Paisaxes sonoras do COVID-19

O que máis soa estes días é o silencio. Este Coronavirus ponnos ao alcance profundas sonoridades que arrastramos de moi lonxe.

O silencio sonoro non é un contrasentido. É condición para que os bos poetas saquen a brillar a esencia das palabras e as dispoñan para que soen espléndidas. Iso é a poesía: silencio sonoro. Aos místicos de verdade distíngueos da verborrea cursi pola contemplación que lles permite. Juan de Yepes -San Juan da Cruz- escribiu en prisión o seu Cántico espiritual, que cantaba na inquisitorial soidade carcelaria. Nas súas consideracións sobre a relación profunda que puidese haber do home con Deus e viceversa, o silencio é requisito recorrente: ”non o alcanza o sentido” e é en silencio onde acontece: “As palabras da sabedoría óense en silencio” (LLama de amor viva, 67).

Novidosas paisaxes sonoras

O que di Juan de Yepes parece contraditorio co que estes días vivimos. A miúdo, dá a impresión de que o silencio é sufrimento, chócanos e nos fastía. Probablemente porque nos educaron no ruído e en que camiñemos como burbullas illadas, sumidas nas nosas obsesións individuais, sempre dispostos a incordiar á máis mínima coerción que sintamos sobre o noso solipsismo. Iso explicaría moitas anomalías que percibimos estes días de illamento imposto. Non é un mundo que elixamos á procura de sentido para a existencia. Imos pola cuarta revolución Industrial -a do 5G e da Sociedade do Coñecemento-, pero desde a primeira, o silencio cústanos, é unha experiencia desconcertante para os que vivimos na España non baleirada.

Estes días, contrarios a canto nos parece importante -empezando pola enxordecedora economía- aburrímonos ao estar parados e non saber que facer. Empezamos a amosar signos de neurose; en comunidades de veciños, non é raro que alguén se poña a música a lume de biqueira, que outro lle conteste coa radio a todo volume, ou que haxa quen non se corte montando a súa xolda  ou desentumecendo o corpo coma se estivese só...

Aprendizaxes

E, con todo, tamén o silencio pode facer oír xestos menos competitivos, máis agradables para a convivencia. Sumirse no silencio é complicado, pero pode axudar a fortalecerse agora cando se sae fugazmente á rúa a buscar o pan ou algún analxésico. Co barrio paralizado -coma se un vento xélido o varrese-, pódese aprender moito, aínda que ninguén nos preparou. Igual que non pode haber boa música sen silencios e non hai arquitectura sen espazos baleiros, non haberá boa convivencia se non temos silencio para aprender e compartir. Pódese preguntar un, ata, sobre a educación a que queren conducirnos os que pretenden confiar aos pequenos a tanta tecnoloxía algorítmica sen a proximidade de profesores ou mestres.

Tamén estamos aprendendo a agradecer. Quen invente os aplausos das oito da tarde ha ter unha gran idea para dar sentido ao silencio. Aínda que nos poderá estar sentando fatal este parón, podemos dar algo de nós aplaudindo a esa hora a cantos cumpren e arriscan no seu traballo, en particular aos profesionais sanitarios, pero tamén aos que están ante un público medio perdido, con moi diversos modos de presenza laboral para que poidamos ter certa calidade de vida durante este tempo incerto. Aplaudamos a quen o merecen. Nesta silenciosa sonoridade en que estaremos inmersos, polo menos ata o once de abril, non estaría mal que aprendésemos a distinguir. Sen ruído apréciase mellor que non é ouro todo o que reloce. Non todos os que se arriman á necesidade que se evidenciou son meritorios. As xenerosidades acompañadas de espléndidas notas de prensa publicitaria non arroupan; tampouco os postureos acomodaticios ao telediario, nin as patrioteiras histerias oportunistas, nin os milagreiros crecepelos? Ata no Congreso de Deputados, se se presta atención, esa condición para oír e escoitarse permite distinguir mellor as palabras das voces.

O común

Estes días está en alza o común; ata en Europa, onde os do Norte parecen alleos aos do Sur, que non elixiron ser diferentes. Pero alégrense polo traballo dunhas 300 persoas anónimas que, en escasos tres días, dispuxeron, dentro do pavillón nove de IFEMA (a Feira de mostras de Madrid), un hospital de campaña para 1500 camas con UCI incluída, tomas de osíxeno, etc. O fantástico é que o fixeron en silencio, gardando cola para participar. Esas persoas dispostas a botar unha man no que sabían facer e fixérono sen dar o cante, mostrando gran capacidade de adaptación a unha complicada loxística, son un potencial digno de moitas empresas que ben podemos emprender se nolo propoñemos.

Este criterio do servizo público é moi útil para distinguir e valorar, porque permite apreciar que só no público hai verdadeira intercomunicación social, distribución de bens e riscos por igual, entre todos, sen listiños por medio. Cabe aledarse, xa que logo, de que á Sra. Aguirre e ao seu marido lles fora de proveito o seu paso pola Fundación Jiménez Díaz: Noraboa! O que non se entende -ou alguén sobreentende- é a que veña indicar que os atenderon nun “centro público”. Coñecida é a xestión privada deste centro hospitalario; pasou por tantas mans -e sempre á alza no intercambio da sús rendibilidade- contando sempre con contratos millonarios para a suposta xestión privada, que no canto dun centro público de todos, máis parece que sexa duns poucos. A enxeñería neoliberal das finanzas públicas, tan creativa, debería explicarllo aos sanitarios da marea branca agora, nunha situación de urxencia en que lles falta de todo; logo de 16 anos en que os ningunearon, recortaron e ata perseguiron.

O silencio é estupendo para ver e distinguir. Pódese aplaudir se llo pide  a un o corpo, pero a soidade é fatal se se deixa un camelar polo primeiro que se gabe de ser o estupendo do lugar. Investigue cada cal, pescude as boas cifras de proporción de sanitarios, camas hospitalarias ou de UCI, que lle tocarían en tempo normal; e se o tempo que tiña que esperar para que lle fixesen algunha intervención ou para que un especialista lle lese unhas análises para diagnóstico é correcto. Pronto terá criterio propio para concluír que, se os datos ordinarios da súa Comunidade autónoma son os correctos -respecto dos estándares de calidade que hai internacionalmente establecidos-, non deba ter un pánico especial. Alármese, con todo, se non é así: o que acompaña a este COVID-19 non é especialmente aleatorio; sabe ben onde ten máis probabilidades de éxito: nalgúns hospitais e centros xeriátricos ten moitas máis bazas para saírse coa súa.

Oxalá se libren vostedes! pero que ninguén lles tome o pelo no medio deste silencio obrigado. É fantástico que, de súpeto, xurdan tantos iluminados con máis preocupación e coñecemento que ninguén. Ánimo, de todos os xeitos, e moita sorte!

TEMAS: COVID-19.- Sanidade pública/sanidade privada. Impostos e orzamentos públicos.- Promedios sanitarios por habitante. Silencio sonoro. IFEMA.

Manuel Menor Currás

Madrid, 27.03.2020

A avidez acaparadora do medo é infinda

O coronavirus está poñendo no seu sitio moitos aspectos da nosa vida individual e colectiva. Delimita o superfluo e evidencia como somos. 

Este COVID-19 define os comportamentos e pon no seu sitio as actitudes que desenvolvemos. É un gran avaliador de case todo, porque pon fronte ao espello os límites, torpezas e ignorancias, individuais e colectivas. El mesmo é un depredador que vive a costa de infestar e desposuír, cunha voracidad exponencial que medra día a día. Máis de medio mundo está xa en estado de alerta para tratar de illar as súas posibilidades de propagación; unha soa persoa pode expandir, no contacto con outras, a varias decenas nun só día.

O ano da peste

Sen que cheguemos á metade do que pode dar de si a expansión deste parasito, cada vez máis nos está dando máis leccións e é improbable que aprendamos o suficiente para abandonar as aprendizaxes gregarias con que adoitamos vivir. Pese ás incoherencias que poidan advertirse nas decisións que se están adoptando, merece a pena non perder de vista o descontrol absoluto que se xeraría coa avidez individualista que, para saír do paso a costa de quen sexa, se xeraría. Sería moito máis daniña que o que contou Defoe (1722) en O ano da peste, no Londres da segunda metade do século XVII. Os recontos diarios actuais de afectados parécenselle; son máis perfectos, pero non deixan de ter ángulos escuros. Pero, as respostas que vemos na rúa é dubidoso que non sexan tan pragadas do egoísmo que Don Daniel deixa caer ao final: “Unha terrible peste houbo en Londres/ No ano sesenta e cinco// Que arrasou con cen mil almas/ ¡E con todo estou vivo!”. /

Tamén merece a pena destacar o inmenso papel corrector e protector que ten o público en situacións de urxencia como esta; que sería da sociedade sen a existencia dunha sanidade pública e duns servizos de seguridade públicos, capaces de encauzar a solución coherente do problema. Sen esas institucións e os seus servidores -sobre os que está caendo o peso e o risco maior-, a expansión do problema sería moitísima. Cabe preguntarse, ata, de onde virá a solución médica do problema se non é dos investigadores que, neste momento, traballan en programas que teñen como horizonte o enriquecimiento dos medios, vacinas ou fármacos que temos para facerlle fronte. Prefire alguén que volvamos ás taumatúrgicas imprecacións aos santos protectores como San Roque ou San Lázaro entre outros?

Cando dicimos público referímonos ás prestacións que pagamos cos Orzamentos de todos, non as que teñen como horizonte inmediato a rendibilidade económica directa dun investimento e iniciativa privada; o comercial vai sempre a remolque ou non vai cando de urxencias se trata. Estase vendo na tardía e remolona actitude das seccións privadas de seguros e sanidade privadas que ou non arriscan ou non están porque non lle ven rendibilidade. E pálpase, adicionalmente, nas decisións que, con mentalidad neoliberal, se tratan de seguir poñendo en funcionamento como o máis natural e con xesto de liberalidade benéfica. 

Liberalidade benéfica

En Madrid, por exemplo, estase vendo na posible apertura de hoteis medicalizados para atender os picos de afectados “máis leves” que poidan producirse. Dos outros nin falan, nin de como esta xenerosidade de “servizo” publicítana agora que a crise de turismo é manifesta. Parece que, como en situacións de nacionalizacións históricas, husmearan en non perder a caída de beneficios que lles vai a xerar a desocupación turística durante un tempo. É unha xenerosidade estraña que fai boa a actitude usmia daquel esmoleiro ao que todo lle valía: “todo é bo para o convento”. Poñer ao raposo a coidar galiñas é o que pensaría Isabel Díaz Ayuso, a que di que non sabe como pechar Madrid, e que puxo á fronte da xestión do Coronavirus a un señor que renega do público, encantado de que as consultas de atención primaria  as pagase a xente que tivese dúbidas, e animador dos emprendedores para que vexan na sanidade -a costa da pública, claro- unha contorna estupenda de investimento. Fantástico.

Non dan puntada sen fío. Na súa estratexia non entra o corrixir un contexto educativo que xa veñen deteriorando sistemáticamente desde aquel “Tamayazo” do 20 de xuño de 2003. A desacreditación e empobrecemento do público foi crecente e na Consellería de Educación, o feito de que a escolarización en Madrid na etapa de Educación Infantil sexa do 42%, mentres que a media da OCDE alcanza o 76%, é todo un síntoma. E máis cando, como denuncian desde CCOO-Madrid, as partidas presupostarias para a rede pública de escolas infantís e a de xestión indirecta, mediante convenios con concellos e entidades, son "desproporcionadamente baixas” se se comparan coas que se dedican ao financiamento do "ensino privado". Só un 10% do gasto total para estaetapa é dedicado á gratuidade de Escolas Infantís, mentres que case o 80% (190 millóns de euros) se dedican a financiar concertos educativos: 252 centros da rexión. Marabillosa a “calidade” educativa tan selecta que practica este equipo conservador que rexe na Comunidade de Madrid. 

A guinda póñena, neste momento de suspensión de actividade educativa e illamento correspondente, co despedimento encuberto que pretenden levar a cabo de cuidadoras e profesionais en empresas que xestionan a Educación Infantil en Madrid. Unhas 8000 que se enfrontan a un posible ERTE son todo un exemplo de aforro a conta dos empregos dunhas persoas que en xeral xa tiñan soldos precarios. Máis cousas veremos nos días que se aveciñan, difíciles de compaxinar coas supostas bondades que, segundo non paran de dicirnos, ten “a mellor sanidade do mundo” e, co mesmo canon, “a educación mellor do mundo”. Talvez deberían explicar ben que significan estes tópicos que vemos con buracos imposibles de tapar cando máis falta fai. Seguramente estannos indicando que non nos queixemos, porque podería ser infinitamente peor.

Acaparadores

Case ao final do seu dietario, Defoe di: “Tratarianme de censor e seica se me acusaría de inxusto  se me entregase ao duro traballo que consiste en reflexionar, sexan cales foren as razóns, sobre da ingratitude humana e do regreso ás perversidades de toda especie, cuxa testemuña ocular fun”. Mais hai unha gran avidez por acaparar, o que vai máis aló do que se ve nas colas de alimentación ou de farmacia. ¡Atentos ao virus e a canto lle están colgando!

TEMAS. Coronavirus. Público/ Privado. Egoísmo usmia. Recortes encubertos. Servizos públicos.

Manuel Menor

Madrid, 14.03.2020

O coronavirus e a LOMLOE

Múltiples aprendizaxes deixa a tormenta sanitaria que sobrevoa o mundo. Nin a ansiedade do público, nin unha posible mala praxe dos servizos médicos valerán de nada.

Do impacto crecente deste andazo merecen destacarse algúns trazos. A nivel interno, a sorprendente rapidez dalgúns políticos para sentirse expertos cando nin os epidemiólogos teñen claro o panorama. E en comparecencias dalgúns da oposición -na Autonomía correspondente ou onde sexa- o non menor desenvoltura dalgúns para case culpar a quen estea gobernando ou intentándoo. Na quenda de interpelacións ao Goberno, do pasado 25.02, puido verse algún amago neste sentido, moi tentador, pero pouco “exemplar” cívicamente falando.

Menos baladí resulta a consideración deste coronavirus Covid-19 dentro do panorama global. O campo dos intercambios comerciais, as reaccións da Bolsa, as acusacións e represalias con posibles pechaduras de fronteiras, están no ambiente. Como o están tamén dúas perspectivas das grandes liñas xeopolíticas de futuro: as novas formas de guerra, e as tácticas de control das grandes poboacións. Nun panorama en que o manexo da aldea global ante posibles riscos, como o do moi certo cambio climático que xa frecuenta a nosa meteoroloxía cotiá, é importante este ensaio de reaccións de masas, sobre todo para ver os comportamentos que suscitan as ordes coordinadas de xuíces, médicos e policía. Desde esta óptica, o mapa que en tempo real pódese ter da difusión progresiva deste aínda pouco coñecido virus é de gran interese.
No noso campo educativo, non é que se estea esperando o contaxio dunha epidemia polas decisións que, como en Xapón por exemplo, houbese que tomar. Se non cunde o alarmismo que, nalgunhas reaccións actuais como o acaparamento subrepticio de máscaras resulta bochornoso, alguén debería recordar que, no caso de que fose preciso, non sería a primeira vez. Os nados na postguerra pasaron senllas tempadas, nos anos cincuenta e sesenta, na suposta tranquilidade dos seus domicilios sen ir á escola: “febre amarela”, chamábase aquilo. En todo caso, o fenómeno que estamos vivindo deixa un conxunto de leccións importantes a ter en conta cando o texto da LOMLOE, coñecido desde  hai máis dun ano, volve a primeiro plano político.

A primeira, que -como o coronavirus na secuencia doutros problemas sanitarios- a LOMLOE é unha lei máis, a oitava xa desde a CE78. É unha tradición na historia educativa española. Xa se contou aquí algunha outra vez como o primeiro ministro de Educación que houbo en España a comezos do século XX, el soíño e en menos dun ano que durou o seu mandato, fixo 308 decretos para un sistema que xa nacera eivado e condicionado en 1857. Nestas oito leis orgánicas, ningunha tocou a fondo as cuestións limitadoras da auténtica liberdade e universalidade educativas que a CE78 mandou tivésense en conta. E nesta tampouco se fai.

A segunda é que é consolador que lle quiten a un unha lousa de enriba. Pero co mesmo consolo, e non máis, que o que dan as autoridades dicindo acotío nos noticiarios que hai que ter calma con esta epidemia de orixe chinesa. A da LOMCE era unha carga pesada, recoñecida nalgúns aspectos pola propia xente conservadora pero razoable. Non hai que ser moi radical para borrar, emendar ou corrixir eses excesos do equipo de Wert en 2013, tan encomiado pola parte máis ultraconservadora e máis neoliberal da paisaxe educativa española. Algunhas das emendas que agora se propoñen serán moi ben acollidas máis aló do circuíto de votantes habituais dos partidos coaligados neste Goberno.

A terceira é que, respecto ao coronavirus, non é nada consolador se non inquietante que, pese a unha suposta colaboración de científicos de todo o mundo, non se saiba apenas nada da mutabilidade que poida ter en humanos este virus. Traducida ao campo educativo, a equivalencia podería estar en que, malia os 42 anos de democracia, teñamos certa indiferenza instituida respecto de se o sistema educativo quedará ben con estes acomodos que vai facer a LOMLOE: un anaquiño de redución do papel da Relixión, outro pouquiño de disimulo nos itinerarios educativos, algunha atención máis ás repeticións de curso, e algunhas cousiñas complementarias para que as particularidades autonómicas non se inquieten moito en canto ao currículum. Parece que se redescubrira agora LÓEA e que, desde o 03.05.2006, non houbese ningún cambio nas demandas educativas. A cuestión é se estes cambios non son unha mutación que, no canto de mirar cara adiante, só miran cara atrás, pero moi en curto, coma se dunha mera réplica alternante se tratase, como tantas outras veces.

A cuarta preferiría remitir unha parte substantiva de todo este trafego aos especialistas. Téñase en conta que os inmunólogos expertos no Covid-19 chaman a atención nas súas recomendacións e protocolos sobre unha cuestión básica: de onde procede a contaminación de alguén, se é local ou é sobrevenida por viaxar ou contactado cos focos orixinarios. Determinar esa relación é clave para as recomendacións máis convenientes a seguir. En educación, con todo, o método científico non parece valer se non é para confirmar algunha opinión de alguén, que non unha hipótese. Case sempre é indiferente o labor investigador de multitude de persoas que nos departamentos de Historia da Educación, Políticas educativas ou Socioloxía da Educación, especialmente, non pescudasen nunca nada sobre os males profundos do sistema. Se non serve toda esta bagaxe do escrito e publicado, reivindicado ata por organizacións solventes e preocupadas polo ben público durante longos anos, non é inútil? É excesivamente elástico, por outra banda, que sexa na práctica ser autoridade nestes asuntos e en nome de que se arrogue alguén ese título. Do cansino desfile de xentes e asociacións que pasaron polo Congreso de Deputados con motivo daquel “pacto educativo” de Méndez de Vigo, tanto valían unhas voces como as contrarias.

A quinta -e poderían ser máis- é que, entre natureza e cultura hai unha íntima relación complementaria a condición de que non se pretendan confundir ambos planos deixando a impresión de que enganar é barato. Unha educación de mala calidade é algo tan cultural como unha de boa calidade. Ás alturas deste século, é cuestión de elección política, claro, pois falamos de algo que nos incumbe a todos. Non dar máis pasos na boa dirección e manter o statu quo de moitos problemas, non é senón deixación, comodidade ou pura rutina burocrática, un tipo de comportamento cultural consentido e interesado. Concretando: o propio dunha cultura desenvolvida, universalizadora dos dereitos educativos en plenitude, non pode quedar encomendado nunha lei orgánica a un prólogo introdutorio, máis ou menos guapo pero que non alcanza a concretar a súa dimensión democratizadora en case nada. Case todas as leis educativas -non todas porque algunhas da época do primeiro franquismo eran puro decreto- teñen uns prólogos moi laudables, pero meramente retóricos, indicativos do quero e non podo ou non teño ganas que, como máximo, queda logo articulado nun tempo de desideratas máis ou menos desganadas, hipotéticas, e que nunca se fará nada para cumprilas: o tempo verbal do potencial simple.

En fin, que, se o coronavirus Cavid-19 serve para metaforizar o que lle sucede ao noso sistema educativo, algunha lección deberiamos sacar en limpo. A calidade con que facemos fronte a ambos campos de problemas non se medirá pola palabrería que se xere, senón pola eficacia en profundidade que se teña disponibilidad para activar. Ata que punto o actual Ministerio de Educación siga tendo as mans atadas e de que xeito as persoas e grupos tratamos de solucionar unha epidemia segundo a nosa libre fantasía, son perspectivas que poden conducir ao caos. Podería non ter importancia se os problemas non seguisen aí e os máis débiles non tivesen que pagar o pato. Pero como sufridores, son os primeiros en recordar a hipocresía das políticas que non nos atrevemos a levar a cabo. Se o panorama que teñen diante un de cada tres nenos e nenas en idade escolar é moi duro, desde ese mundo da exclusión e pobreza que non cesan de recordar as institucións do traballo social os cambios que inspira esta LOMLOE na dirección dunha maior igualdade adivíñanse curtos.

TEMAS: LOMLOE. LOMCE. Políticas educativas. Igualdade educativa. Privado/público.

Manuel Menor Currás

Madrid, 03.03.2020