se fose doutro xeito e que, xa que logo, é moi posible que haxa moito que cambiar para que as xeracións actuais poidan, ao fin, ter un ensino acorde co que lles toca vivir. E aínda é peor se, neste posible traballo de campo, dáse cancha a intentos de renovación que poidan coexistir coa paisaxe habitual do vivido e que, por unhas ou outras razóns, non chegaron a callar: a descalificación, cando non o insulto, -salvo contadas excepcións- salta de inmediato.

Co BOE na man, son facilmente documentables neste sentido outros dous asuntos da historia recente. Un, relativo ás reformas experimentais previas á LOXSE -sobre todo entre 1983 e 1987-, invocadas como pretexto cando se puxo logo en marcha esta lei tan importante en 1990. Aínda que participaron nelas moitos centros públicos e privados, case nunca son mencionadas: eses anos son practicamente inexistentes, ata nos centros en que foron promovidas. Os movementos de renovación pedagógica -tan relevantes na construción dun ensino de calidade desde os sesenta-, aínda que dun ou outro xeito estiveron naquel proceso, non adoitaron amentalas porque entenderon que non reflectiron ben as súas aspiracións óptimas de cambio. E os lideraron daquela a redacción e primeira posta en escena da nova Lei, porque consideraron que as prescripcións académicas que eles introducían pautaban o mellor camiño posible dun rápido cambio educativo. Hoxe, a ilusión óptica duns e outros -como a dos propios participantes naqueles proxectos-, debería ser estudada con coidado para non volver a incurrer en problemas de fondo e, sobre todo, para que o esforzo malgastado por tanta xente non se quedase na nada. O segundo recordo tamén é perfectamente documentable, non é atribuíble a imaxinación algunha tendenciosa e ten gran utilidade neste momento. Vén provocado por un título relativamente recente, de 2012: Aulas con memoria: ciencia, educación y patrimonio nos institutos de Madrid (1837-1936), publicado baixo os auspicios do CSIC. Sen entrar en consideración maior, parece suxerir que as aulas dos anos posteriores a esa data non tiveran nada que dicirnos e que deberiamos centrarnos nalgúns obxectos e libros certamente sorprendentes para eses anos de referencia. Pouco din estes, con todo, se non se comparan cos que amoblaron as escolas posteriores nin se ten en conta tampouco o que viu Luís Belo nas súas viaxes polas escolas de España, nos anos 20 -antes do documentado polas Misións Pedagóxicas-, todo un símbolo de abandono interesado. Sorprende especialmente que quede fóra dese estudo o posterior a 1936 e -en Madrid- o sucedido desde inicios de abril de 1939, cando a chegada de “os nacionais” suprimiu moitas escolas e institutos e cambiou de nome a moitos outros para simbolizar mellor ao franquismo nacionalcatólico (en moitos casos nin hoxe modificados) que iniciaba o seu longo percorrido. Xusto nese inicio de abril do 39, terminada a guerra civil, empezou nesta cidade e provincia a sistemática “depuración” de mestres e profesores de todos os niveis educativos, e enseguida se creaba o CSIC para, entre outras funcións, controlar ao novo profesorado. A eficiencia con que isto se levou a cabo aínda hoxe é constatable na desmemoria dominante. Unha parte de todo iso foi documentada por Francisco Morente Valero en 1997, La escuela e el Estado Nuevo: la depuración del magisterio nacional (1936-1943), libro ao que xa precedera, dez anos antes, outro ccordinado por Jesús Crespo Redondo a partir de documentación de primeira man atopada no Instituto burgalés “Cardeal López de Mendoza”. A donde quero ir parar é a que o resultado destas celebracións admirativas do “patrimonio educativo” residual existente en contados institutos e escolas madrileños -e tamén noutras partes de España-, quedan descontextualizadas. Non valen sequera para explicar -e menos celebrar- o enorme valor que deran á educación non só os republicanos, senón tamén os liberais de signo máis conservador, entre os que destacan García Álix, Gamazo ou o propio Romanones -a máis diso os promotores da ILE e as súas derivaciones institucionais-, desde moito antes de que o artigo 47 da Constitución da IIª República establecese que “O servizo da cultura é atribución esencial do Estado, e prestarao mediante institucións educativas enlazadas polo sistema da escola unificada”. É penoso, ademais, que non se aclare por que moitos docentes que conviviron con bibliotecas e instrumental de laboratorio de primeiro nivel para calquera anticuario ou coleccionista, non tiveron conciencia desa riqueza e deixárona deteriorarse ou desaparecer: un asunto grave na historia cultural española, similar ao máis coñecido do patrimonio eclesiástico -do que foi preclaro depredador en tempos recentes Erik o Belga (Memorias del ladrón más famoso del mundo, Planeta, 2012)-, ou ao dos latrocinios perpetrados na Biblioteca Nacional, no Museo de Ciencias Naturais aínda nos anos oitenta (do século pasado) -e no Ateneo madrileño desde moito máis atrás-, froitos todos do descoido e a indiferenza. E nada contribúe, en fin, a entender como, en casos bastante recentes, ante a ocorrencia de celebrar algún aniversario da fundación de importantes centros educativos, os que quixeron contar a verdadeira historia e que todos estes ingredientes patrimoniais puidesen integrarse razonadamente no relato toparon con que seguía prevalecendo a ocultación do ocorrido desde 1936 ou, mellor, desde 1931. Hoxe, afortunadamente, docentes que entón se opoñían a que os seus alumnos soubesen ben que acontecera -a partir da enorme calidade daqueles edificios, e dos libros e instrumental didáctico que atesouraban-, fan currículum recontando a memoria destes materiais e tradicións. Moitas veces, por desgraza, con peculiares relatos: a súa pretensión de neutralidade incontaminada, mostra carreiros da memoria contrarios -pero moralmente similares- ao recentemente novelado por Javier Cercas no El impostor.

Esa selección da memoria -do que deriva ata un xénero de pseudo historia educativa como a inventada por Alicia Delibes, profesora de Matemáticas liberada da tiza por Esperanza Aguirre e asidua colaboradora de Liberdade Digital- cultivouse a conciencia entre profesores e mestres, moi vinculada ademais ao aleatorio e xugoso campo semántico da “calidade” e “liberdade” de ensino. A combinación foi politicamente moi produtiva desde 1990 para acá, de modo que nin a LOE do PSOE (2006), nin a LOCE (2002) e LOMCE do PP -asinada por Pilar del Castillo a primeira e por José Ignacio Wert a segunda- deixaron de aleccionarnos sobre como ler o particular sentido destes gloriosos términos publicitarios sen que alcanzasen a cambiar sustantivamente a realidade educativa. Todo empezou con aquilo do descenso do “nivel” e da “exebeización” xa nos oitenta, cando o “malestar docente” xa se alineaba co descoido cara á escola pública. Parece que se propuxeron, especialmente ao lado máis conservador, que nos acordásemos cada vez menos de que, en tempos en que uns e outros estudabamos, só o podían facer moi poucos; e moitos se esqueceron pronto de que a Antología del disparate, que a editorial Herder acababa de editar en 1989 a Luís Díez Jiménez, xa tiña moitas edicións anteriores: as recompilacións de malos exames dos seus alumnos volveron circular coma se fosen froito da LOXSE. Todos esqueceron igualmente -aínda que en distinto grado, como recorda o último libro de Álvaro Marchesi e Elena Martín presentado hai uns días, Calidad de enseñanza en tiempos de crisis (Alianza, 2014)-, que os modos de calidade e excelencia educativas veñen condicionados por concepcións ideolóxicas previas, máis ou menos excluíntes da diferenza e da desigualdade entre os seus destinatarios, e determinantes de dotaciones e metodoloxías apropiadas para reforzalas ou amortecelas. Agora, coa LOMCE como paradigma da mellora educativa, estas cuestións seguen máis vivas que nunca, con máis motivo que nestes tres últimos anos todo foron queixas de como se estaba elaborando esta lei e, a medida que se foi coñecendo o seu deseño -técnica e ideolóxicamente tan primitivo-, enseguida foi sinalada como inclinada a potenciar a desigualdade non só entre centros públicos e privados senón, ata, dentro de cada un. Moitos dos seus correctivos só servían un pretexto para incrementar a fragmentación interna de intereses de pais, estudantes e centros. E ata a ambición de eficiencia convertíase en motivo de desafecto e mal ambiente entre directivos e profesores. Puido verse, deste xeito, como o barullo xa inducido polos selectivos recortes facilitaba agora máis a privatización: a nova lei só referendaba políticas que en Comunidades afectas xa se levaban a cabo con todo descaro, de modo que o que era un dereito cívico de todos se convertese en crecente negocio duns poucos amigos en prexuízo de toda a sociedade. De todo iso alimentáronse as folgas sucesivas, as múltiples manifestacións e que o ministro Wert pase a ser o máis preclaro oxímoron da boa educación: o CIS non logrou nunca sacarlle da peor valoración das súas periódicas enquisas. Sen dúbida, é un logro exclusivamente seu que puxera de acordo niso a todos os sindicatos do ensino, asociacións veciñais, plataformas cívicas diversas e, sobre todo, aos infatigables da “marea verde”, que seguen en activo coas súas protestas.

Todo esta bagaxe de memoria e expectativas está aí, expectante da reacción de cantos partidos e movementos sociais se conxuraron -con motivo da aprobación parlamentaria da LOMCE (Lei 8/2013, de 9 de decembro)- para derrogar esta última lei que acaba de empezar a súa andadura neste curso. Á vista do que dá de si a experiencia -o home tropeza dúas veces na mesma pedra-, e das expectativas de cambio político que suscitan as últimas enquisas, a cuestión principal é: e, se se cumprise ese envorco, despois que? En Educación, con todo, os rumores de cambio xa empezan a traer aparellados algúns matices moi expresivos do ma non troppo, que fácilmente poden levar a repetir erros do pasado. Non parece que vaia a ir todo moi ben coa mera apelación á derrogación desta LOMCE para facer, sen máis, outra lei orgánica. Nin tampouco, como outros suxiren, a base de subornar a boa vontade, mellorando o salario ao profesorado e deixando na nebulosa outras múltiples cuestións de relevancia principal. Ou invocando o “consenso” -como moitos volven reclamar- sen acordarse de que xa houbo acordos, incumprimentos e negativas a canto non sexan inconmovibles experiencias elaboradas dentro do máis ancestral e manido sentido común. Esta recorrente panacea do pacto parece que se seguirá manoseando máis da conta para que os privilexios sigan sentíndose a gusto e todo o demais siga máis ou menos igual, sen aterse ao que “os cadernos de queixas” teñen anotado. Desde logo, non está claro, aínda, que o sistema educativo non prosiga na súa acomodaticia improvisación permanente e sen os recursos sistémicos que precisa. De momento, pois, como sinalaba Françesc Carreras hai pouco, cando parece que unha maioría se inclina cara a unha determinada posición, convén non perder de vista que a tentación dos que teñen posibilidade de gobernar, é ver quen é o primeiro en apuntarse á tendencia prevalente -fervor que vehiculan as enquisas-; non vaia a ser que perdamos votos.

No entanto, este 16 de novembro, Día internacional da Tolerancia por expreso desexo da UNESCO -para conmemorar unha das razóns principais da súa fundación en 1945-, indúcenos a reclamar a estima e o coidado. Pese a todas as diferenzas que cada un podamos achegar ao conxunto humano, esa é a gran causa común en que toda organización social e política debería estar implicada prioritariamente é a do recoñecemento e respecto mutuos e implicarse, xa que logo, en erradicar as múltiples agresións de intolerancia existentes. É bo día, pois, para reclamar coherencia e non mero tacticismo a cantos queiran dicir algo sensato sobre Educación de cara ás eleccións que se aveciñan e, por suposto, de cara a esta LOMCE que se abriu paso pola demostrada incapacidade de dialogar civilizadamente. Non abonda con que cada grupo político -ou cada un de nós- teña ideas marabillosas, e tamén nos sobra xa que nos repitan unha e outra vez que avanzamos moito. Con tanta autosuficiencia inoperante e excesiva desmemoria, seguiremos moi parecido, coa propaganda como bandeira e a parcialidad como escusa para seguir sostendo a desigualdade. O principal xeito de que non se nos podreza definitivamente a democracia é procurando que se cumpra o artigo 1 da Constitución, coa “igualdade” -á beira da Xustiza e a Liberdade- entre os valores superiores que o pluralismo político ha de defender. Os espazos educativos necesitan non só igualdade de trato por parte da Administración -inexistente con frecuencia-, senón que, no seu interior, se eliminen os ingredientes de segregación existentes por razóns tan variadas como o sexo, a relixión ou a índole social. O artigo 2.10 fai coherente recordar hoxe este asunto, como asinantes que somos dos dereitos que a ONU e a UNESCO esixen cumprir, tamén no relativo a educación e cultura, os espazos privilexiados para dignificar a vida humana.

Manuel Menor Currás

Madrid, 16/11/2014

Os patios escolares dos sesenta son un modelo para agora, despois do 9-N, do que non debería facerse.

Nos colexios e internados daqueles anos, de nada valeu invocar a disciplina regulamentaria para soster un estado de cousas caduco. Pronto quedaron desertos.

Enténdase “colexio” no sentido máis habitual, sinónimo de escola ou centro de estudos, aínda que cada un destes términos teña a súas connotacións particulares, máis diferenciadas do que aparentan. Ben é verdade que, no cerne do que aquí se comentará, o máis propio sería entender a expresión coa significación laxa do que queira dicir seminario, internado, convento e espazos similares, especializados en adoutrinar a criaturas en idade escolar, desde os dez e once anos ata ata os vinte e catro e moitos casos. E é tomado aquí, ademais, como metáfora do que no plano político está sucedendo despois do 9 de novembro, unha data que, como moitas outras con pretensións, nunca vén soa: ten o seu contexto e as súas derivacións, algunhas traballadas a conciencia e ningunha caída do ceo por azar ou por un destino manifesto. En moitos aspectos, xa que logo, é probable que a máis dun lector como me sucede a min- o que está vendo e oíndo lle soe a dejá vu.

Os que rocen unha idade próxima aos setenta -especialmente se a súa aprendizaxe escolar se desenvolveu en internados relixiosos de diversa nomenclatura pero similar regulamentación-, poderán recordar, seguramente con pouco entusiasmo pero con moita precisión, as incertas microrebeldías que nun airiño se propagaron por toda España nos sesenta. Jesús Torbado deixou constancia delas xa en 1965 con Las turbaciones (Alfaguara). Carlos Casares -compañeiro daqueles anos- deixounas entrever en 1968 nun relato curto, A galiña azul, que hai quen di que é un conto infantil, pero que reproduce moi ben ansiedades de entón (1968): algo máis tarde, daríalles máis consistencia en Xoguetes para un tempo prohibido (1975). Hai toda unha ampla bibliografía literaria daqueles ambientes e situacións contraditorias. Do último que puiden ler relacionado con esta parte tan relevante como pouco estudada da historia educativa española, merece moito a pena un relato - “Vidas de insecto”- dos que Luís Mateo inclúe nun dos seus penúltimos libros: La cabeza en llamas (Galaxia Gutenberg, 2012), en que flúen sensacións só posibles de expresar por quen coñeza por dentro aqueles mundos pechados, dentro dunha España máis pechada aínda: “fluía -di- un aborrecimiento disciplinario, un odio cerval e unha continua conspiración que manchaba as almas ata límites inimaxinables”. Para os literarios “pais tolontinos”, que rexían o colexio daquela “cidade pecuaria que tiña entre as súas máis acusadas características a da inmobilidade”, era primordial "que os individuos acaten e xustifiquen a baixa autoestima como un adorno da modestia e a mansedume”; o ideario escolar resumíase en “encomiar a conformidade e o acatamento” e no uso disciplinario das bofetadas: a “Santa Infancia -sintetiza o relato- é a que corre máis risco de romperse a crisma”. E todo porque “non se podía saber máis do que se merece nin existe maior soberbia que a de aprender máis do debido”. “Para iso estaba a vara do pensamento, e poñer no seu sitio as ideas e as costelas: o que se pasa de listo é altivo e presuntuoso, e non debemos esquecer que somos enanos na proporción de Deus”.

A rebelión que toda esta formulación pedagóxica suscitou -cando xa a postguerra quedaba lonxe para esa xeración dos corenta que empezaba a sentir que, malia a súa curta idade, non quería aguantar tempos tan “arbitrarios e contumaces”-, non foi exclusiva daquel territorio imaxinario do colexio de Santocilde. A curación educativa -dos que ansiaban aires máis sans-, requiría, en medios tan adversos como aquel, “actos de resistencia e desafecto”. E, de feito, non só se produciron no colexio de referencia para Luís Mateo, senón que son documentables en moitos outros puntos de España polos mesmos anos. Moitos escritores e profesionais de variado perfil posterior: xornalistas, avogados, mestres e profesores de diversas especialidades, bastantes políticos e administrativos dos primeiros anos da Transición -incluído algún ministro-, non tiveron outro sitio onde estudar. Agora mesmo, son detectables moitas testemuñas daquela insubmisión: case todos os pertencentes a estes gremios e profesións, que din ter  pobo ou aldea de referencia, proceden deste contexto escolar orixinario. O sistema educativo deses anos -anterior á LXE de 1970- daba cobertura moi curta á poboación, e máis aos nados en zonas rurais,  pero os que na escola primaria parecían entusiasmarse algo cos “deberes” que alí se pautaban, se os seus pais non tiñan posibles pronto eran tentados con algún peculiar tipo de bolsa.  Os mestres e curas predominantes na época administraban aquel escaso caudal de empregabilidade, diferente á do arado, e encauzaban ao elixido -ou elixida, que tamén podía darse- para que cursara estudos “vocacionais2 en amplos centros preparados ad hoc en lugares agora mesmo insostibles.

Vén ao caso agora esa historia de moitos españois frecuentemente moi  valiosos, que foran plantados naqueles “semilleiros”, onde se lles cultivou un tempo como nenos selectos destinados a labores de relevante simbolismo naquel entón. Non só permite saber mellor das novas direccións que tomaron aquelas iniciativas educadoras, desde que o sistema educativo empezou a ser accesible de xeito máis libre á cidadanía, e coñecer, sobre todo, esa bifurcación moito máis potente da educación española -máis dciididamente escindida entre “pública” e “privada”- que empeza nos setenta e se amplifica a partir da LODE (Lei Orgánica 8/1985, de 3 de xullo) e a posterior LOXSE (Lei Orgánica   1/1990, de 3 de outubro). Hoxe, ademais, xusto despois do 9-N -catalán e español-, trae ao recordo iniciativas que naquelas micro-revoltas nada infantís dos sesenta, pero sobre todo as reaccións dos quen estaban á fronte daquelas xa impropias e inoportunas modalidades de ensino, cando crían que co regluamento disciplinario na man poderían poñer couto ao vendaval de vida que se acrecentaba por momentos.

Todo o apuntado, e coas reservas debidas, vale igualmente para o que aconteceu  posteriormente de cheo en colexios ou institutos, privados ou públicos. Ata agora, cando xorden algúns conflitos peculiares entre alumnos e profesores e estes ou o xefe de estudos correspondente -co respaldo da dirección- empéñanse en non ver máis aló do regulamento ou protocolo existente, a miúdo sucede que quen queda en evidencia é a norma invocada e os que a ven como irreversible e incontestable. A vida vai por diante e de pouco vale contela e limitala durante un tempo. Se se empeñan en que todo siga esa ruta da obcecación, todos perden, como estamos vendo coa LOMCE. A vida -como remata Luís Mateo no seu preciado libro- “é un asunto a resolver” e é  moi breve para que se converta en dislate se non se capta o seu sentido. A lexislación dispoñible respecto das cuestións políticas que máis nos entreteñen ou preocupan neste momento de España non está ao tanto da sensibilidade e necesidades cambiantes en moitos aspectos. Non sei que diría Rajoy esta mañá, pero de pouco vale invocar a lei e a orde establecidos se non hai vontade de diálogo: a subversión e a indefensión baleirarán de sentido tantas alusiones á mesma como floreceron nos medios desde o pasado domingo. Tanto navegante obcecado con rutas imperiales do pasado -ou coa mera rutina do agravio comparativo permanente-, debería saber que todo inmobilismo se converte en avispeiro: neste que estamos vivindo -en que conflúen crises diversas- volverase a repetir o acontecido con aqueles colexios desde os anos sesenta e en moitos outros desde entón; e moito antes igualmente cando estiveron mal xestionados ou teledirigidos á marxe do que sucedía na sociedade. En calquera colexio ou instituto é ben sabido que, cando se invocou a potestas pero non se traballou a auctoritas, dirección e profesores corren severo risco de perder a partida, por máis que nalgunhas Comunidades se promovese lexislación máis aparente que eficaz respecto diso. Peor se poñen agora estes conflitos, cando os novos directores se converten en comisarios do conselleiro comunitario de quenda e están empezando a ser capataces dos seus compañeiros profesores. Na política nacional, tamén sabemos que o rodillo parlamentario axuda a perder o sentido da realidade a quen dirixe. O que sucede noutros asuntos volve pasar na relación con Cataluña. Non podo esquecer, con todo, que en 1965, algo aloucado e moi desnortado un cura gritou nun daqueles alborotados centros de entón : erant nobiscum sede non erant ex nobis (vivían connosco, pero non eran dos nosos). O seu enfado xa era tardío: tivo malas consecuencias para algúns estudantes, pero todo era provisional, transitorio cara a outra situación absolutamente diferente. Un daqueles disidentes, replicou: “se me desoido, fórmanme”.  Algún outro, máis cauto, fixo gala doutra norma tan adaptativa como efémera: “cando me vaia de aquí, quero saír pola porta grande, non pola fiestra”, e acabouse indo tamén nun curto prazo. Hoxe, segundo provincias e pobos, a gran maioría daqueles espazos adoutrinantes teñen destinos variopintos, e case sempre están desertos daquel alumnado primixenio: os obxectivos e modalidades de trato que marcaban aquelas vidas son hoxe excepcionais e insostibles como sistema. 

TEMAS: Diálogo, 9-N, Anos sesenta, Internados, Ensino público, Ensino privado, LODE, LOXSE, Carlos Casares, Luís Mateo, Jesús Torbado

O desprestixio da memoria favorece a corrupción, tamén a peor: a dos mellores

Sería hipócrita pensar que o cabreo existente é de agora. Se se abriesen e se regulasen todos os arquivos, saberíase mellor a longa e paciente acumulación de causas que o provocaron.

Julio Llamazares traía a colación o pasado día seis (en El País) unha interesante interpretación de como a linguaxe non adoita servir demasiado á comunicación veraz. Os historiadores da Camorra italiana parecen coincidir -recordaba- en como esta organización xurdiu para defenderse dos ocupantes españois do territorio durante case trescentos anos. O famoso libro do napolitano Roberto Saviano, Gomorra, daríao por suposto cando describe, con risco da súa vida, algúns dos signos máis notorios da vida italiana -non só no sur- desde a posguerra europea. Cando falamos, pois, de comportamentos mafiosos e corruptos para entender que nos está pasando en España, falamos de algo moi asentado e moi noso. Ata estamos en situación -a pouco que o intentemos- de comprender a diminución do peso específico da Historia, a Filosofía e -non faltaría máis- dunha Educación cívica laica, non connotada por valores prefixados e particulares, no currículum escolar que rediseña a LOMCE, mentres aumenta o peso da Relixión e o practicismo emprendedor, a máis doutras lindezas segregadoras.

O mesmo día seis de novembro era publicada tamén a ansiada enquisa do CIS sobre a expectativa de voto que os españois tiñan no mes anterior, xusto cando nos foron dados a coñecer os hábitos privilexiados dalgúns personaxes a quen unha determinada Caixa de Aforros -agora banco controlado polo FROB-, concedera unha tarxeta opaca ao fisco. Antes, con todo, de que se coñecesen os trafegos destapados a través da “operación púnica” e de que, os extremeños -e, ao parecer, tampouco o Senado- soubesen nada dos gastos de quen agora era o seu presidente: unha excrecencia dos privilexios cada vez máis crecidos -opacos para a maioría cidadá- de que gozan os nosos electos representantes nas dúas cámaras lexislativas (como ampliaban este domingo último moitos xornais). Saber de que vai a explotación do Estado e dos bens públicos de todos por parte duns poucos e das ramificaciones que o Poder -Executivo, pero non só-, poida ter con outros poderes e non só os clasificados por Montesquieu, cando nas súas combinacións varias son responsables directos da indignación do resto de cidadáns non implicados -sempre paganos de todo-, só vén incrementar algo que xa se vivía de moi atrás. Non é de agora ese enfado nin as reaccións consiguintes que mostran as enquisas: presentalo así só é outro modo de corrupción, a da memoria, o último reducto de dignidade das persoas. Compréndese -pero non é de obrigado recibo- a reacción dos principais partidos políticos ante o que din os estudos demoscópicos, pero é absolutamente inadecuada. Recorrer ao perdón, a vergonza e a amnesia, ou edulcorar o sentido das reaccións da xente ante tomaduras de pelo continuadas -das que, ao fin, parecen empezar a decatarse intensamente os cidadáns que o están pasando mal-, só son xeitos de esquivar o sentido fidedigno da política e, especialmente, da democracia. Pouco ten que ver con gobernar a golpe de enquisa e de silencios ou pactos máis ou menos cómplices duns cantos elixidos. Nin sequera os aristocráticos relatos clásicos de Homero son compracentes os deuses cos irresponsables e cazurros entrometidos no honor alleo: unha de dúas, ou se cambia seriamente ou todo se derruba. Tampouco o é o Innombrable da Biblia, onde hai numerosos pasaxes como este: “É breve a alegría do malvado e o gozo do impío dura un instante- Aos pobres terán que indemnizar os seus fillos, os seus nenos haberán de devolver os seus bens” (Job, 20, 5 e 10).

Tamén ese día seis, El Roto editorializaba na súa viñeta unha das cuestións máis intimamente ligadas á pouca transparencia da nosa vida pública: “Sinalas un problema -dicía- e acúsante de crealo”. A tradución que o famoso debuxante facía da clásica persecución ao mensaxeiro, aludía claramente ao ascenso en intención de voto dos que están polarizando ese enfado da cidadanía e din poder cambiar a fondo o sistema dominante, co que se converteron en chivos expiatorios de todos os males presentes e futuros. Unha das persoas cuxa representación política non parece correr parella á súa presunta responsabilidade chegou a cualificalos recentemente como “perigo para a democracia”. Pero estes mozos con ansia de revisar a fondo o quefacer político español apenas levan nove meses en escena, mentres que os desmáns dos que se queixa a xente -incrementados cada día que pasa con novos casos- teñen xa un longuísimo percorrido. Iso explica que moitos opinadores de gran presenza nos medios se alarmen polos datos das últimas enquisas, non só as do CIS, e acentúen como viláns aos que intentan poñer un pouco de racionalidade na súa lectura: poucos falan do urxente que é renovar con lealdade democrática as institucións que nos demos para convivir.

Ás sete da tarde do tal día seis, un amplo grupo de políticos responsables da Educación española entre os anos 1990 e 2011 falaba da calidade do ensino “en tempos de crises”. Sempre o ensino estivo en crise -como comentou algún dos presentes-, pero polas súas mans pasara moito diñeiro. Só por mor de LOE, e das esixencias que implicaba a memoria económica para a súa ejecución -con medidas específicas para atallar o mal ensino en 2006-, xestionara máis de 7.000 millóns de euros, cifra moi parecida, por outra banda, á que, de inmediato recortou o Goberno Rajoy para “mellorar” o sistema educativo español, en paralelo a mellora de España que tanto pregoa. Ninguén de cantos alí concorrían nun día tan desapracible foi acusado de corrupto. Na antiga Casa de Fieras do Retiro, mostrábase esa tarde que as formas que poida adoptar a “calidade do ensino” son diversas, pero que nada significaba tal expresión se os fillos dos porteiros -supuestamente servidores dos señoritos- non teñen acceso a ela, nin se os diñeiros públicos de que se nutren ou favorecen as redes privadas do sistema non son utilizados con equidade homologable. Aínda por riba, as portas xiratorias que elixiran ao deixar os seus postos de responsabilidade eran as Escolas, Institutos e Facultades universitarias, de onde procedían: Alfredo Pérez Rubalcaba, por exemplo, xa levaba dous meses longos coas súas clases de Química en Ciencias da Complutense. A antiga Casa de Fieras do Retiro, metamorfoseada coa esperanza do posible, indicaba o que debería universalizarse e non entorpecerse: é duro manterse fiel á honradez debida.

Tamén podería axudar a iso -como xa se anotou noutra columna anterior- que os arquivos de todas as entidades e institucións que, dun ou outro modo, teñen que ver co uso de diñeiro ou subvencións públicas, estivesen -coa debida regulación, pero nunca ocultación- dispoñibles para lectura e coñecemento de cantos traballan explícitamente coa información, principalmente historiadores e xornalistas. Segue sendo un calvario en demasiados casos acceder a moitos deles e unha sinrazón, contraria á transparencia da verdade, a serie de motivos que adoitan alegar para dificultalo, só conducente a que pase por Historia o que tan só reafirma a tozuda ignorancia, ou que queiran coar como “investigación” modalidades de vendetta nada casuais, interesadas en poñer a caldo a quen queira poñer couto a prebendas sen conto. Non non enganemos: o que predomina cando non flúe adecuadamente a información son formas todas similares de censura, pouca liberdade de expresión e nula vontade democrática de expandir o coñecemento e as súas responsabilidades. E así, cando as fontes da memoria -os arquivos- son cegadas ou dificultadas, o conspiranoico e o mafioso adoitan darse a man: sen garantía da debida custodia e con tantas restriccións de acceso, dificilmente se pode alentar a liberdade. Coma se a ninguén lle importase que os ancestrais bulos interesados, ou os tempos da censura previa, do segredo e do compadreo intolerante sexan incompatibles coa memoria verídica dunha democracia que queira ser vixiante consigo mesma e capaz de poñer remedio aos seus probables fallos. Estes días, estamos sendo testemuñas -algunha prensa estase facendo eco diso- de como se relata agora mesmo a caída do muro de Berlín -co pretexto do 25º aniversario da súa caída-, de como na Rusia de Putin non son accesibles os desmáns soviéticos, ou de como en Hungría a Historia é escrita polo ultraconservador partido Jobbik: mostras todas complementarias dun predeterminado afán pola Historia do pasado, mentres prolifera o meramente anecdótico ou o moi mal intencionado, moi propicio á manipulación tópica pero non ao coñecemento consistente do acontecido. Entre nós, temos magníficos exemplos do mesmo. Repásese, se non, todo o sucedido coa historia dos aínda agraviados polos abusos da guerra e postguerra -tan ben novelada en La higuera polo recientemente falecido Ramiro Padilla- que Baltasar Garzón tratou de aclarar x o urídicamente. Ou léase o que di o último libro de Esteban Ibarra La Europa siniestra- á porpóstito do crecemento das distintas modalidades de crimes de odio en nome de fundamentalismos diversos. Ou repásense, en fin, as propias amnesias dos nosos libros escolares respecto do acontecido no noso país, desde antes de que os nazis establecesen a industria da morte do diferente, e que Perich sintetizaba na portada dun dos seus libros: Historia deEspaña (resumen) -.¡Todos al suelo! (Desde la Pereichferia, Planeta 1981).

O uso escandaloso das chamadas tarxetas negras, como o doutras moitas prebendas que seguramente iremos coñecendo, fala -entre outras moitas cousas- de que, segundo algúns deles alegaron ante o xuíz Velasco, non facía senón prolongar unha tradición anterior. Apareceron así cuantías e usos que, segundo se fixo público, foron variando desde 1980. Case nada se soubo, con todo, de que, á súa vez, a instauración das mesmas nesa data acomodábase moi ben a tradicións moi pouco exemplares que tiñan vixencia desde moito máis atrás -case desde as súas orixes, pero moi especialmente nas etapas franquistas- nas institucións matrices e, por extensión, en moitas outras que tiñan encomendada a súa vixilancia. Era, pois, un asunto de historia, moi documentable. Dá case igual a data de referencia que se queira escoller: en todas existe unha pauta establecida no reparto de “donativos” e agasallos, que ha ter uns beneficiados privilexiados, e de diverso calibre institucional. Canto máis “benéfica” se denomine a institución, máis clara aparece a distancia entre os que achegan os recursos para que exista -normalmente o Estado ou os traballadores, cousa moi evidente na historia das Caixas de Aforros, por exemplo, se un se aten á súa lexislación orixinal nos anos 30 do século XIX e ao que respecto diso pregoaba Mesonero Romanos, un dos seus promotores máis conspicuos, plenamente consciente do que o aforro representaba como mecanismo de control social- respecto de os seus principais “beneficiados” -persoas e entidades de calibre e condición social moito máis elevada, ligados a elas por xestión, parentesco ou proximidade ás súas finalidades principais de sentido. Co resultado adicional de que estes eran chamados “benefactores”. Se as institucións -e non só as persoas- falan máis polo que fan que polo que din como sostiña nos noventa Mary Douglas (Alianza, 1996), cada unha, ao seu modo, é responsable dunhas determinadas proxeccións socio-educativas sobre a poboación en xeral. Diso vai principalmente a tan pouco analizada como excesivamente publicitada “Obra social”, en moitos casos mero parche de imaxe para favorecer que os máis desafectos acepten o poder político-económico dominante: esa é a orixe da “responsabilidade social corporativa” de non poucas empresas agora mesmo, unha contraposición sustitutoria da responsabilidade que esixe unha coherente “Xustiza social”. En todo caso, non caiba dúbida de que se alguén quere saber con certa racionalidade e coherencia o como e o porqué do noso xeneralmente desastroso urbanismo -aclarando, por exemplo, como se financiou e quen foron os seus beneficiarios-; a onde foron a parar os principais recursos procedentes das emigracións masivas a Europa nos sesenta e os que os gozaron -unha información que viría moi ben neste momento de desafectos territoriales inducidos-; ou como determinadas personalidades e institucións prolongan actualmente con pouca ou nula adaptación aqueles hábitos oligárquicos tan pouco desinteresados de tempos atrás, pouco poderá dicir sen o recurso aos arquivos de todas estas institucións. E ha de advertirse que non bastan os libros escritos baixo aquel costume de entón e os seus particulares hábitos censores, xeneralmente propicios a propagar tan só a verdade oficial do momento. É moi desexable, en consecuencia, que se se quere facer desaparecer a hipocresía de pensar que os males que agora afloran son froito da transición democrática -xa excesivamente cargada de demencias explicativas-, é imprescindible que os arquivos e memorias anuais de toda institución que teña que ver con diñeiro público -sexa a que for- estean a recado para que todo investigador acreditado a poida ler e que poida ser coñecida no tempo prudente que os asuntos implicados requiran. Noutros países da nosa contorna cultural, os “asuntos reservados” e os ”segredos de Estado” teñen data de caducidade. Sería moi contraproducente para a democracia e as súas esixencias de lealdade de todos cantos se din demócratas -do rango social que sexan, e para que non proliferen exemplaridades tan discutibles como as que nestes tristes días estamos coñecendo- o ocultamiento ou a desaparición das actas e libros clave que conteñen a información de moitos asuntos importantes para todos. As diversas formas de mafiosa mendacidade actual só se amparan coa ocultación, unha excesiva tradición de silencio imposta polo inmoral privilexio duns poucos. A corrupción, agora máis coñecida, foi moi ben cultivada nos nosos hábitos e costumes desde moi atrás: os arquivos son testemuñas mudas diso. Agora sucede que, por exceso -e porque o reparto da explotación dos orzamentos públicos é máis estreito-, o panorama a que abocan os papeis a que accede a policía está parecendo un erial no que selectas sambesugas do alleo mostran as súas vergonzas ao aire ante os que para sobrevivir teñen que erguerse sumisos ás seis da mañá.

Non cunda o desánimo. O Diccionario Biográfico Español, da Real Academia da Historia (www.rah.es/cdeb.htm) , aí segue. Non é verdade que unha parte das axudas que Wert lle mantén -pese á crise- vaia a empregarse en elaborar unha guía espiritual para non extraviarse na exemplaridade dos seus biografiados. Tampouco existen indicios de que queiran incluír no último tomo un apéndice, anexo ou escolio dilucidador dalgúns barbarismos, labor en que podería serlles de gran proveito o tan lúcido escudriñador de palabras Andrés Neuman (Páginas de Espuma, 2014). E menos parece que admitan na súa nómina aos editorialistas de Mongolia, un dos últimos reductos dispoñibles para decatarse en serio dos valores do saber histórico.

Temas: Memoria, Historia, Arquivos históricos, Real Academia da Historia, Currículun escolar, Institucións, Responsabilidade social corporativa, Barbarismos, Corrupción, Julio Llamazares, Andrés Neuman, Mongolia, LOMCE

Fallaron os protocolos de actuación só no caso de Teresa Romero?

Logo do visto co ébola, as tarxetas negras e os sinais de corrupción descubertos de contino, cabe preguntar polos protocolos do noso sistema educativo e social.

Imaxínense que chamásemos ás meigas da tribo para arranxar o que os síntomas de Teresa Romero presaxiaban, ou que continuase coordinando o barullo consiguiente a Sra. Mato ou o ínclito Sr. Francisco Javier Rodríguez: todos estariamos neste momento con zozobra crecente. Similar cando menos á que teñen, estrañados, cantos viven de cargos -máis ou menos privilexiados e pagos con diñeiro público- segundo se cumpran dentro dun ano as previsións que xa anuncian as enquisas últimas sobre intención de voto. Quedaranos aínda por ver se aguantan a base de volver prometer o xa prometido -desde os noventa-, e a conta de que nos fiemos de que as peticións de perdón -nada significativas de arrepentimiento- abondan para lavar tanto desmán como fixeron ou deixaron facer a compinches e achegados.

Bo é que estes días se fale tanto de “protocolos”, a condición de que o término non se converta en talismán exculpatorio de tanta acumulación de erros graves. Debería servirnos para recordar que todos sabemos bastante de ética – agás que nos cegasen os poros da sensibilidade- e que a lexislación que temos desde a Constitución de 1978, marca as liñas vermellas do que nunca se debeu facer e fíxose, e non debería servir para escaquearse de actuacións políticas marcadas por persoas ou institucións alleas aos intereses comúns dos cidadáns. Ata dentro dun ano, aínda caben moitos máis latrocinios baixo formas diversas de desculpas e escusas -tamén de máis normas redundantes-, que non atallen a dificultade de responsabilizalos de algo. Non parece que o fallo sexa cuestión de leis, senón principalmente de “cultura democrática”: a pouca xente parece terlle importado que se conculcara algunha lei ou procedemento, que non se desenvolveu suficientemente nin que, en cambio, non se dispuxesen os medios adecuados para cumprir as existentes: todos preferiron que se fixesen leis novas para o incumprimento. Cando, por exemplo, no sistema educativo levamos xa oito leis orgánicas para “mellorar a calidade do sistema” -sen que se aprecie unha clara determinación por que así sexa-, e cando sabemos con demasiados detalles como se vetaron na última determinados aspectos claramente indicados para fomentar e desenvolver o sentido máis aberto, igualitario e cualitativo dunha boa educación para todos, non podemos quedarnos pensando en que o diñeiro de todos valla tanto para un roto como para un descosido; ata, para regalarlle a algúns amiguiños suculentos convenios de “colaboración” privada, mentres se debilita o ensino público. Cando se aproveitaron os cargos públicos para facer un ensino programado para desenvolver un ideario particular -estraño aos intereses fundamentais de todos e aborrecido de que houbese unha pequena presenza explícita de Educación cívica-, todo indica que existiu unha tomadura de pelo e que o protocolo básico da dignidade educativa, igual para todos, estívose -ou se está- conculcando sistemáticamente. E, por extensión, nada incita a pensar que o máis groso da corrupción estea aínda por saír en este e outros ámbitos.

Os fallos habidos nestes dous gloriosos acontecementos recentes, o ébola e as tarxetiñas volandeiras -a máis diso os desmáns propiciados por persoas moi encumiadas en diversas institucións, financeiras, autonómicas e municipais, entre outras- deberían inducirnos a unha reflexión seria sobre todo este conxunto, máis longo e complicado do que parece, e co que en diversos grados de responsabilidade estamos todos emparentados. O de que os políticos sexan corruptos é demasiado simplista e non esclarece nada. Que lles votemos a propósito de que o son, xa complica as cousas bastante, pois podemos ser corresponsables do que fagan (aínda que o voto sexa secreto). E que haxa de todo entre eles, -e que, aínda que se mira, os corruptos son poucos-, no canto de esclarecer algo de cara a qué facer agora mesmo e no futuro, o enturba todo e déixao como sempre, cos corruptores, ademais, campando ás súas anchas. O verdaderamente certo e urxente, é que, neste momento, está en xogo o sistema democrático, con todos os seus defectos, pero tamén coas súas moitas virtudes, superiores sen dúbida ás de moitos outros sistemas políticos como algún que nos tocou vivir non fai moito. Ninguén nos vai a eximir de tratar de resolver como reducir os defectos desta democracia e aumentar as súas calidades positivas, empezando pola transparencia das decisións e o control do gasto para executalas, sen que ninguén conculque as regras básicas da igualdade de todos os cidadáns.

Para empezar, habería que distinguir: non todo vale. Hai veces en que os protocolos fallan, por caducidade, ignorancia ou estéril rutina burocratizada. Outras, con todo, é que nin existen explícitamente como tales: ninguén os coñece ou di non coñecelos por máis que, insistentemente, amplos sectores afectados por un asunto de certa entidade nolo pidan unha e outra vez, mentres as actuacións dos responsables do asunto van ao seu aire. E moitas outras, o proceder existente está tan mediatizado e tan entreverado con mesquindades particulares, que o protocolo resultante é inextricable e insultante para os bos profesionais pola mestura de compoñentes que arrastra. Imitando o propio proceder do ser humano, que para gañar en seguridade e prontitude de resposta ás necesidades de cada instante tan só utiliza un 9/10 da súa capacidade, na complexidade das actuacións que conleva a organización do traballo hanse ir protocolizando as secuencias e rutinas que cada actividade leva. Os regulamentos e especificacións de cada perfil profesional -incluído que teña que ensinarse a cada un para desempeñalo adecuadamente- han ir gañando en prescripcións e codificacións cada vez máis precisas. E sempre, na medida en que un sector, oficio ou actividade ha ir tendo máis demanda, a taxonomía diversificadora -e os especialistas correspondentes- tenderon a ser máis esixentes para apropiarse da súa rendibilidade e evitar fírgoas de intrusismo. Cantos traballan en formación, profesionalidade e empregabilidade -asuntos plenamente interrelacionados-, saben disto sobradamente. Os que non parecen terse decatado son moitos dos quen se dedican á actividade política e queren ser responsables, ata de cuestións das que teñen acreditada sobrada ignorancia. O sucedido no ámbito sanitario en torno ao ébola é un bo exemplo de como a improvisación -nun territorio tan sensible como o da saúde- é sempre un mal procedemento. Pero peor é cando nestes últimos anos se estivo xogando a que fose un bo negocio para amiguetes, no canto de fortalecer e mellorar o que xa tiñamos. A reacción cidadá consiguinte pronto ameazou con levarse por diante todo o tinglado. Colateralmente, aí quedan, ademais, diversas manifestacións de histeria, máis propias da Idade Media e da súa “peste negra”, sistemas encubertos de falsa mercadotecnia da nada e, por suposto, xestións nefastas da prepotente relación dalgúns políticos cos cidadáns que lles pagan pese a mostrarse irresponsables, coma se estivésemos na época do absolutismo do Ancienne Régime e de nobres se tratase.

E as tarxetas? Dan bastante máis xogo que o que estes días saltou e merece a pena que noutro momento volvamos sobre elas. De momento, sexa suficiente recordar que seguiron un protocolo existente, por bochornoso que fose. E prolongaríano no tempo se non se chegase a coñecer. O seu problema é que se coñeceu públicamente nun momento nada propicio para que os que as gozaban puidesen seguir facéndoo impunemente. O asunto deixa, en todo caso, varias leccións de interese. En primeiro lugar, que moitos dos nosos próceres máis encumiados -por razóns agora mesmo moi difíciles de entender- mostraron explícitas moitas das súas obsesións demostrativas, valores sociais e gustos máis ou menos cursis, cando dicían estar actuando para o noso ben, pero sempre afastados dos gustos, valores e posibilidades da xente común. Dito doutro xeito, que mostraron ás claras que aínda existen clases e que, cando alguén falaba con eles, non sabía do inmenso valor que representaba o ter acceso a tal prebenda. Segunda lección pertinente: as máis de oitenta persoas pilladas no desgraciado protocolo usuario destas tarxetas negras son unha boa mostra de que a probable variedade ideolóxica existente entre elas non é garantía suficiente dunha ética e unha estética adecuadas a unha democracia compartida. Máis ben lévannos a coincidencias asombrosas na ideoloxía do morro esgrimido. Para isto presumían moitos deles da boa educación que tiñan, os bos colexios nos que se prepararan e os gloriosos títulos que podían acreditar e, ata, dos valores polos que loitaran no pasado? Non produce ningún consolo saber que están feitos da idéntica condición humana -falible e ata torpe- que calquera outro individuo: estas igualdades deberían facernos máis humildes, porque o de “iguais” ante a lei... non nos consola. En terceiro lugar, e isto xa nos toca moito máis de cerca, o asunto cífrase en que eses quince millóns e medio de euros eran nosos -pois nosa era a institución que servía a mamandurria-, como o foron tamén tantos miles de millóns dilapidados nunha xestión nefasta previa e que, agora, xa lastraba a débeda global do Estado, cos consiguientes efectos nas prestacións sociais deste. Reduplicativamente, xa que logo, este persoal, responsable tan só ao parecer de cobrar pero non de xestionar como cómpre o noso patrimonio, seguía no uso abusivo dun privilexiado status protocolizado por eles mesmos e sen que ninguén lles chamase a atención con mínima contundencia. En cuarto lugar, por ridículo que puidese parecer, tan dignos señores -seguindo unha pauta de escusas moi estendida e invocada por demasiados personaxes e milhomes, máis propia dunha conciencia afeita a lavarse na falsa confesión individual, que na responsabilidade que conleva calquera mínimo cargo público- invocaron ignorancia respecto ao uso abusivo deste instrumento financeiro. Sen nin sequera distinguir tampouco: de sempre, hai unha ignorancia “culpable”, da que parece que deban facerse cargo, pois sen que saibamos do uso de moitos dos diñeiros fraccionados que puideran sacar dos caixeiros, o rastro contable que deixaron os demais rexistros é sobradamente indiciario e nada opaco.

Isto da ignorancia é moi interesante: ningún escándalo habería se non se soubese. Pero xa que se coñeceu, que non metan todo no mesmo saco e que se expliquen. Os que de ningún xeito poden alegar ignorancia son os que repartiron as tarxetas e ampliaron -segundo niveis xerárquicos de presunta responsabilidade na xestión- a capacidade de gasto persoal dos demais implicados, o que induce a pensar que, deste xeito, estarían máis calados ante diversas xestións dubidosas que deberían analizar con pausa antes de decidir nos órganos de control correspondentes, a máis diso poder poñerse ventaxosamente eles mesmos no transo de ser principais recipiendarios directos ou indirectos dalgunhas destas decisións. Algúns, ademais, que estaban aí en nome dos valores da esquerda, algo deberían explicar sobre de que valores indican os usos das súas tarxetas: o bo uso das plusvalías do traballo alleo?... Que a xustiza social ben entendida empeza por un mesmo? E tampouco parece que poidan alegar moita ignorancia senón contrición perfecta os que, en nome de non se sabe que representación peculiar, frecuentaron coa súa tarxeta establecementos de artesanía relixiosa: polo menos eles deberían saber polos seus respectivos pais espirituais, algo do que implican o 7º e 10º preceptos do Decálogo. Particularmente, o relativo ás raíces da “restitución”, nas súas diversas variedades e raíces orixinarias desta obrigación, a partir da inxusta detentio rei, e tanto que o seu posuidor o sexa “de boa fe” coma se -sobre todo- “de mala fe” ou de dubiae fidei. Conveniente é, así mesmo, que saiban que a neglixencia na devolución do subtraído non cabe neste terreo; tampouco, pois, as meras escusas por moito que a palabra “perdón” se esgrima. É máis, alguén debería explicarlles a estes malos alumnos de bos colexios privados -na súa maioría-, que significa de antemán a injusta cooperatio, por mandato ou consello consentidor para desenvolver figuras tan ben coñecidas -na moral católica e no Código Penal-, como o “palpo”, a receptación e a participación, ou outras formas de cooperación negativa. Todas elas son modalidades de dano ás propiedades alleas das que eran custodios, e que en diverso grado de responsabilidade obrigan a iso que chamamos RESTITUCIÓN. Ese é -fágase o que se faga nos reiterados circunloquios da rexeneración que tanta verbosidade suscita- o primeiro punto que calquera protocolo ético e político debe contemplar. E rápido, porque xa está ben de marear a perdiz e de que os que máis deben actuar respecto diso, os xuíces e fiscais, teñan as mans atadas ou limitadas para protocolizar actuacións adecuadas en tempo e forma.

Tal como está o poder xudicial, con procedementos que ao dicir dun dos seus representantes máis relevantes, están feitos para os “roubagaliñas”, é moi probable que neste mesmo momento se estean desenvolvendo novas artimañas para que os ladróns poderosos, que tanto insultan aos que teñen que traballar duro para dispoñer do indispensable para vivir, sigan medrando a conta do ben común da comunidade. E tal como está o pasado de moitas institucións, cuxo pasado foi ocultado, ignorado ou terxiversado sistemáticamente -coma se de coutos pechados se tratase-, tampouco o coñecemento de latrocinios e desmáns co público será ben recoñecido cando se siga producindo no presente. Neste sentido, é unha mágoa dicilo como historiador -pero o mesmo cabería que o dixesen os xornalistas no seu labor de informar responsablemente-, é preciso que moitos arquivos de documentación imprescindible para que todos saibamos a que aternos e non chamen “investigación” a canto queiran coarnos interesadamente, non estea ben regulado. Cada vez que salta un destes casos -como agora mesmo a xestión torticeira en tantos concellos e algunhas comunidades-, un sabe que iso dos segredos de Estado e das “reservas” de información sensible é un mal recurso para ocultar o que todos debemos saber: en que se gasta o noso diñeiro. Regúlese esta cuestión nesas medidas de transparencia que tanto lume queren apagar nestes días de revelacións incompletas, e teremos un pouco máis de saúde democrática.

Temas: Corrupción, Protocolos de actuación, Ébola, Tarxetas negras, Segredos de Estado, Actuacións ministeriales, Educación, Sanidade, Información pública, Ignorancia, Restitución, Orzamentos do Estado, Déficit público.

Manuel Menor Currás

Madrid, 04/11/2014