O indeciso votante por correo

Sen saber por que, das poucas imaxes que quedan no álbum da súa autobiografía vénlle ao recordo a tradución das Catilinarias.

 Anda xa polo tempo que dicían de otium cum dignitate, é dicir, que está xubilado. Tería 13 ó 14 anos cando lle facían traducir o prólogo de In Catilinam, 1,1-3). Rememórao confuso ante a papeleta de voto, cando pasaron máis de dous mil desde que foi pronunciado.

Paralelismos

Era o ano 63 a.C. e Marco Tulio Cicerón increpaba no Senado Republicano de Roma ao populista Lucio Sergio Catilina que conspiraba para tomar ilegítimamente o poder: Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? (Ata cando vas abusar da nosa paciencia?). Nunha versión algo libre, o votante lector advirte notables paralelismos discursivos coas invectivas que suscitan diversas decisións dos líderes ultraconservadores e conservadores despois das eleccións do pasado 28-M:

      “Durante canto tempo ides tratar de seguir eludíndonos con rabia, ata onde chegará, desenfreada, a vosa audacia? Impórtanvos un pito as institucións, a seguridade pública, o respecto ao pobo, as asembleas de todos os representantes do pobo, as cámaras lexislativas xerais e autonómicas, que pensen ou digan cuantos vos ven? Non vos decatades de que os vosos pactos están á vista; non vedes que están no coñecemento de todos?. Creedes que alguén ignora esas reunións vosas, onde estivestes e con quen, que decisións tomastes para maquillar as palabras que expresan as liberdades que tanto nos custou ter e así recortalas mellor ou suprimilas…?”.

 O prestixioso senador e avogado enseguida traía a colación o contraste entre a permisión do estamento senatorial co conspirador e a sorte que esperaba a cuantos se fiasen da institución. E o indeciso votante, máis que traducir, glosa o que dixeraCicerón:

 

“Oh tempos, oh costumes! Todo o mundo está a velo e, con todo, estes líderes teñen crecente presenza. Viven? Non só iso: crecen nas asembleas de comunidades e concellos, participan na deliberación pública, marcan e destinan o destino da cada un de nós. Mentres, os cidadáns confían e ata cren facer algo pola democracia votándoos e defendendo as súas posicións nas súas reunións máis ou menos privadas contra cantos nos contradigan. Non cren que, pola súa propia conveniencia, a inclinación dos seus votos debera arrastralos á calamidade que maquinan contra todos xa hai tempo”.

 

En fin, seguindo cunha tradución algo libre, antes de meter a súa papeleta no sobre, o votante a distancia atopou paralelismos nas contradicións que Cicerón advertía na lenta reacción dos seus pares, e como non dubidou en apoiarse no exemplo de personalidades como Publio Escipión, para convocar vontades fronte ao conspirador, “ansioso de devastar o orbe da terra con morte e incendios” que todos sufrirían”. E, tras ese recurso ao pasado, reclamáballes memoria: Houbo, houbo noutro tempo nesta república esta virtude: os homes fortes castigaban con suplicios máis crueis ao malicioso que ao inimigo máis acérrimo. Independentemente da importancia deste discurso na historia da República romana, os que o oiron tomaron unha decisión, “vehemente e grave”, que culminaría na derrota militar de Catilina na batalla de Pistoya. Cicerón logrou o seu propósito de pararlle os pés.

 Atención ao relato!

Ante o de recorte crecente de liberdades e dereitos –especialmente a mulleres e a persoas LGBT-, a lectura do seu discurso é estimulante se se parte doutra máxima soada: Historia, magistra vitae, que creara o propio Cicerón en: De Oratore. Neste ensaio sobre Retórica, escrito en forma de diálogo, explicaba como utilizar a palabra para persuadir. Nel trataba, ao modo aristotélico, as posibilidades da palabra como manifestación racional do ser humano que, se combina o agradable e o verosímil, persuadirá mellor aos oíntes; e a quen quixese utilizala con civilizada intelixencia, recomendáballe a Historia como recurso do que dispoñer. Enténdase, con todo, que Cicerón non fala de Historia en sentido estrito, senón máis ben dun conxunto de feitos e episodios que, a modo de anécdotas, axuden a que a exposición verbal sosteña a atención do oínte. Máis que o ocorrido realmente, a este maxisterio da historia atraíao a nostalxia do non acontecido; Cicerón escribe De oratore nun frustrante momento político, no ano 55 a. C., cando a lealdade das lexións ao Estado romano –e ao Senado (SPQR)- está a mutar, sucédense as conspiracións contra a República e as guerras civís dan paso ao Imperio de Augusto. Ademais, os oradores aprenderan a empregar non a Historia senón as historias como exempla, e non era difícil atopar repertorios delas. Polibio xa escribira unhas Historias no século II, a.C., e o título, en plural, foi frecuente en autores do século I e II d. C., como Polibio ou Tácito e, con epígrafes parecidos, noutros como Valerio Máximo: Feitos e devanditos memorables, ou Luciano de Samosata: Historias verdadeiras. Paulo Orosio empregaría a finais do século IV d.C. , cristianizado, este recurso exemplarizante nas súas Historias; o calagurritano M. Fabio Quintiliano preconizara no século I d. C. esta aculturación nas súas Institucións oratorias. A tradición proseguiu e pode verse, por exemplo, nas “historias” que conta O Conde Lucanor, no século XIV.

A sensibilidade que poida xerar esta Catilinaria nos votantes do 23 de xullo é discutible: o pasado non se repite, e sempre hai quen prefire soflamas e sofismas patrióticos. Iso si, quen nacese antes da Transición advirten –e máis se viron a luz na posguerra-, alucinan vendo reverdecer diversas “historias” de entón coma se nada ocorrese. Encolléronlles o mundo en pouca idade e, por vivilas como exempla –e non de oídas-, xa repiten –máis consciente que cando facían o Bacharelato de Sainz Rodríguez-, a displicente invectiva ciceroniana: Quo usque tandem abutere, Catilina… Que vaian facer co voto é outra historia da Historia de España.

TEMAS: Eleccións xerais.- Transición.- Historia actual.- Ultraconservadurismo.- Historia e anécdotas.

 MMC (28.06.2023) 

ABAU electoral

A conxunción da proba da selectividade e as eleccións xerais, tan inmediatas ás municipais e autonómicas, ten gran valor.

As reunións de antigos alumnos non son tales sen unha intensa revisión do pasado e vellas fotografías. A moitos cóstalles recoñecerse entre si porque pasaron bastantes anos desde que os reunidos se coñeceron estudando o que for, pero nocallón do que cada un leva na memoria -e en particular sobrea “calidade” do grupo cando eran adolescentes-, é complicado soster posicións que diminúan o entusiasmo dos adxectivos. Non é raro que, en tales ocasións, frecuenten o grao comparativo ata complicar que alguén poida soster que outros, por máis que ocupasen os mesmos pupitres e tivesen o mesmo cadro de profesores e profesoras, puidesen superar aos do grupo ao que a Fortuna fixera coincidir en 1º A. Estas reunións adoitan ir acompañadas de condumio e, cando chega a hora do café, todos conveñen en que grupo como aquel non volveu a haber. Aos disidentes de tamaña apreciación, se queren levar pacificamente as despedidas, haberán de acomodarse a algunha norma non escrita, segundo a cal cada época ten os seus criterios, estamos no século XXI e non se han de mencionar asuntiños que foran mal; son auga pasada, xa nada é igual e todo foi a mellor. Á calidade que os sobreviventes atribúen a cando empezaron os seus estudos, o destino engadiu un prácido aburguesamento cego.

ABAU ou AVAU

Circulan estes días noticas da ABAU con sensacións parecidas ás destas reunións de colegas. Moita prensa busca, como algunhas redes sociais, o “gústame”, e a vía para atopalo é tratar esta proba determinante de posteriores estudos universitarios desde o ángulo da

clasificación de calquera liga deportiva. O tratamento que lle dan repite o doutras noticias sobre enquisas complexas en que establecen, por comparación simplista con outros países ou centros educativos, baremos de “calidade” do sistema ou modelo; dada a alternancia das leis educativas, desde 2002 -antes non había PISA, nin liberdade de opinión- os sucesivos informes da OCDE/OCDE sobre algúns aspectos do sistema español serviron  para xulgalo ben ou mal, “ad libitum” de quen opinase. Este xénero de comparación e de noticia é a que moitos medios manexan estes días tratando de soster unha atención similar á que Berlusconi, tras triunfar co Milán futboleiro, logrou nos negocios e en política: o que houbese detrás ou diante dese currículum vitae non vende ben.

Ingrediente principal que adoita predominar nestas noticias da EBAU é a procura de quen sacase a mellor cualificación na súa Comunidade autónoma e, de paso, se cursou o Bacharelato nun instituto público ou nun colexio privado, é primordial. Se ademais, como no caso dunha moza da Comunidad de Madrid, foi inmigrante, mel nas filloas: a noticia está servida, por dobremente exótica na consideración orixinaria do que escribe. Non fai falta explicar de que vai a proba, con que características tingue os cursos de Bacharelato e anteriores, nin, indirectamente, como contamina desde hai 48 anos o sentido da educación obrigatoria ata convertela en servizo do sistema produtivo, da inclusión e exclusión social; elude a función da selectividade como forma case intacta de clasificación e reprodución, non de igualdade de oportunidades. Outro ingrediente que rolda esta noticia, e ás veces tende a complementala é que o seu enunciado tende a colocar a Comunidade por medio cando di que o 96,5% ou o 97,5% do alumnado que se presentou á proba superouna. Deste xeito, indirectamente estase validando política educativa que seguise a Consellería correspondente. Se tantos alumnos e alumnas culminaron un proceso decisivo do ensino postobrigatorio, induce a pensar que desenvolve moi boa política; serán, polo tanto, uns choromicas sen fundamento os que protestan por asuntos concretos do que se ensina, como se ensina ou como se reparten os orzamentos educativos en cada Comunidade.

 A proba final da ABAU só proba unha correlación entre o que se pregunta ou avalía e o que se ensinou, sen que se saiba se é como deberia ser. Nin sequera deixa claros os criterios de avaliación e selección do ”numerus clausus” que a determina desde que Martínez Esteruelas instituiu esta distribución “harmónica” do alumnado na Lei 30/1974. Non di nada, por tanto, de cantos non puideron acceder a ela, ben por non dar a medida do que esixe a primeira parte da nota -a media dos dous cursos de Bacharelato- e demais esixencias que a escaseza de medios do ensino público pon en risco para poder educar dignamente a

todos. Estoutra parte, nin se roza con este tipo de noticias, cando é a fundamental e, ademais, incumbe á maioría do alumnado do sistema escolar; é coma se viñese a dicir: debido a que pasan a selectividade un 97,5%, o sistema é estupendo, funciona ben. Dáse a entender implicitamente que hai asuntos dos que, como nas reunións de antigos alumnos, non se debe falar. Ocúltase, por exemplo, como moitos colexios adoitan inchar as cualificacións para facilitar a comercialización da súa rede educativa, que nalgún territorio xa son o 60% os clientes da privada e concertada. Non se mostra, en cambio, que a eficiencia do sistema deteriórase cando ao ensino público redúceselle o orzamento. En consecuencia, quedan lonxe de ser noticia na ABAU as mencións á proporción dos que abandonan a escolarización antes dos 16 anos, ou a de quen non a proseguen ata onde as prospectivas de futuro, como España 2050, recomendan que debería acadar. A cantos botafumeiros opinadores das marabillas existentes lles importa -como non sexa para fustigar aos doutra corda política- que a comprensión lectora do alumnado de cuarto de Primaria, sexa francamente mala?

O fiel contraste da igualdade

A “calidade” que a dereitización sistemática do publico tende a exaltar non é exclusiva do campo educativo. En sintonía, a calidade democrática anda estes días en xogo, sen que se poñan en cuestión moitos dos seus termos. As combinacións de programas, persoas e esencias da convivencia andan á procura de consensos preparatorios das eleccións xerais, cunha Aritmética de pactos que esquece que non debe poñer a proba o que a POLIS necesita. O fiel contraste dunha ABAU electoral deberían dalo as esixencias da igualdade e, como ética universal, a Declaración de Dereitos Humanos.

TEMAS: ABAU.- Selectividade e calidade.- Criterios de valor.- Orzamento educativo do ensino público.- A igualdade como criterio.- Eleccións.

MMC (18.06.2023)

SUMAR e RESTAR: operacións non tan afastadas

Esta Aritmética aprendémola pronto. Élles difícil a cantos se deixan levar pola vella tradición individualista

Volven as táboas aritméticas que, para memorizar, cantabamos desapiadadamente na infancia escolar. A de multiplicar era especialmente idónea para advertir onde había unha escola. A disputa electoral trouxo de novo o dous por dous catro, e dous son seis, que por dous son doce, e tres quince…, case dezaseis. Parabéns! a cantos acordaron ir xuntos a estas eleccións. No pouco que falta, haberá quen se empeñe en dividir e restar: quedarán a gusto co seu cachiño e verdade e o prestixio de ser cabeza de rato. E ánimo para seguir sumando!

Disputarase estes días sobre erros nominalistas, pero os bizantinismos semánticos ampliarán as opcións aos outros competidores en gañarse a emoción de que os votantes conserven ou non como seu o que, en realidade, debera ser ben común.

Propiedades da suma

É regra principal da suma, que os sumandos teñan iguais características constitutivas. Esta propiedade conmutativa fai indiferente a orde dos sumandos: dá igual sumar 10+5 que ao revés, 5+10; o resultado é o mesmo. Se isto é así, a asociación de diversas cantidades a sumar tamén dá un resultado indiferente á orde que se siga na operación, calidade esta que permite mesmo a súa distribución aleatoria: se sumamos dous números e multiplicamos a suma por un terceiro, o seu resultado non variará se multiplicamos cada sumando por ese número, que indica as veces que fixemos a suma. Hai, ademais, unha cuarta propiedade que ten a adición: se á suma de números naturais engádeselle cero, o resultado non varía, é dicir que, se a 15 engadímoslle cero, non lle estamos engadindo nada e, ao final, segue sendo 15.

A teoría da suma era esta, pero a práctica social difire; os números reais das cantidades que interveñen en sumas e restas políticas nunca teñen a homoxeneidade debida. Sosteñen variacións sensibles e duns días a outros poden pasar por tantas transicións que desfiguren a identidade que se lles presumía. Esa variabilidade é tal que os votantes con experiencia dubitativa en varias lexislaturas ven crecer a dificultade para identificar a quen cría que poderían representalos. Estarán atentos para non desmaiar na súa esperanza, a pesar de que, ata o 23 de xullo, poida haber máis dun desfalecemento na función de sumar ou, en todo caso, diverxencias na intensidade do esforzo conxunto por manter a suposta unidade que, de momento, expresa este SUMAR.

O votante inquieto polos comportamentos destes sumandos pode acudir ao libro de Pessoa sobre o desasosego, en que verá como as crenzas que tivo fixéronlle ter seguridade e que outros máis novos foron

variando, dando por resultado un credo igual aínda que distinto; ao final, as súas preferencias de atención, máis flexibles en liberdade e igualdade, seguen sendo desdobramento de soño, de improbable maior dignidade. É moi desasosegante o paso do tempo medido en secuencias de cuadrienios lexislativos; as preguntas de fondo seguen sendo as mesmas, e teñen gran dificultade para ver que apenas cambiou nada aínda que pareza que cambiou todo. Se lles é crecentemente difícil entenderse a si mesmos, coas variabilidades que crecen entre o que un personaxe de Vagalume (a última novela de Llamazares) distingue como público, privado e secreto –a modo de capas constitutivas da personalidade-, máis complicado élles entender as dos demais e, deles, as de quen require o seu voto. Poucos lles parecen consistentes e sólidos. Son máis os volubles como o vento, os que os miran a con actitude prepotente e, sempre, os dunha diluída gama displicente. En conxunto, a panoplia é semellante á que descobren cando compran calquera obxecto de consumo. A elección libre do voto resúltalles moi próxima a cantas afectan os seus intereses consumidores; poucas veces adoita entrar na súa consideración, de todos os xeitos, unha fracción alta de non votantes aos que non parece perdérselles nada nestes actos, unha parte dos cales é atendida por Correos, cal baremador sensible ás diferenzas entre votar e ir de vacacións.

Sumarse a cambiar

Os inclinados a sumar os seus votos ao lado de SUMAR e arredores, deberan demandar máis compromiso futuro en que desaparezan da escena as discrepancias dos seus representantes. Doutro xeito, se tivesen sorte na proporción de votos que cultiven, será difícil que poidan xestionar asuntos expresivos de que este país entrou decididamente na modernidade necesaria para vivir o século XXI. Non hai aínda demasiado século XIX distraendo?

SUMAR, e non restar é transformar e non só repetir banalidades. Que, por exemplo, a sociedade e os seus políticos recorran constantemente á voluntariedade idealista dos profesores para emendar problemas que non son senón efectos perniciosos da pobreza, é reiterado pretexto para non facer nada, unha desas parsimonias recorrentes en que todos se resignan a que todo siga igual. Sucedeu no século XIX, en que o eufemísticamente chamaban “a cuestión social” -para non mencionar males concretos que derivaban de salarios de fame e nula protección lexislativa aos traballadores- non empezou a ter algunha solución ata que leis e institucións sociais trataron de poñer algunha xustiza en reparar aquela miseria. Son arrepiantes os datos que, estes días, puxeron aos ollos de todos feitos que se repiten en barrios periféricos como o de San Roc, en Badalona, onde o absentismo escolar alcanza ao 50% dos mozos e mozas, e as correlacións que ten coa desesperanza e a pobreza non paran de repetirse.

SUMAR é prestar maior atención á formación do profesorado e á escolarización. Aínda que só se centrase nos cinco primeiros anos da infancia, emendaría non poucas das deficiencias que, ao redor dun 30% das nenas e nenos españois, arrastran desde antes de nacer e que proseguen na distracción, a comunicación e as aprendizaxes básicas da lectura comprensiva. A SUMA DE VONTADES nesa dirección facilitaría non só o seu desenvolvemento individual, senón o que que precisa a convivencia colectiva. SUMAR e non restar é facer que tamén os do outro lado da cancha do xogo sociopolítico entendan que, aínda que só sexa por egoísmo, tráelles a conta facelo: todo pode ir a peor cando leva tanto tempo desatendido.

TEMAS: Vontade política.- Problemas sociais.- Coalicións electorais.- Proxectos sociopolíticos.- Actitudes votantes.

MMC (12.06.2023). 

Bibliodiversidade

Esta tendencia editorial, propicia para os bos lectores, ten por diante o gran reto de corrixir a pobreza lectora de moitos outros

Nun momento como o actual, de grandes incertidumes, en que non faltan os lectores da Apocalipse –coa besta pugnando por escravizar aos humanos-, feiras do libro como a de Madrid son un alento para lecturas máis esperanzadoras, capaces de seguir espertando soños de mellora social e, de base, unha máis sustentable maneira de vivir en paz coa Terra común. Dentro dese gran acontecemento, concorren libreiros, editores, algúns autores e demais fabricantes de libros. Na tarefa de ofrecer o seu produto aos lectores, ten particular mérito a existencia dos que, na xerga desta potente actividade económica, adoitan coñecerse como “os pequenos editores”, ese conxunto de máis de 300 editoriais que batallan día a día por sacar adiante unha gran diversidade de novidades cada ano. Non é que ofrezan moitos títulos cada ano, senón títulos distintos de autores cuxas voces, sen eles, quedarían silenciadas pola dinámica prevalente do mercado.

A principal característica destes pequenos editores consiste, igual que sucede noutros sectores económicos, eles constitúen a inmensa maioría das empresas editoriais. Os grandes grupos editoriais, con todo, son poucos: teñen catálogos máis grandes e editan máis libros, sobre todo os que están pensados para ser bestsellers e acaparan os mellores postos nas librerías.

Dalgún modo, os pequenos editores fan un produto en gran medida artesanal ás veces, con moito mimo en toda a cadea de produción, mentres que as outras, hexemónicas en diversos campos, fan produtos deseñados en plan taylorista para a gran cantidade de exemplares vendibles. Son dous mundos complementarios pero distintos en moitos aspectos.

Desde os anos noventa en que apareceu este termo da bibliodiversidade na escena cultural, este segmento dos pequenos editores -que, ás veces, se procalaman ademais “independentes”- acrecentou a súa conciencia da súa particular diversidade. A imitación do que leva bastantes máis anos sucedendo coa biodiversidade -recurso fundamental da Natureza para a renovación dos indicadores vitais do reino vexetal e animal-, para que a supervivencia na galaxia de Gutenberg non entre en grave risco é imprescindible a bilbliodiversidade. A difusión do saber, que o invento da imprenta posibilitou, ao poñer en risco a unicidade da verdade provocou a rápida aparición do Nihil obstat, a inquisición e múltiples modos de censura, que impuxeron o que se debe ou non ler. Nestes tempos últimos, o campo editorial converteuse nun gran uniformador cultural que pon en risco a pluralidade do coñecemento e a súa difusión. Os grandes grupos editoriais xogan preferentemente nesa banda; pertencen a grandes corporacións financeiras e veñen ser unha parte máis doutras extensións culturais e educativas, que se encargan de propagar, con fino estilo e métodos moi sofisticados, o que hai que saber. Os máis emprendedores das pequenas editoriais son quen, con moita dedicación e gran risco económico ás veces, teñen na súa man a sustentabilidade da diversidade de voces, diversidade de miradas e opinións, que poden difundir códigos e patróns culturais con que poder enfrontar cun mínimo de garantía unha realidade crecentemente complexa. Aos pequenos editores débese unha gran parte da variedade de textos que, doutro xeito, fose difícil que chegasen aopúblico. Con eles, os cidadáns lectores poden ter nas súas mans posibilidades alternativas de achegamento, incluídas as máis críticas, a cuestións complexas, con gran variedade puntos de vista posibles. Elas son as que abren máis xanelas para reflexionar en liberdade e atopar algunha solución cando, de fondo, trátanse problemas de difícil arranxo, ou cando se revisan outras que de xeito evidente teñen atraso ou erro no seu enfoque.

Neste tempo en que tende a impoñerse o pensamento único, ao que é tan propensa esa clase media de cuantos non son de clase alta, pero cren que están de sorte de chegar a selo con salarios mileuristas, a bibliodiversidad pon remedio á praga de lectores de libro único -e pensamento único-, que non admite outros libros e autores o seu lado, aínda que ás veces. No mundo de aparencias que vivimos a polifonía das redes sociais é enganosa; por máis propicia ao autoengano egocéntrico que á diversidade, no canto de reflexión simpática, tende ao semianalfabetismo narcisista e pecha as máis rudimentarios sinais de imparcialidade ao coñecemento obxectivo. Para un mundo en que a sustentabilidade é cada vez máis un horizonte indispensable, soster a bibliodiversidade é unha importante contribución social. Os cidadáns lectores agradecen a existencia destes soñadores, capaces de editar textos que as grandes cadeas do mundo do libro non adoitan atender. O libre mercado obriga a que, para soster este nicho, os pequenos editores se asocien para mover mellor os seus catálogos nas librerías. Vivir e sobrevivir neste campo de negocio é tan complicado como en calquera outro ou, se cabe, un pouco máis cada ano que pasa, pola tendencia crecente das grandes editoriais ás concentracións que, á súa vez, xeran que a súa mercadotecnia acapare a atención de libreiros e lectores.

Na pelexa por este mercado, os editores bibliodiversos teñen máis posibilidades, se se asocian, de facer chegar aos bos lectores unha gama de textos, máis rica e, ás veces, de maior calidade editorial. Ademais, agora que está demostrado que o soporte en papel non foi varrido polo libro electrónico, os soños destes editores teñen máis posibilidades. En principio, haxa datos estatísticos optimistas, que a pandemia puxo de relevo: os lectores aumentaron e eles deberán agudizar o enxeño para ver que as súas propostas fan medrar a lectura. Non estará de máis, que revisen ben as súas propias estatísticas e as cotexen coas que no mundo educativo existen. Sendo mundos afíns e ata imprescindibles, cando unha das funcións principais para as que naceu a universalización da escolarización foi o aprender a “ler”, non é bo agoiro que o crecemento xeral da lectura que adoitan manexar os gremios de editores, especialmente con motivo destas feiras do libro, se compadezca mal con indicadores como o que fai ben pouco indicou o último informe PIRLS (Estudo Internacional de Progreso en Comprensión Lectora), en que respecto a a maioría doutros 56 países da OCDE/OCDE, o nivel de comprensión lectora do alumnado en 4º curso de Primaria vén caendo aos niveis baixos do conxunto desde 2016. En boa medida, o fracaso exprésao un 25% destes mozos e mozas; outro 40% mantense nun nivel intermedio baixo, mentres hai un 30% de nivel intermedio alto e só un 6% claramente alto. Todo un reto a superar, se non queremos que campe o vello analfabetismo revestido de trampantoxos enganosos.

Manuel Menor

04/06/2023

Oh Fortuna…!

Se a voluble escuridade da sorte preside os actos electorais, non debería ser o criterio para preparar os que se aveciñan.

 A invocación á Fortuna iniciaba o sexto poema do Cármina Burana, para dicir que, “…cal a lúa/variable de estado, / sempre crece/ ou devece:/a vida execrable/ agora embota,/ agora mellora, /como de broma, a agudeza da mente,/e a pobreza /e o poderío/ funde cal xeo…”, e seguía con queixumes sobre a frivolidade da sorte. Noutros poemas do vello códice medieval da Staatsbibliothek de Munich, a fugacidade do tempo tamén preside a brevidade das cousas fermosas no medio de feas actitudes morais dos humanos. Cantado coa música de Carl Orff (1936) –compositor moi ocupado na música nas escolas-, presidiu o pasado sábado, no Auditorio Nacional, o último dos concertos patrocinados pola UAM (Universidade Autónoma de Madrid) no 50º aniversario do seu Ciclo de grandes Intérpretes. Era unha invitación á relectura dos Cantos de Goliardo que, no século XIII, facían circular os estudantes e cregos vagantes de cidade en cidade -e de universidade en universidade-, plenos de sátira non exenta de conservadurismo: as vellas escalas de valores mudaran tanto, que cuestións como que “o nivel de estudos baixa” -de moda aínda entre docentes de hoxe-, formaban parte do seu repertorio crítico: Florebat olim studium, nunc vertitur in tedium (florecía antes o estudo…e agora xa para o tedio).

 As contradicións sociais son continuas nestes poemas. Antes –proseguía máis ou menos literalmente este- triunfaba o saber, pero acabou prevalecendo o xogar; agora aparece antes de tempo a picardía nos nenos, que por malevolencia rexeitaba a sabedoría. Moito antes, en cambio, apenas se lles permitía aos discípulos descansar despois dun arduo esforzo de anos estudando; agora, ata os mozos pequenos sacudíronse o xugo e ven libres e xáctanse de ser máis sabios que os mestres; os cegos guían a outros cegos, voan sen plumas as aves, os borricos tañen a lira e os máis rudos fanse pasar por cabaleiros…O que a idade pasada rexeitou brilla agora ben ás claras: a calor mudouse arrefrío e a humidade en seca; a virtude convértese en vicio e é preferido o lecer ao traballo; todas as cousas parecen apartarse da senda debida. Ao final, dentro dos patróns cristianizadores da época, viña concluír que o “home prudente” debía considerar para a súa vida, non fóra a reclamar no Xuízo final, cando “non caberá apelar”.

 Tiña razón o anónimo poema, recompilado no mosteiro bávaro de Benediktbeuren?

Queixas similares xa aparecen nas taboíñas de Súmer e non cesaron nas formas de escritura posteriores á cuneiforme (IV milenio a.C.) por motivos de carácter interxeracional. O momento poselectoral é dos máis propicios para seguir invocando á fuxidia Fortuna antes dos escrutinios e, de paso, responsabilizar despois aos non menos volubles fados protectores de desastres. Volve a mención ao “destino” como algo alleo ás prácticas rutineiras dos humanos, capaz de gobernar as súas vidas independentemente dos seus erros ou boas prácticas, coma se estas non fosen as que de verdade gobernan as súas vidas. E xa se oe, máis intensa, a linguaxe bélica da “derrota” e a “vitoria” na “pelexa” polo control narrativo da palestra mediática. Tratar de mostrar quen ten razón ten particular interese ante o que se aveciña para o 23 de xullo, ante as eleccións xerais que se aveciñan.

Este ánimo fai aumentar a palabrería á vez que, en moitos cidadáns, crece unha sensación de escepticismo, que non fixo máis que empezar na tarde do luns día 28 de maio. Quen desde antes da CE78 comprometeron as súas vidas en niveis esixentes de compromiso democrático, xa tratan de consolarse con pensamentos ilustrados como o de Voltaire reclamando reflexión e memoria para non deixarse arrastrar por cantos de serea, que se aproveitan dos desmemoriados do custoso que foi lograr dereitos e liberdades (Dicionario Filosófico, 1764). Tamén circula polas Redes o pensamento en que Descartes expresaba que “a razón” está tan ben repartida que todos a cremos ter sempre sobrada para todo (Discurso do método, en 1637). E tampouco faltan quen vai máis atrás aínda, para atopar a Aristóteles dicindo, no século IV a. C., que a palabra é o máis propio do ser humano, como característica da súa pertenza á Polis, para poder “manifestar o conveniente e o daniño, así como o xusto e o inxusto” (A Política, II, 2).

Non parece, de todos os xeitos, que calase moito esta liña da racionalidade pensante; volve haber inquisidores á caza de culpables das desfeitas habidos nas eleccións municipais e autonómicas. Estes días cúmprense 400 anos da queima das bruxas de Salem e os seus descendentes acaban de pedir perdón, e acaba de suceder tamén en Escocia, pero dá igual. Aínda que caia a desmán son invocadas de novo por ver se, para a festa de Santiago, non se produciu un desastre maior; sortilexios e exvotos aínda se poden ver en distintos “lugares sacros” onde haxa caracochas e enrrugas de árbores añosos. Os que  o fan non recoñecen que os modos colectivos de pensar e actuar son lentos, e que, en Historia, hai “tempos longos” cuxa duración non se rexe por evenemencialidades conxunturais. Se non andasen entre présas, caerían na conta de que só con similar tradición reflexiva poden tomarse decisións apropiadas para modificar actitudes adquiridas nun longo dominio colonizador.

A cultura de facer ben as cousas é lenta; non obedece demasiado aos algoritmos do mercadotecnia política. En democracia, pouco se avanza cara a unha civilidade moderna se, de continuo, as reformas sociais, culturais e educativas, fanse para estar colgadas un intre no BOE/BOE, ata ser substituídas por outras alternantes. Sen que varíen apenas as pautas vellas, que agora se propagan festivamente nas Redes; hai un cordón sanitario fronte á ampliación da racionalidade e as liberdades democráticas, que está residenciado de orixe no control das boas condicións educativas do dereito á educación de todos. Sábeno ben cuantos, desde a CE78, traballaron na educación pública entre sucesivas leis orgánicas. Imos pola novena e, segundo o acontecido o domingo, dá impulso a quen espera redactar pronto a décima. A cantos prestan atención ás políticas educativas, será cuestión de bruxería que o presente fugaz non lles lembre pronto o leitmotiv dos bodegóns “vanitas” do barroco: Sic transit gloria mundi (Así transcorre a grandeza mundana).

TEMAS: Eleccións democráticas.- O nivel educativo baixa? - Fugacidade política.- Escepticismo político.- Bruxas e inquisidores.

MMC (29.05.2023)