Detrás do ruído, hai graves asuntos pendentes

Entre tradicións obsoletas e intereses desmañados, o que parece importar pouco é o valor que os estudantes lle dean á educación que reciben

Será difícil non admitir que estamos nun momento inesperado pero crucial en que suceden acontecementos moi relevantes polo que supoñen de cambio nos xeitos habituais de ir tirando. Entre os efectos que trouxo consigo a pandemia da COVID-19, máis os que estamos percibindo por mor da guerra en Ucrania -celeiro de Europa, lugar de paso das enerxías imprescindibles e proveedor de materias primas na economía mundial-, vivimos en directo un desas coxunturas en que todo vai cambiar e non sabemos cara a onde. Como miles de veces anteriores na historia da humanidade, se dilucidará máis pronto que tarde unha recomposición de forzas na xeoestrategia mundial, quen son os que de verdade manexan os fíos do panorama e o reparto de papeis que toca na nova partitura a quen neste momento se axitan, conmoven e recitan a súa parte do guión ante os parlamentos nacionais e nas súas reunións de alto nivel.

As conversacións que acaban de empezar en Turquía entre Ucrania e Rusia son importantes; o son tamén as decisións que se están tomando sobre o norte de África e, no medio, o xogo de España, que xa se albisca trala posición ante Marrocos. Circula desde hai días polas Redes un mapa moi didáctico en que pode verse a variabilidade das fronteiras europeas desde 1141; ten gran interese para advertir, de paso, como os esencialismos pintan pouco ante a movilidad dos factores que determinan os acontecementos e, de paso, como a forma de contalo tamén é fráxil, cambiante ao compás en que suceden as cousas e segundo sexan os vencedores na inminente situación provisional.

A Historia na ESO

Xusto neste momento de extrema volatilidade de canto sucede, na axenda do Ministerio de Educación para a posta en marcha da LOMLOE salta ao debate público a proposta do currículum de Historia na ESO para os mozos e mozas de 12 a 16 anos. E volven iniciarse debates agres, repetitivos dos vividos ante reformas anteriores, especialmente a da LXE de 1970 e a da LOXSE en 1990; volve igualmente un debate longo e estéril en torno á Historia de España, ao que tanto proveito político sacou o mundo conservador con aquel falso debate das “Humanidades”. Aquilo sustanciouse entre 2001 e 2003, cun currículo de Bacharerato máis acorde co que fora o deseño de José Mª Pemán ou do Instituto de España como ideario único a soster; a particularidade é que se volvía a iso 65 anos máis tarde, pouco acorde co que necesitaba o alumnado para entender o mundo en que vivía.

En 2016, un profesor da Autónoma de Madrid, Fernando Hernández, estudando que Historia de España estaba recibía a primeira xeración de españois do século XXI, constataba unha grande ignorancia. No entanto, este asunto do currículo dará moito xogo estes días e, de novo, producirá debates que esquecerán esa cuestión: que debe saber do pasado un españolito de a pé para entender algo do seu presente na sùa adolescencia, que lle axude a mellorar a súa capacidade de mirar por conta propia, sen orelleiras prefixadas por ninguén? Tan só debe seguir sabendo repetir o que desde instancias que non coñece lle din que debe aprender, se quere pasar ao curso ou etapa seguinte de estudos? En 1965, os Beatles escribiron Yesterday e foron profetas do que seguiu existindo nas aulas: “chegou o onte?, agora anhelo o onte?, ?¡oh! Creo no onte?. O currículum dun tempo cambiante como este puxará -como outras veces- pola inamobilidade.

O debate que paga a pena

Este falso debate seguirá ocultando outros que si deberína producirse se quere alcanzar unha educación para todos con suficiente dignidade á hora de interpretar o art. 27CE78. Os que crean que o coñecemento histórico ensina algo e que, xa que logo, debe ter presenza no sistema escolar, deberían concordar en que o que o coñecemento histórico ensina é que o tempo non cura nada, pero que pechar o paso á desmemoria é o único modo de que exista un chan en que teña sentido outro futuro. Os herdeiros do prepotente relato do tempo pasado pretenden acalar calquera outro e os seus marcos conexos; repiten o de quen pretenderon vacinar “para sempre” ás xeracións da posguerra. Se este presente ha de ser o anticipo dun futuro máis xusto, para “torcer a flecha do tempo”, que di Bruno Latour, hase de partir de narrativas en que se conten as historias deste presente, que pensamentos encerran e cales queremos que imperen nesa sociedade a construír entre todos.

Non toda narrativa vale e subsisten presenzas do pasado que distorsionan o presente, porque incumben á estrutura do sistema educativo. Pretender, por exemplo, que a conta dos recursos de todos exista un estatus privilexiado en educación para uns poucos alimenta unha bipolaridade anacrónica ante un mundo cada vez máis plural. De engadido, atrasar por deficiente formación docente que as novas xeracións de estudantes poidan preparar ben o seu futuro, é soster un conflito só favorable a eses poucos. É paradigmático o que veu sucedendo na Comunidade de Madrid -modelo para moitas outras-, que na última década case duplicou o diñeiro destinado a concertos con centros que segregan por sexo; segundo Infolibre, dos 25 millóns do curso 2010-11, pasamos a 46,2 na actualidade. Se se lles engade o incremento á atención xeral aos colexios concertados -fronte á disminución de recursos e atención á rede pública-, tense unha idea bastante exacta do interese de centrar a atención nos miúdos do currículum, no canto de atender democráticamente ao que máis importa. É coma se dixesen: socialicemos o problemático e privaticemos un pouco máis as ganancias.

Tantas veces sucedeu isto desde fai máis de oitenta anos, que, como repetía Antonio Gamoneda, o Premio Cervantes e 2006, os adverbios de tempo teñen a alma cansa. Nin sequera en momentos cruciais como este cesará o ruído distorsionador do que merece a pena. Antes de que, entre a maioría cidadá, renda o descontento da sentenza de Erich María Remarque ao final da Primeira Guerra Mundial: “estamos de máis ata para nós mesmos”, construír con acerto un mundo que mereza a pena implica que a mirada non estea condicionada pola mercantilización da idade escolar. O consumo educativo non mellora o valor convivencial da escola, aínda que disfrace de “interese xeral” o uso de recursos públicos en contra do ensino equitativo.

TEMAS: Xeopolítica actual.- Currículo de Historia.- Desmemoria/memoria.- Pública-Privada.- Coxuntura-Estrutura.

MMC. (Madrid, 30.03.2022 

Desfaise o mundo?

Cegarse cos problemas, é mal agoiro para resolvelos; poñerlles parches sen molestar a quen se debe, tamén pode facelos medrar.

A coxuntura é complicada. Despois de dous anos longos de COVID-19, un problema que aínda non se reduciu do todo, máis un mes de guerra en Ucrania, con repercusións tamén indubidables na inflación e na vida cotiá, converten esta situación actual nun cúmulo de indeterminacións e controversias. O máis grave é que os asuntos non solucionados ao seu debido tempo amoreánse cos novos e terán que seguir esperando; o posible faise máis difícil e, unha vez máis, o urxente cómese o necesario.

A realidade e a linguaxe

As novidades que achega cada novo día, son derivacións últimas dunha cadea de cuestións que veñen de atrás, nun proceso crecentemente acelerado desde os dous acontecementos indicados. Para que sexa máis escuro, en continxencias como esta, as voces e propostas que se oen teñen de todo e, en boa medida, reiteran pulsións similares ás doutros momentos. Voces antagónicas e meteduras de pata se concitan para que, dentro do vello programa de que sempre é máis fácil predicar que dar trigo e, a río revolto gañen os mellores pescos. Entre uns e outros, complican aos cidadáns a visión “da realidade”.

Os analistas dos acontecementos do pasado -os historiadores- non o teñen máis fácil que os que se dedican á análise e explicación do presente -os xornalistas-, cando se esforzan por que os seus lectores teñan chaves para que entendan algo. Outra especie de profesionais afíns, que en circunstancias como estas adoitan aparecer, os comunicadores, en realidade non comunican que senón o que é un predeterminado xuízo, crenza ou submisión ao discurso interesado dun lobby ou de alguén poderoso, capaz de prover a estes gurús de recursos. É dicir, que por encima do que parece estar vendo, o cidadán de a pé teno complicado para entender e facerse cargo do que está realmente acontecendo. A narrativa que oe complícao, as razóns están cargadas de sofismas, as imaxes poden estar trucadas.

Recorden o que pasou hai uns días nunha asemblea autonómica, onde o conselleiro de asuntos varios -entre os que figura Educación-, finxindo ignorar onde estaban os pobres, que el non os vía e que llo contasen, pois a súa era unha comunidade rica. Para presumir de atender a grupos que lle queren máis, de clases medias ou excelentes, nega a existencia dos pobres aínda que rolden os tres millóns. O informe FOESSA, tan acreditado xa desde os anos setenta, é inapelable, pero dá igual. Neste caso, como en tantos outros parecidos, que non van ao gusto da imaxe que quere proxectar o xestor político de quenda, ante unha mala noticia o culpable é o mensaxeiro. Igual que algúns xornalistas, nunca dispostos a que se lles poida derramar o gran titular polo que sempre soñaron; e idéntico ao que fai o mal investigador que, entre a hipótese mal suscitada e os datos da observación que leva a cabo, bota a culpa aos datos e prefire divulgar a súa bonita teoría.

Ás veces, porque seguir a ocorrencia é máis barato que contar a verdade, o conto de Andersen O traxe novo do emperador ou O Rei espido repítese, quedamos todos coas vergonzas ao aire, pero sempre hai cortesáns dispostos a continuar cunha estupidez coma se fose verdade. Sucedeu estes días respecto ao futuro do Sahara e os saharauis, un asunto que levaba en aparente calma desde a “Marcha verde”, con resolucións da ONU por medio e responsabilidades de España. Do opaca que foi a xestión última, seguiremos sen saber case nada sobre de por que aflorou exactamente agora, cando o aprovisionamiento do gas alxelino, é máis estratéxico que nunca e a Marrocos non se lle viu ningún xesto digno de atención. Non pode ser casualidade, con todo, que tanto nas mensaxes da contorna de Washington, como nos emanados da Moncloa, os adxectivos empregados sexan idénticos: que o proxecto marroquí para ese pobo é “realista, serio e crible”.

Logo destes dous casos tan próximos, a pregunta que calquera cidadán atento ao que pase ao seu ao redor se fixo é a mesma: Cal é a realidade que fixo realista esta política da realidade saharaui, naquela 51ª provincia da época franquista? Cal é a realidade social, en que detrás de tanta publicidade de liberdade á madrileña resulta que hai asombrosos cadros dun realismo mísero?

Vén ao caso o que Witgenstein empezou a escribir en plena IGM, á propósito da linguaxe e a verdade, o “baleiro de significado disfrazando o pensamento” e facendo “insensatas” as proposicións cando, sobre o que non se quere ou non se pode falar sería mellor “gardar silencio”. O Tractatus lóxico-filosófico, ao mostrar os límites da linguaxe e a realidade desde a perspectiva da lóxica, e que pode darse ou non darse unha situación determinante das cousas, remite o coñecemento da realidade a unha posición ética ante o mundo. O propio filósofo, volvería sobre estas cuestións da linguaxe para velas, ante todo, desde un punto de vista pragmático e do que pretendemos ao falar.

O valor da educación

Todos estamos faltos de adestramento para entender cabalmente o que acontece; o presente implícanos directamente e, ademais, cóntannolo de moitos xeitos. Algúns políticos deberían coñecer e avisar do que está pasando, porque os eliximos para que o fagan, pero poden contarnos milongas, desexar a indiferenza e que nos fartemos de preguntar que é a realidade, cales son os seus ingredientes, por que orde proceder para poñer arranxo ao que parece desmoronarse. Contan con que nos falta adestramento para distinguir a relación que deba ter o modo verídico de expresar o que sucede e as moitas xeitos en que nos poden inducir a que vexamos o que non hai. Os usos da linguaxe van moito máis alá do descritivismo inmediato; o valor do seu significado é variable segundo mecanismos que os expertos en marketing poden empregar, ata para deixar sen valor as palabras precisas. É dicir, que a valía da educación de todos crece en situacións de crises como esta que vivimos, xusto cando hai tantas vontades dispostas a que non sexa urxente e que haxa mil cosas máis necesarias.

Moitos estudantes non o ven así: non lles convencen mil cosas que seguen vendo neste momento e protestarán por iso. Curiosamente, desde a segunda metade dos anos cincuenta, estas folgas de estudantes son un continuum da política social española. Igual que as carencias dos pobres. Múltiples organizacións veñen denunciándoas de sempre, ata cando todo parecía ir ben; segundo Save the Children, en 2015 afectaban a un de cada tres nenos españois, que reproduciron a pobreza, sobre todo, por carencia de educación. Quéirase ou non, é urxente non cegar a capacidade de coñecemento de ninguén; no medio do vórtice en que estamos metidos, este segue sendo un ben indispensable e non un puro obxecto de negocio. Albert Camus, no seu discurso de recepción do Premio Nobel en 1957, xa urxía que, se queremos “impedir que o mundo se desfaga”, non cabe actuar a capricho, coma se todo fose lexítimo.

TEMAS: Crise actual.- Información e coñecemento.- Realpolitik.- Educación pública.- Realidade e linguaxe.

Manuel Menor Currás

Madrid, 23.03.2022

Ollo ao piollo!

O enturbamento do aire non é grave; o risco é se se enturban as relacións cidadás con falsas présas e ansiedades imposibles.

A calixe que estes últimos días sobrevoa máis de media España pode ser, para moitos, un signo apocalíptico, como se puido oír nalgún medio. Caben moitas interpretacións a este fenómeno natural, que os canarios coñecen tanto e que, sen ser estraño cando sopran os ventos do Sur, logo de dous anos de pandemia inconclusa, e no medio dunha guerra que nos pon os mortos encima da mesa acotío, levará a máis dun a agoirar a proximidade do fin do mundo.

Orientación/desorientación

Na indefinición que crea para orientarse, estas partículas en suspensión que amarelean a atmosfera invitan a exercicios de orientación. Recorden aquel debuxo das enciclopedias en que un neno cos brazos en cruz e mirando cara ao Leste, tiña en fronte un espléndido sol nacente; os outros puntos cardinais, segundo sinalaba unha rosa dos ventos marcada no chan, indicaban o Oeste ás costas, determinando o Norte á esquerda e o Sur na orientación do brazo dereito. Para entón, antes de novembro de 1989, o Leste e o Oeste expresaban, ademais, posicións xeopolíticas de variable grao de calor, na gama do frío, que marcara o rumbo das relacións internacionais desde a Conferencia de Postdam en agosto de 1945; o Muro de Berlín era o límite divisorio nesta do mundo.
De entón acá, a caída dese símbolo da división europea e mundial deu lugar a confusións e amagos tendentes a que o conxunto de hábitos do que adoitaba chamarse “cultura occidental” colonizara o espazo que estivera detrás do “telón de aceiro”. Ninguén no Oeste imaxinaba que, trinta e tres anos máis tarde, puidese volver a xestarse unha divisoria parecida a aquela. Non tivemos en conta que, no panteón romano, había divindades inimigas da felicidade humana nin que o Salmo 88 expresase o clamor polos males que podían percorrer a existencia, pechada como podía estar, “sen saída” e cos ollos “consumidos pola pena”. Naquela discutida versión de Francis Fukuyama en 1992, chegaramos ao final da Historia.
Non está mal non perder de vista aquela inxenuidade á hora de orientarnos no presente, mentres vemos o desastre que están sufrindo na súa tranquilidade persoas coma nós, en casas como as nosas. A información que nos están transmitindo masivamente produce unha sensación, ás veces, similar á que a calixe xera, moi propicia para non decatarnos do que está pasando e nos decidamos sen rechistar, como nas películas do Oeste, polo maniqueísmo: os bos e os malos, a guerra e a paz, Putin e Zelenski, o xusto e o inxusto, sen saber nada das causas e causantes deste desgraciado asunto. Tampouco nos están orientando apenas sobre da nova reformulación do mundo que, ás caladas, se está configurando; que poida significar en poucos anos o Oeste e Occidente na xeopolítica que se está reconfigurando, o eixe atlántico ou o pacífico, coma se ninguén soubese nada.

Esta desorientación na que andamos xera, entre nós, todo tipo de debates e confusas mixtificacións, só conducentes á banalidade e a que medre o desconcerto. Algunhas reaccións parecen propicias a completar na UE estruturas propicias a unha maior integración, pero xusto agora en que nos sentimos apertados. As cuestións para comer, a enerxía e a defensa común andan por medio acelerando iniciativas que, ata agora, non eran urxentes. Ninguén está reivindicando con similar ardor, por exemplo, o sentido máis profundo da cultura común que deberiamos compartir, como querían os primeiros fundadores da Comunidade Europea, no medio da tristeza que deixara tras si a IIGM cos seus millóns de mortos. Daquela Europa que propugnaba Robert Schuman en 1950, como espazo de “libre circulación de capitais, produtos comerciais e persoas”, o que se desenvolveu foron os dous primeiros capítulos. mereceu a pena porque se logrou manter un espazo libre dos enfrontamentos mortais que, para marcar influencias -sobre todo entre Francia e Alemania- producíronse desde finais do século XIX especialmente. Pero non se avanzou demasiado na integración dun espazo cultural común, ben trabado por un relato histórico compartido; e a súa defensa, que agora se reivindica, sempre estivo subordinada á OTAN desde 1949, cando a Guerra Fría estaba claramente comandada en Occidente por EEUU.

Présas e urxencias

No noso particular percorrido, ata 1953, en que a EEUU lle conviñeron as bases militares na Península, andamos bastante á deriva, en plan de autarquía e cartilla de racionamento para comprar o pan e o cuarterón de tabaco. Os que primeiro se decataron de que en Europa había un Estado de Benestar en marcha foron os case tres millóns de emigrantes españois que, en moi poucos anos se amorearon, sobre todo, en Francia e Alemania, a sumarse ó case medio millón de exiliados que producira a Guerra do 36. Para os españois do interior, non foi fácil o tránsito a unha economía e un país homologable democraticamente; plans, soños e proxectos arruinados pola represión das liberdades e dereitos mínimos das persoas tardaron en poder expresarse. Entrar nesa Europa que xa cambiara de nome tres veces, ata chamarse Comunidade Económica Europea, houbo de esperar ao 12 de xuño de 1985.

Cando temos a tres horas de avión unha guerra que remove moitas historias daquel pasado, e pon en tensión moitas das melloras que a España lle trouxo a UE, merece a pena non esquecelo para orientar con criterio o futuro; o gran proceso de consolidación democrática, coas súas derivacións nun Estado de Benestar en proceso de consolidarse, pode virse abaixo ante voces “con pouco aguante” para canto non salga das súas luminosas meninxes. Mentres os grandes do posicionamiento global velan polos seus inacabables afáns de dominio universal, os europeos perderemos consistencia se non completamos a federación; e os españois notarémolo moi pronto se non arrimamos o ombreiro á colaboración mutua. Nin somos tan libres como algúns pregoan con martirial entusiasmo, nin tan autónomos que toda iniciativa común haxa de ser vista como atropelo. O momento require especial unión para defender e ampliar o que desde 1985 albiscamos: unha sociedade democrática capaz de compartir un espazo común de dereitos e liberdades en igualdade. No Museo Thyssen de Madrid, exhíbense estes días máis de cen obras sobre O Hiperreal. A arte do trampantoxo, que durante séculos visibilizou xeitos de enganar ao ollo coa mentira ben debuxada; máis ou menos igual que moitos enganos, posverdades e estritas falsificacións que percorren hoxe os medios informativos. Ollo ao piollo!

TEMAS: Unión Europea.- A arte do trampantoxo.- Putin e Zelenski.- Leste-Oeste.-Guerra de Ucrania.

MMC (Madrid, 16.03.2022)

En presenza da ausencia de paz

Hai pouco as rúas de Ucrania eran como as nosas. Hoxe, campan polos barrios das súas cidades a guerra, a miseria e a aflicción

En quince días, estamos tendo un mestrado acelerado de realismo. As xeracións que non viviron en directo a guerra española nin a segunda mundial, están vendo unha de preto

Demasiadas “guerras xustas”

Desde 1945, non houbo paz en moitos sitios, pero si moitas outras guerras, todas máis lonxe: en Corea, Vietnam ou Camboia; nun Oriente Medio que non parou de pelexar aínda, en Israel-Palestina, en Irak e Siria, en todo o Golfo, en Yemen e Afganistán. No transcurso da descolonización de África e as neocolonizacións que seguiron, tampouco acabaron; en Etiopía e Libia seguen moi presentes, e en moitos outros países sorpréndennos con intermitencias continuas. En Sudamérica –“o patio de atrás” da “doutrina Monroe”-, foron incontables os golpes de Estado, e as guerras in-civís non deixaron de cambiar de rostro; a crise dos misiles en Cuba, as represalias ditatoriais en Chile ou Arxentina, San Salvador ou Panamá, a Nicaragua mutante ou a invasión da illa de Granada -tan parecida á de Perexil-; as guerras urbanas do narcotráfico e as favelas seguen desangrando as veas abertas dese gran continente, que dicía Eduardo Galeano

Simplemente coas guerras posteriores á Segunda Mundial, hai material para unha longa enciclopedia que axudaría á fraca memoria a recordar pasaxes do pasado inmediato, con mortos, calamidades e horrores que superan aos que produciu esa gran guerra do século XX; os seus primeiros pasos, segundo recoñecidos historiadores, andáronse no conflito incivil español de 1936. Logo da Guerra Fría, os reaxustes nas fronteiras da antiga URSS, logo da caída do Muro de Berlín en novembro de 1989, non acabaron; ás guerras de Iugoslavia entre 1991 e 2001, as de Chechenia e Crimea son só episodios recentes e, nesa secuencia, hai quince días que temos outra guerra máis preto, a tres horas de avión e cos petos tremendo polos custos que apenas empezamos a pagar.

A indignación que produce ver o desastre que está producindo ao prezado benestar europeo é inmensa. Cada día que pase iremos vendo que os horrores colaterais que a acompañan tardarán en ser emendados. A verdade, por exemplo, empeza a ser difícil de xestionar; obnubílase toda racionalidade por mor da atafegante “guerra de propaganda”; retrotráenos a como nos manipularon en tantas outras guerras, e descremos da maradotecnia comercial e das tomaduras de pelo das app que andan polos nosos móbiles. E xa nesa onda, a carga emocional de que se revisten as pelexas partidistas parécennos tomadura de pelo; as opinións ambiguas de moitos políticos, as súas preguntas e parlamentos, reproducidos por supostos emisores de “boa” información, súmennos na mesma ignorancia que a propaganda. Cando algunhas institucións excelsas tratan de encubrir os seus trapos suxos a conta de supostas bondades, xa non as creemos, tampouco os apaños e masaxe das súas mensaxes -que diría Mc Luhan-, con que subsistan nos seus febles pés de arxila. En fin, que esta guerra pon patas para arriba boa parte das confianzas que tiñamos na racionalidade tranquila das nosas vidas. Tócanos de cerca e deixa tremendo bastantes das seguridades democráticas a que encomendaramos a vida colectiva.

Esta sensación de mentira permanente, que remove esta mentirosa, pero real, guerra de Putin en Ucrania é un dos seus máis graves efectos. A irritación connosco mesmos, máis que con quen emprega o cainismo para os seus propósitos de dominio e subordinación doutras persoas e territorios, aumenta cando vemos os agravios históricos e bondades morais ou patrióticas que invocan para xustificar os seus desmáns. Para os historiadores e aqueles que seguen as súas investigacións por oficio literario ou docente, ou por mero afán de decatarse do acontecido, é un engorro; o ser humano non aprende case nada dos erros do pasado, e tropezar nas mesmas pedras que os seus devanceiros forma parte da súa xenética. De nada valen os supostos ensinos da mestra da vida, que din é a Historia; a Biblia, moi sabia, tralo suposto pecado orixinal, xa situou o odio mortal de Caín contra o seu irmán Abel, antes da cantidade de guerras a que aluden moitos dos seus outros libros,

Magistra vitae

Os bos historiadores adoitan ser bos profetas do que xa sucedeu; os outros, os revisionistas en especial, nin iso: sesgan as razóns que, como sempre que hai guerra, asignan unha bondade intocable a un dos contendentes e poñen a caer dun burro as do contrario, sempre culpable. Cando non sabemos nin quen inventou a Putin -nin as tensións que lle deron alento ao seu aventurerismo-, o máis grave é que, neste momento, as boas razóns de quen non queremos esta guerra -e que perdemos moito con ela-, non son suficientes para parar as razóns pragmáticas de quen a puxeron en marcha e a defenden. A súa guerra, con toda a capacidade de destrución, matanza e desconcerto que está xerando, avanza irrazonable e inmoralmente diante dos nosos ollos.

Metidos nun proceso que non buscamos, parece que esteamos aprendendo algo, pero para moitos problemas é tarde, e en bastantes outros, pese a unha guerra que denostamos, nin recoñeceremos ternos equivocado. Repetirémolos a escala máis doméstica coma se non tivesen remedio e, como moito, quedaranse para a queixa as súas consecuencias. A Unión Europea si parece aprender que o seu federalismo segue incompleto en moitos aspectos estratéxicos e na súa solidez interna. Os nosos políticos, con todo, nin iso; acaban de botarse á cara a guerra, como quen tira unha pedra ao seu adversario por ver se lle rompe a crisma: todo lles vale -tamén a pandemia-, para mostrar o seu enfado por non se sabe que. Impórtalles pouco que, nunha perspectiva ampla, este sexa un episodio máis de reestructuración da xeopolítica mundial, sanguento e indiferente, como o foron a gran maioría dos acontecidos máis lonxe das nosas casas. Á marxe deste provincialismo de tanto enfadado aparente, a interdependencia en que se construíu a globalización económica acabará impoñendo a súa lei, mentres padecemos restricións, inflación e inestabilidade.

É altamente improbable que os contendentes -e quen exercen como tales ante os micrófonos ou no Congreso de Deputados- lean a Kant e as súas alegacións sobre a paz. É máis probable que as leis do mercado, máis que as da ética ou os Dereitos Humanos, sexan as que acaben poñendo final a esta guerra en Ucrania, e en España. Oíndo a tanto patriota convencido meterse a guerrear, pouco convincente con canto oponente consideran culpable, fai recordar a un xurista e docente como Francisco Tomás e Valiente. No memorial levantado na Autónoma de Madrid logo do seu asasinato en 1996, ensina: “Talvez a tolerancia do noso tempo haxa de ser entendida como o respecto entre homes igualmente libres”.

TEMAS: Guerra de Ucrania.- Guerra Xusta.- Caída Muro de Berlín.- Globalización económica.- Unión Europea.

Manuel Menor Currás

Madrid, 09.03.2022

Volven os alegres patriotismos bélicos

Kiev está a piques de caer en mans de Putin; exaltarano uns poucos e recriminarano moitos máis, con todo o mundo como espectador.

Desde o pasado día 24 de febreiro, crecen as voces que preguntan se estamos en Europa e en 2022. A partir do ataque dos militaristas rusos a Ucrania, empezamos a oír apelacións a un pasado que criamos desaparecido; as supostas ofensas da Historia volven á escena que nos brindan as televisións en directo; as sempiternas acusacións mutuas entre faccións inimigas polo control dun territorio, supostamente estratéxico, se substancian en números de mortos, destrozos materiais e frustracións de moitas vidas que ven que os seus plans cotiáns alterados e, en moitos casos, obrigados a un exilio incerto.

Novidades “liberadoras”

Na agresión da Rusia plutocrática a unha Ucrania de xeito evidente inferior en forza opositora, volven as alusións imperialistas do dominio zarista, hipernacionalista, proseguido polos líderes soviéticos; impera o estilo hitleriano da provocación nos Sudetes, e regresa o mesmo estilo “liberador”, chulesco e mafioso, de cando nos pelexabamos a pedrea limpa por ver quen mandaba no barrio: enseguida os máis provocadores atopaban razóns sobradas para castigar aos máis frouxos, sen autonomía para defenderse da súa brutalidade.

Desde fai unha semana, percibimos de inmediato que todos pagamos este desastre; a inflación iniciou o seu crecemento ante os nosos ollos sen que vexamos cando dobregará o seu agudo reflexo nas estatísticas; o prezo dos combustibles ten a mesma inclinación, e os cereais repiten xa esa escalada, á marxe de que outros capítulos económicos da vida cotiá vaian acusando o golpe. A outra gran novidade é que, mentres os máis sensibles empezan a rascarse o peto para axudar a quen están sufrindo o gran desconcerto das súas vidas, a maioría está pendente de que a información aclare preguntas urxentes para poñer orde o seu entendemento da normalidade.

Tamén neste capítulo líbrase unha gran batalla, a mesma de sempre sobre a ”verdade” sobre o que vemos case minuto a minuto. Ao lume real e ao da ameaza nuclear, engádese esta cousa híbrida e viscosa, máis potente agora que nas Guerras anteriores, da desinformación calculada; vemos o que nos deixan ver e oímos o que queren que escoitemos. A batalla polo control da opinión pública, poderosa en todas as guerras do pasado -e especialmente forte, na Guerra Civil española e na II Guerra Mundial-, agora é máis intensa polas facilidades de comunicación entre quen están sufrindo en directo a confrontación e quen nos embebemos nas fotografías e mensaxes que nos trasladan os satélites, sen alertas sobre os nodos intermediarios.

Abundan, por outra banda, como cando a fase máis dura da Covid-19, quen se erixen en xuíces e, ben para evadirse ou para facerse boa conciencia, explican o que acontece como derivación natural da orixe da humanidade, do ying e o yang sempre xuntos como Caín e Abel; inspirados en Isaías (14,22; 17,12; 21…) e Xeremías (4, 7), a máis diso outras pasaxes bíblicas, pronto empregarán o Apocalipse, como precursores milenaristas do que, sorpresivamente, está sucedendo ou vai suceder. Medran xa, así mesmo, os que enarbolan nas Redes e na rúa todo tipo de emblemas e reclamos de paz. Volven deste xeito á escena as manifestacións, logos, cancións e pancartas dos anos sesenta e posteriores, cando a guerra de Vietnam arreciaba ou cando a do Golfo.

Sen novidade na fronte

É de advertir, con todo, como, a tan selectivas memorias, se lles escapan bastantes outras guerras posteriores a 1945, algunhas con moi directa incidencia no proceso en que se inscribe esta, e outras conexas indirectamente, aínda que con outros actores, desde que o mundo empezou a estar moito máis globalizado e intercomunicado desde os anos noventa, terminada aquela ferruxinosa “Guerra fría”. O comercio, as finanzas, os intereses en litixio na xeopolítica internacional, ampliaron as súas estratexias no taboleiro de xadrez mundial en que se ventilan hoxe os acontecementos, onde os que deciden e moven os peóns son, en definitiva, seres humanos aparentemente sen face.

O final da historia, que pregoaba Fukuyama en 1992, está lonxe e está cerca: en boa medida depende da sensatez que teñamos neste presente. Á marxe dos problemas que sacoden o Planeta, de que haxa que parar a Putin ou de que a UE deba completar o seu proceso de unidade, quen queiran afrontar intelixentemente este enorme problema que temos diante dos ollos poderán atopar razóns sobradas en Sen novidade na fronte, de Erik M. Remarque, un alegato desenganado das vantaxes patrióticas da guerra -a 1ª Mundial- que lles predicaban os profesores aos novos alumnos que foron guiados a tan desgraciada como inútil confrontación.

Educar na paz

A continuación, algúns probablemente volvan os ollos a unha boa educación democrática e democratizadora; quen cheguen a esta conclusión volvan os ollos -e os recursos- cara ao que María Montessori proclamou, desde 1909, exercitando na cassa dei bambini a asociación de acción social e pedagoxía co respecto aos dereitos dos nenos desde a súa primeira infancia. Educar na paz e nos valores democráticos -benvenida esta área ao currículo español de Primaria- vai máis aló de pintar eslóganes románticos; pasa por xerar na escola un ambiente de orde, harmonía e serenidade a todos os nenos e nenas; esixe formar personalidades pacíficas e cooperativas de profesores e profesoras, dotados de coñecemento e competencias apropiadas. Segundo Montessori, -establecer a paz é axudar aos nenos a darse conta do núcleo de bondade que reside dentro de eles-; se este sentimento se esperta, “a xente volverase máis humana e as guerras brutais chegarán ao seu fin”.

Os 30 artigos da Declaración de Dereitos Humanos, adoptados pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas o 10 de decembro de 1948, tan retoricamente aludidos case sempre, son un prioritario programa a atender nas relacións internas e externas dos países. Nas escolas, colexios, institutos e universidades, están case inéditos como práctica preferente; nos moitos paraísos evasivos que existen, ignóranse, igual que en moitas prácticas de éxito mediático; é curioso que, por exemplo, o gran fútbol atope acomodo en Qatar, coma se fose un país modélico nestes dereitos, e ao negocio espectacular deste deporte deberan serlle indiferentes.

Calquera ética ambigua que queira invocarse para cumprir eses Dereitos, ou calquera interpretación dos mesmos, será benvenida se rema para que o que di a carta primordial da ONU sexa verdade práctica na vida cidadá e na Xustiza Internacional. En caso contrario, as previsións proféticas e as narracións da Ilíada e a Odisea seguirán tendo abundante repetición; o crecemento de salvapatrias nestes tempos, en que as desgrazas seguen existindo, está garantido.

TEMAS: Educación na paz.- Educación democratizadora.- Agresión de Rusia a Ucrania.- Dereitos Humanos.- Xustiza Internacional.

Manuel Menor Currás

(Madrid, 02.03.2022)