O oído o 16 no Teatro Novo Apolo de Madrid é un bo indicador para medir a dimensión que alcanzarán as medidas dun programa político que aínda non teñen.
O acto constitutivo da cúpula de Podemos construíu unha “paisaxe sonora”, plena de sonoridades que nos proporcionan relevante información. Se se ten en conta que Pablo Igrexas, o novo líder deste partido neonato non só é profesor de Ciencias Políticas, senón tamén experto en arte dramática e en produción televisiva, non é gratuíto nin fortuíto o que soou o pasado 16 de novembro no Novo Apolo de Madrid, cando asumía oficialmente a secretaría xeral da organización que contribuíu a crear hai tan pouco tempo.
Cambia, todo cambia:
A pegadiza canción do repertorio de Mercés Sosa, Cambia, todo cambia, moi en sintonía con outras de similar factura entre as usadas por esta formación nos seus actos públicos, foi preeminente nesa mañá de domingo. Unha primeira lectura, pódenos facer ver que esa elección reafirmaba o que están mostrando as enquisas: a tendencia última de intención de voto directo dos enquisados cara ao que intúen que puidese contribuír a mellorar as súas vidas se as próximas eleccións xerais tiveran lugar nestes días pasados. E tamén mostra o terremoto conseguinte no computo de partidos dominantes na escena política española, inédito se se ten en conta que as dúas cámaras de representación parlamentaria veñen sendo dominadas polo PP e o PSOE desde a chamada Transición ou, segundo outros, 2ª Restauración. A publicidade esgrimida centralmente polo PSOE nas eleccións do 24/10/1982 e os ensoñados ceos que a sustentaron xa destacaba un potente mensaxe: “Polo cambio”. Nun segundo nivel de lectura, coñecidos os auspicios demoscópicos, o cambio a que nos estaría animando agora a canción seleccionada xa empezaría a operarse, por reflexo condicionado, na vida organizativa de case todos os partidos de relevo. Modulacións -cosméticas e xeracionais- xa empezamos a velas despois das eleccións europeas. Producíronse primordialmente no PSOE e, agora mesmo, as protagoniza IU: Pedro Sánchez trata de impoñer un dinamismo, algo prefabricado aínda, aos seus compañeiros socialistas e, no grupo máis á súa esquerda, Cayo Lara quere traspasar -talvez algo tarde para os mass-media- os trastos a Alberto Garzón. Á dereita, o sector máis ambidextro de Ciutadans e UPyD tamén se puxeron a esfollar con desgana a margarida de coincidencias e desventaxes de concertar intereses. Todo cambia, sen dúbida, e non sen estrépito. Ata no PP en que, polo menos na linguaxe e entre convencionalismos varios, trata de facernos saber que xa estaba cambiado de sempre, aínda que os cidadáns non o percibiron, saturados como están de ruídos de fondo respecto da música que deberína tocar para a clientela asidua ao seu palco. Hai, aínda, un terceiro nivel de cambios non menor, e é o operado nas confluencias e diverxbencias operativas dos principais partidos actuantes ata agora: a sustantiva dualidade do reparto de poder mutouse de xeito inusitada. Desde que estes mozos de PODEMOS levan actuando en público como grupo ansioso de empuñar a batuta -desde hai apenas dez meses-, hai xa algo inesperado: PSOE e PP coinciden moito máis entre si e ven ambos en fronte, como indeseada, a preeminencia de favor mostrada polas enquisas últimas. É sintomático que, ante os males da patria, xa non se fale dos mozos como dun relicario de pasividade política. Agora, ese é un segmento emerxente como potencial inimigo que puidese descabalar as posicións dominantes, primeiro no control institucional do Parlamento e, a continuación, en canta institución máis ou menos representativa tivese dependencia ou conexión con el: Moncloa, Banco de España, Tribunal de Contas, RTVE, Fiscalía do Estado, Órganos reguladores de diverso cariz, Orzamentos do Estado, Poder Xudicial, Tribunal Constitucional e unha longa ledaíña de espazos demostrativos de poder. Ter que contar cun partícipe máis en todos estes ámbitos ou que sexan os de PODEMOS os que manden realmente na distribución de cargos, cadeiras e elementos supostamente representativos da cidadanía, aínda que en fase potencial xa fixo cambiar cambiou moito o panorama.
Importancia do cambio
Do interese de controlar eses poderes fala sobradamente que, grazas á maioría absoluta do PP nas últimas eleccións, se fixeran leis tan pouco agradables -para a inmensa maioría de cidadáns comúns, incluídos moitos dos seus votantes- como as da Reforma laboral, Seguridade cidadá, a LOMCE, que ía mellorala -dixeron- a educación dos mozos españois e está servindo para segregalos mellor. No mesmo paquete de melloras, a máis diso outras normas impostas en contra dos intereses da poboación maioritaria, a punto estivo de saír adiante a reforma do lexislado ata agora sobre aborto: o sucedido no último trámite desta abortada lei é unha leve indicación dos temores que suscita que se puidese producir un cambio potente na distribución do voto dos cidadáns. Cantos teñen alta posición que defender, máis temor manifestan neste momento dubitativo. Todo o cal induce, ademais, a entender que os argumentos que ultimamente adoitan empregar PP e PSOE contra tal eventualidade sexan perfectamente intercambiables. Estes dous partidos virían ser, neste momento, cada vez máis difíciles de distinguir, coincidencia que, por outra banda, xa hai tempo que desde PODEMOS se veñen encargando de que sexa interiorizada no imaxinario dos seus probables votantes como “a casta” a bater. Os xogos semánticos entre “populismo” e “casta” veñen ser así equivalentes aos que, non moi lonxe no tempo, presentaban como constructos antagónicos e irreconciliables a liberdade fronte á igualdade, cando en 1789 foran aparelladas coa fraternité. Na nosa primeira Transición, sen chegar a falar de “frontes” como no pasado anterior, Fraga ou o propio Suárez ben comeron o coco aos seus posibles votantes co medo a que os “outros” -que non tocaran poder desde facía 40 anos- puidesen
Paisaxe cambiante?
Entre dúbidas
mil, que aumentarán a medida que pase o ano que resta ata as
próximas eleccións xerais, o panorama político español parece
condenado a que as elucubracións rendan como sempre, ao albur de
incontables rumores. Coma se de vaivéns de Bolsa se tratase, todo o
mundo dá xa en facer cábalas segundo os seus gustos: que se ao PSOE
lle vai pasar como ao socialismo de Craxi en Italia, que se a IU nin
se sabe, que se ao final o vencedor desta partida vai ser o PP -pese
ao seu silencio case absoluto no medio dunha crise crecente e cando
aumenta o coñecemento de corrupcións en tanta institución
veneranda. No medio de tamaño descrédito, aínda susceptible de
máis ruidosa confusión, de PODEMOS, con todo, pouco máis sabemos
aínda que o nome e a súa capacidade para aglutinar unha parte
importante de indignados. O que queiran facer realmente non consta:
oímoslles tan só propostas xenéricas nas súas moi abundantes
comparecencias nos medios. E que poidan cambiar, aínda é maior
incógnita. Din agora estar en fase de concretar múltiples aspectos
dun proxecto coherente que acolla a cantos simpatizan con eles por
razóns diversas. Xa parecen, ata, querer dicir digo onde dixeron
Diego e poñer consenso nas declaracións duns e outros, non sexa que
fose parecer que non hai orde nin concerto na orquesta. A incógnita
de programa facilitou, doutra banda, que crecese unha desmesurada
expectativa inocente de cantos ven neles algunha posibilidade de
remedio aos males existentes. Non sería desexable, para eles mesmos,
que se desinchase pronto esta expectativa; mentres exista,
permitiralles seguir crecendo en adeptos. O problema é que tampouco
sería bo para todos que, no caso de que alcanzasen a contar
realmente na élite política e empezasen a perder unha presunta
virxinalidade, volvesen repetirse reaccións de pesimismo como
noutros momentos da nosa historia contemporánea: como en 1814, con
“O desexado”?, en 1933 -co inicio do bienio negro, antecedente do
golpe do 36-, e repetido en 1945 cando, ao término da IIª G.M., o
acordado entre os gañadores nos deixou hibernados ata 1978. Agora,
podería ser catastrófico para varias xeracións máis, porque
pecharía todo un ciclo de confianza estable na política. O salto da
ilusión ao que se pode facer sempre é arriscado: tarden máis ou
menos en programar, PODEMOS empeza a introducir no seu recitado o
principio de realidade. En educación, por exemplo, xa hai mostras,
ata, dos primeiros problemas que xurdirían simplemente cun aspecto
-nada insignificante- dos que se ventilan neste campo
(http://www.eldiario.es/politica/problemas-enfrentaria-Podemos-educacion-concertada_0_325468416.html
) se cumprisen ao pé da letra algunhas das manifestacións
primeiras que fixeron, non sabemos se alegremente.
A canción de Mercés Sosa
Cambia, todo
cambia engade outro significativo nivel de lectura -máis
estrictamente ligada á produción, uso e consumo da música-, que
nos pode achegar a entender mellor o alcance real que vaia ter a
confusión sonora actual. O que cantaba a tucumana Mercedes Sosa
(1935-2009) era principalmente unha canción de fidelidade amorosa:
Cambia, todo cambia conclúe así: “pero non cambia o meu amor. A
letra dos outros corenta versos indica como se vai modificando todo
ao redor dun declarado amante: o superficial e o profundo, o clima e
as plantas, as estacións e os días, o devir da idade e os
sentimentos constitúen un longo preámbulo para advertir do
principal. Nin Mercedes Sosa nin a súa canción deixaban
indiferentes aos seus oíntes, polos valores inmateriais que
representaban máis aló da moda folk: nunha etapa convulsa da vida
americana como foron os anos sesenta e setenta, quería ser voz dos
marxinados, como o foron Víctor Jara, Violeta Parra ou Atahualpa
Yupanqui. Cando nos setenta se lle puido oír en directo en España
-nos últimos anos da ditadura franquista-, xa viña cargada de todo
iso a súa cálida e potente voz de contralto. Acompañada
exclusivamente case sempre dunha sinxela percusión autóctona e
guitarra criolla, fíxonos dar grazas á vida e recordar a Amanda,
antes de cantar poemas de Alberti e Neruda que enardecían o ambiente
anti-ditatorial, ou un moi peculiar sentido sacral da vida: Só
lle pido a Deus? Todo, ademais, podía mesturarse coa sempre
esquiva paz, da que tamén foi símbolo Mercedes: como tal cantaría
ante Juan Pablo II no Vaticano, no Nadal de 1994. Aínda por riba de
connotacións, en 2004, este mesmo “Cambia, todo cambia” que
acaba de soar en Madrid xa servira de marca musical á chamada Fronte
Ampla para gañar as eleccións uruguaias. Todo iso incita a ler que
quería significar esta canción de Mercedes Sosa o pasado día 16.
Desde logo, a lectura non pode ser idéntica á que suscitou en 1973
-en plena enchente de limitacións grisáceas e xusto cando na
universidade -símbolo de tantos outros espazos sociais- primaban os
controis represivos e asaltos que acabarían levando á pechadura
dalgunhas como a de Valladolid. Para os que viviron aquilo, a voz de
Mercedes supoñía unha esperanza e unha posibilidade de algo
distinto, sempre que se tivese perseverancia en manter o entusiasmo
por valores humanitarios de solidariedade, xustiza e dignidade de
vida con liberdades básicas para todos. Esta canción, entón nova
para todos, animaba a compartir os riscos que iso supoñía. Oíla
hoxe de novo, con todo, pode ser mitomanía melancólica para as
xeracións de entón, pero non arranxa o salto de corenta anos de
historia coma se nada. Querer concitar aos descontentos do sucedido
desde entón e, ao mesmo tempo, aglutinar aos indignados máis
recentes, deixa fóra de xogo demasiadas sensibilidades
“descentradas”. Son moitas as músicas que -tamén desde entón-
xurdiron para expresar tanta desazón agregada desde marzo do 86. E
quedan excluídas, ademais, outras anteriores, as da tradición
republicana e guerracivilista que, con todo, foron adoptadas a miúdo
por grupos que non votarán a PODEMOS. Moi poucos dos mentores máis
coñecidos desta nova organización vibraron con estas sonoridades e
poucos máis os que vivan as de MercedesSosa nos setenta. Unha
cuestión xeracional. Todo o cal nos leva a non entender o Cambia,
todo cambia do pasado día 16 como signo do cambio profundo que
se pregoa. Sería máis ben unha suxestión amable, unha
transposición empeñada en reconciliar relatos dos oitenta -vividos
en familias máis ou menos disconformes e levemente acomodadas- con
algunhas da ampla panoplia de agravios mostrados o 15-M, causantes do
desespero actual. Atender outras demandas -oír outras músicas-
apartaríaos de ser forza de poder. Dito doutro xeito, que esta
contaxiosa paisaxe sonora fala do centro como obxectivo.
Oír mellor a “paisaxe sonora”
A música, as músicas, os sons e o silencio entretecen un texto implícito de suxestións, recordos e información, cuxa lectura pode variar segundo momentos de produción, uso e consumo. Vén ben, pois, tratar de entender o seu audibilidade, especialmente en situacións en que o barullo sonoro é considerable. Alégrame, pois, que Diego Manrique trouxese onte a colación (El País, 18/11/2014, páx. 43) a recuperación da canción protesta neste momento. Para a reflexión desta columna, con todo, a miña débeda é co canadiense Murray Schafer, o primeiro que chamou a atención sobre a “paisaxe sonora” de xeito significativo, e, en España, con Joaquina Labajo, quen soubo utilizar este concepto desde principios dos oitenta. Primeiro, nun programa de Radio-Dous, Paramusicalia, en que analizaba para os oíntes de RNE os sustratos que mostraban músicas de diversos momentos culturais: as que acompañaron ás revolucións burguesas do XIX, ou as de procesos que estaban en marcha naquel momento -como a ruptura interna que xa mostraba a URSS, bastante antes da caída do Muro de Berlín-, ou as que acompañaron asuntos do noso propio pasado, como a guerra de Cuba, a última guerra civil ou a postguerra. En varios libros -de difícil aceptación entón- esta investigadora valeuse igualmente de documentación sonora para analizar fenómenos como o feminismo, o socialismo ou o nacionalismo. Que pasara en Valladolid entre 1990 e 1991, foi o obxecto dun traballo universitario pionero, presaxiado por outro, de máis limitado asunto pero con similar metodoloxía: Aproximación ao fenómeno orfeonístico en España serviu así de pauta a outros investigadores do mundo etnomusicolóxico. En Internet, son accesibles algúns destes traballos, como o que aparece en este enlace: arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/viewFile/1355/1364 . Son particularmente debedor da detida reconstrución que esta profesora da UAM fixo da “paisaxe sonora” en que se moveu o exilio de María Zambrano: Sen contar a música (Endymion, 2011) permite un perspicaz achegamento ao contradictorio devir cultural europeo destes últimos setenta e cinco anos.
TEMAS: Paisaxe sonora, PODEMOS, Mercedes Sosa, Joaquina Labajo, Cambio político, Programas políticos, Enquisas de intención de voto, Poder político, Centro político.
Manuel Menor Currás
Madrid, 19/11/2014
No hay comentarios:
Publicar un comentario