Da amnesia á afasia

Ata en noticias como a do sentenciado polo Supremo respecto da exhumación de Franco, se pode tratar de acalar o que máis importa.

Da ximnasia á magnesia adoita haber confusión verbal, aínda que non teña nada que ver o un co outro. Da amnesia á afasia só hai continuidade: o un adoita traer o outro. Tamén cabe o contrario: que das nulas ganas de falar -polas razóns que for- se induza á desmemoria e, se ao caso viñer, a terxiversación da Historia; é dicir,que non se queira saber nada do recoñecemento nin menos do coñecemento do pasado.

Amnesias
Os mecanismos, nada sutís, son ben coñecidos. Deslizando aos poucos o significado das palabras, pódeselle facer perder o seu sentido orixinario. Sábeno os semiólogos, exegetas e apoloxetas dos distintos credos, os lingüístas que se precian de agudos para captar denotacións e connotacións. É material valioso para politólogos e políticos, avogados e xuíces, fonte e expresión da variedade semántica de canto as leis pretenden fixar, sempre provisionalmente. Pero é a prensa a que, por similares razóns -nada sofisticadas-expresa a enorme dispersión da vontade de sentido que poida ter o seu papel. Analícese comparativamente a linguaxe que subxace a calquera suposta noticia e poderase ver -ata cando beben da mesma axencia informativa- a gran diversidad explicativa que, nuns ou outros medios,teñan as palabras máis relevantes. Non digamos se, a todo o anterior, se lle engade a prolífica selva de matices e contradicións que poidan engadírselle nas Redes chamadas “sociais”.

Igual ou peor sucede cos relatos de calquera acontecemento, especialmente se os intereses particulares de grupos ou persoas dalgunha relevancia, coa súa forma peculiar de mostrarse en sociedade, se ven afectados. A tendencia xeral -agás honrosas excepcións- é a parcialidade da mirada ou a mutilación de elementos significantes. E peor é cando o que escribe ou relata se eixa levar pola suxestión de esaxerar e “amarelear” a secuencia narrativa ou o titular do que quere contar. De todo o cal cabe deducir razoables desconfianzas respecto ao rigor científico do que se le, tamén máis aló dos medios.

A sentenza do Supremo é un bo momento para comprobar todo isto. Nun exercicio moi accesible, a quen queira autoevaluar a calidade de comprensión lectora que teña bastaralle con observar, contrastar e sacar conclusións. E talvez algo máis se o pasado anterior a estes 40 anos últimos lle resultase alleo ou superado. Nese caso, sería recomendable que previamente revisase que fai para enriquecer ou emendar o que lle ensinaron respecto do acontecido no primeiro terzo do século XX. Porque segundo denunciaba en 2016 Fernando Hernández en El Bulldozer negro del general Franco-, son moitas as carencias en tal ensino. E porque, segundo analiza Emilio Castillejo na súa tese sobre El  mito, legitimación e violencia simbólica, peor era o que se ensinou nos manuais escolares de Historia durante a etapa franquista. É dicir, que as competencias comprensivas que poida proporcionar a asignatura de Historia de España seguen teniendo substantivos retos pendentes.

E afasias

De todos os xeitos, sexa cal for a apreciación que a cada cal lle mereza a decisión do alto tribunal español, a noticia do TS non debería facer esquecer as obrigacións que, en relación co pasado recente segue tendo a España que quere vivir en democracia. Sen que se coñeza aínda a amplitude do que abarque esta sentenza, xa se pode dicir que, no propio Cuelgamuros, cando se chegue a executar a licenza que ao parecer se lle acaba, quedarán pendentes outros deberes, especialmente cos miles de enterrados nese lugar contra a súa vontade. E, en paralelo -agora con menos xustificación- a honra debida aos sepultos ignominiosamente en múltiples fosas do país. Este asunto, habitualmente chamado de “Memoria histórica”,non só segue aprazado no proceso incoado por a “Querela arxentina”, senón respecto doutras demandas que os relatores da ONU suscitaran a España -antes do 25.07.2018- por incumprimento de Dereitos Humanos en canto á verdade, a xustiza, a reparación e as garantías de non-repetición. O límite do “dereito internacional” recoñecido no noso país -e con el o das liberdades e dereitos democráticos- seguirá en xogo pese a esta exhumación de Cuelgamuros.

Máis preto, persistirán prorrogadas, igualmente, outras cuestións. Ninguén debería esquecer que, aos nados nas xeracións que mediaron entre 1936 e 1978, foilles anulada, mediatizada ou secuestrada a posibilidade de desenvolvemento educativo que se puxo en marcha entre 1931 e 1933. Vítimas dos coaligados fronte á educación propugnada pola II República, non tiveron ao seu alcance os seus mellores ingredientes, ao non haber reparo en privalos, tanto dos mellores mestres e profesores que había, como dos modelos pedagóxicos e organizativos que apoiaban, para o sistema educativo en xeral e para os seus procesos internos de centro e de aula. É obvio que con iso -e non porque os astros se alineasen para coaccionar aos españois- os camaradas e cómplices de tamaño “triunfo” retardaron as expectativas dunha sociedade democrática con ideais de liberdade e pluralidade compartidas. 

Houbo, pese a todo, quen tivo sorte cos seus mestres e profesores, e houbo cambios importantes desde 1978, pero aquel profundo ataque a unha educación pública moderna, acorde coa súa importancia, aínda segue pendente do saudable ton de recuperación que lle é debido. A todos os damnificados xa que logo débeselles unha reparación, que non pode ser outra que a pronta dignificación dun sistema educativo que non reduza a súa esixencia a mera escolarización entre desigualdades profundas.

A equidistancia aquí non vale. É daniño que -logo de 80 anos- avances que entón estaban en marcha en moitas escolas e institutos aínda parezan gran innovación en demasiados ambientes. E é penoso que a memoria daquel traballo anterior -tan esforzado e valioso- tenda demasiadas veces a ocultarse con sinrazóns miserables. Pero o peor é que, en todo iso e noutros aspectos, siga vixente o presaxio que en 1831 -fai 188 anos- fixera Blanco White sobre un “tempo indefinido, durante o cal dous sistemas rivais de educación que existen neste país proseguirán a tarefa de converter a unha metade da poboación en estranxeira da outra”.Ata cando?

TEMAS: Memoria histórica. Historia actual. Sistema educativo. Coñecemento/dogmatismo. Veracidad/prexuízo.

Manuel Menor Currás

Madrid,26.09.2019

Que pasa coas andoriñas e os pardais?

Coincide a dúbida con problemas serios noutros hábitats básicos: a Terra berra pola súa atmosfera limpa, chove moi duramente, o ecosistema político é fráxil.

Despois dos graves danos causados por unha DANA (Depresión Illada en Niveis altos ou “Pinga fría”) en diversas áreas da costa mediterránea ou no Leste de Madrid, as noticias sobre cuestións climáticas acadan presenza significativa. As protestas mundiais da xente máis nova, o propio cumio da ONU entre os días 21 e 23, algúns posicionamientos sindicais, ou a decisión alemá de destinar unha cuantiosa cantidade de recursos a frear o quecemento  global, son indicios de que os problemas ambientais sensibilizan ao gran público, máis aló dos grupos e persoas ás que estes problemas da Terra común veñen preocupando desde fai moito.

Ornitoloxía

Das pluriformes expresións que a erosión crecente do medio climático está mostrando cada vez máis preto das nosas vidas, a repercusión nas aves é cada vez máis preocupante. Non só polo que representa nos hábitos aprenidos desde nenos, senón tamén polas repercusións que xa ten noutros aspectos da nosa vida, en que interveñen a flora e outros animais de diverso interese. Hai cinco anos, Miguel Ángel Criado alertaba dicindo que “non volverán as escuras andoriñas”. O que observara Bécquer como habitual no comportamento cíclico da Natureza empezaba a non ser posible, polo menos coa intensidade e regularidade con que acontecía nos tempos do poeta, antes de 1870. O que agora volve advertir Miguel Ángel, a 19.09.2019, confirma aqueles augurios: imos “cara a un mundo sen paxaros”. A alerta segue e aumenta en intensidade, na medida en que o volume de especies que foron abundantes ao noso ao redor está diminuíndo ante os nosos ollos. O fenómeno, global, está sendo detectado claramente con instrumentos técnicos de última xeración.

O que pasa cos asuntos ornitolóxicos garda similitudes co que advirten os estudos demoscópicos de opinión política. O ecosistema en que se moven as expectativas dos votantes españois, en liñas xerais similar ao que se detecta en EEUU ou en moitos países de Europa, parece estar ante cambios potentes. Os modos de votar que mostraron os americanos na elección de Trump e as inclinacións dos ingleses respecto ao Brexit xa han ter abundante repercusión noutros países de Europa e, en non pouca medida, tamén nas anteriores eleccións españolas do 28 de abril.

Eleccións

A cuestión é, agora, en que medida determinarán as do 10 de novembro, cando o cansazo, enchenta e o aburrimiento do visto, entrevisto e adiviñado nestes cinco meses últimos  minou a confianza dos votantes nos líderes que, de xeito evidente, repetirán candidatura. Moitos españois xa non durmiron ben porque a xestión e os xestos -máis preocupados polo tacticismo, pola imaxe nas Redes e moi probablemente por cuestións estrictamente persoais- non só mostraron pouca madureza, senón tamén a obsesión por ter a exclusiva do mesmo horizonte: non afastarse do centro. Ese hábitat confortable que todos anceian, un ecosistema mornamente pechado na mansa tranquilidade, inimigo de cambios sensibles e imposible de soster sen virar constantemente cara á dereita, é o orgullo que levou a Pedro Sánchez a desistir de alianzas coa súa propia esquerda. Veremos que pasa con esta decisión, máis atenta a non contaminar unha imaxe que a solucionar os problemas que ten a maior parte da xente.
De aquí á data das urnas ben pode pasar o que non calculan en Ferraz. Que pode haber moita abstención de potenciais votantes, e que esta favoreza especialmente á dereita, é unha posibilidade, á que din non temer. Que moitos voten en branco, para mostrar o seu descontento con quen non fixeron o traballo que debían cos votos logrados nas eleccións anteriores, tamén poida que suceda. Non é fácil adiviñar -aínda coas máis finas análises estatísticas provincia a provincia- cantos van optar polo un ou polo outro, por máis que haxa unha maioría de votantes que, fieis ao que estimaron no mes de abril, repitan o voto de entón. Doutra banda, a forza que poida ter nos votantes de dereitas, o aterse ás caricaturas que se están mostrando dos líderes dunha suposta esquerda, desde o PSOE a todo o restante espectro, é impredicible. Tampouco é fiable o clima que, co recordo da famosa foto do trifásico daquela manifestación de Colón, poida alentarse nos votantes do PSOE, Podemos, Compromís ou similares. Os modos de expresar o descontento ou a conformidade son moitos e, como no mundo dos negocios, moi cambiantes e pegadizos. O darse de baixa para que non che chegue propaganda electoral á caixa do correo é interesante, pero non é decisivo o seu signo.
De momento, o hábitat político é moi inestable e fácilmente empeorable. Téñanse en conta problemas tan serios como o xuízo do 1-Ou, o propio Brexit ou os movementos estratéxicos de Trump en Oriente Medio e fronte a China. Non se esqueza tampouco que hai problemas pendentes, de andar por casa, aos que se segue atendendo basicamente cos Orzamentos de Montoro aínda. Calquera que estea pendente dalgún tratamento sanitario de importancia pódeo palpar nas súas propias carnes. E se de engadido ha atender a custos como os que, desde 2012, contraveñen a igualdade nos estudos universitarios, estará farto de ver que os grupos de rendas máis baixas, por moitas razóns que lles dean, non entendan que teñan que pagar o que non teñen porque lles dificultaron o acceso á bolsa que puidese paliar ou solucionar o problema.

Biotopos

En correspondencia aos problemas globais da biosfera, o ecosistema sanitario, o ecosistema político e o ecosistema educativo parecen acordes en facernos máis pesimista a vida individual e colectiva: a convivencia enrarécese cada día un pouco máis. Antigamente, cando a postguerra, o clima cultural imperante pretendía que todo fose vontade de Deus. Pese á fame, aínda as andoriñas ían e viñan cada ano, “a colgar os seus niños” no noso balcón, e, como Bécquer, os nenos confiaban en que “outra vez coas ás nos seus cristais xogando volverán”. Hoxe -cando moitos xa non teñen esa experiencia- tratan de que todo o xustifique a centrista liberdade do Mercado. Adiantados seus como Vox aventuran cos seus xestos de propaganda e griterío o bo arranxo dos danos que produce. Negan, por exemplo, a violencia de xénero e, reclamando a través de Faite oír o chamado “Pin parental”, indican ao mundo educativo o recurso para que todo patriarca que se precie se libere de frustracións sen conto. ¡Atentos!

TEMAS: Eleccións 10-N. Ecosistemas. Ornitoloxía. Cambio climático. Centrismo político.

Manuel Menor Currás

Madrid, 21.09.2019

Devaluación do que non se valorou?

Non é fácil resistirse ao eco do que desde El País, suscitou un artigo sobre o libro de Andreu Navarra, Devaluación continua.

Non parece que haxa  moito que lle opoñer aos problemas que detecta este profesor. Conviría, con todo, facer algunhas acoutacións ás súas expeditivas mostras de insatisfacción e desgusto.

1.- Benvenida sexa a autora do artigo -e o autor do libro aludido- á longa listaxe de profesores, mestres, pais de familia e institucións que, dun ou outro modo, por unhas ou outras razóns, escribiron mostrando as debilidades do sistema educativo español. Dentro da variada gama de preocupados por el, podería establecerse como probada a existencia dun xénero literario de libros inspirados nos arbitristas históricos e, máis lonxe, nos profetas bíblicos, polos seus queixumes e solucións a problemas máis ou menos reais. Expresivos moitos deles de motivos que escusan diversas inoperancias, adoitan propiciar argumentos aos que antepoñen os seus propios intereses aos de todos. A literatura xeremíaca non cesa en mostrar a melancolía de moitos ensinantes, máis ou menos queimados, sen que alcance a novidade do que J.M. Esteve cualificaba en 1987 como  El malestar docente, nin o que tres anos antes analizara en Profesores en conflicto.

2.- Polo que conta a articulista, o libro que publicita prosegue a liña que, desde os anos 90, puxeron en órbita contra a LOXSE as acusacións de “exebeización”, “baixada de nivel” e demais consignas partidarias da privatización e neoconservadurismo educativos que, no plano máis estritamente político, desde os programas do PP moi pronto pasaron á práctica. A coxuntura actual é propicia para renovar aquela mensaxe, cando o sistema educativo, non recuperado dos recortes, mostra mellor as limitacións e desigualdades históricas que arrastra de moito máis atrás.

A pluralidade de campos de observación a que alude -ao apuntar os seis anos de docencia do autor do libro en diverso tipo de centros- é moi interesante, pero as xeneralizacións explicativas que destaca poden ser tan só as máis epidérmicas do sistema, aptas para estender rechamantes tópicos asentados en campos semánticos moi cambiantes de sentido segundo estratos sociais e, ata, en zonas distintas dunha mesma cidade. Son miles de profesores e mestres os que empeñaron as súas vidas profesionais en remediar deficiencias con que han ter que lidiar. E son case infinitas as reunións e actas de seminarios e cursos, manifestos e alternativas, en que quedaron expresadas, polo menos desde os anos setenta, “urxencias acuciantes” peores que as que se alegan neste artigo. A pena é que lles faltaron, para chamar a atención, as metáforas explosivas e mediáticas como as que o artigo en cuestión destaca. Aquelas queixas foron, en todo caso, insuficientes para alcanzar o favor de quen en El País acaban de ver neste libro “un latigazo contra a ceguera”. Se os mellores logros da educación española nos últimos 40 anos son froito do traballo de quen traballan nas aulas, sería fantástico que por efecto de artigos como este -que pretenden mostrar un “torrente de verdades”- se solucionasen abandonos e desidias seculares. Advirta a autora que son tantas que lle queda tarefa para múltiples “chamadas de urxencia”: abundan xestores e profesores que non queren oír protestas, pois teñen clarísimo que non facer mentres alentan segregacións de todo tipo. Baste como exemplo que, seguindo formas clasificadoras de moi longa traxectoria, o 3º A nunca é -salvo contadas excepcións- como o 3º B, o C, o D e os que sigan segundo o número de liñas que teña o colexio ou instituto. Sistema que se repite no 4º, en que termina a criba segregadora da ESO. E vén de atrás, desde o principio, para proseguir ata o final do que dá de si o sistema.

3.- O máis positivo do artigo -e probablemente do libro de referencia- é que levante acta dalgúns cambios que nestes mesmos anos ha ter a sociedade española, sobre todo no que á infancia e a adolescencia se refire. Esa cultura mediático-televisiva que, especialmente desde os noventa, inunda os tempos e obsesións dos máis novos, foi detectada por moitos analistas e é, sen dúbida, un gran competidor da escola e das pautas que algunhas familias aprecian para os seus vástagos. Pero é algo colateral que, desde logo debe ter en conta a escola se se quere que pinte algo hoxe na vida da sociedade. Este clima, tan distinto de antes, gana, ás veces, aos obxectivos escolares actuais, e debera ser motivo de reflexión seria, pero non só dos profesores e mestres máis motivados. Incumbe a toda a cidadanía como deba desenvolverse.

4.-É evidente que hai retos novos en educación, distintos dos de outrora. Pero non se ha de ocultar con supostas alertas como a desta xornalista, que no sistema educativo español subsisten compoñentes construídos entón sobre estruturas diferenciais e diferenciadores. En liñas xerais, a súa persistencia condiciona de entrada a cultura común que a escola debe propoñer e a influencia que poida exercer sobre os seus educandos e educandas. Non é verdade, de todos os xeitos, que vaiamos cara á “medievalización”, xa que o nivel de modernización educativa -desaparición do analfabetismo, a escolarización de todos e todas, e outros estándares recoñecidos- foi relativamente rápida desde os anos setenta. Tampouco o é -aínda que quede moi guapo dicilo- que se camiñe cara a unha proletarización sistemática, o “ciberproletariado”. A propia segmentación que o sistema ten separa do resto a un trinta e algo por cento do seu alumnado, priorizando aos herdeiros das rendas altas, nada proletarizados que se saiba. Ao que imos é a incrementar a reprodución social que ha ter de moi atrás o sistema educativo. Basta que siga condicionado por favorecer a privatización e formas de discriminación desde antes de que nazan os nenos e nenas. As formas de sostenimiento dos privilexios do Antigo Réxime, antes de 1789, atoparon xeitos de sobrevivir na suposta democratización da escola: iso é o grave.

E 5.- En consecuencia, no canto de mostrar os problemas educativos como un parque temático ao que mirar con extrañeza -coma  se se tratásese dun espazo en que facerse selfies exóticos- talvez fose máis útil a todos que se aproveitasen as páxinas da prensa -e o tempo dos seus lectores residuais- para desentrañar as moitas desigualdades que teña e que desaparezan con celeridade. Son moi fortes as que persisten e non van cesar nalgunhas comunidades autónomas segundo o que anuncian algúns responsables políticos. Con lemas equívocos, as fendas crecentes que reflicten da convivencia democrática non desaparecerán tampouco. Para remar con sentido neste mar de problemas, máis aló das credulidades twiteiras, é moi práctico ler, por exemplo, Escuelas para todos: Educación y modernidad en la España del siglo XX, de Antonio Viñao (Madrid: Marcial Pons,2004). Este e outros libros analíticos de valía contrastada permiten distinguir moi ben o coxuntural do estrutural, o accidental do principal, escolarizar e educar. En boa lóxica, nunca vale tomar a parte polo todo, aínda que quede espectacular nun titular. Tampouco merece atención canto esqueza os matices da liberdade e a igualdade, ou as cualitativas directrices contrarias en que se programe a súa compatibilidade.

TEMAS: Avaliación do sistema educativo. Sociedade e Educación. Escolas para todos. Modernidade e atraso educativos. Presente e futuro educativos. Liberdade e igualdade.

Manuel Menor Currás

Madrid, 17.09.2019.

Presenza de Mariano Cuadrado, mestre e alcalde morto en 1939

A Historia -non as historias- é vital para os que queren entender os cambiantes procesos en que, aínda que non o saiban, poden estar involucrados.

O próximo 17 de setembro, diversas asociacións de Torrelodones, localidade madrileña case serrana, conmemoran o 80º aniversario da morte do que fora o seu mestre desde 1931 e alcalde do seu Concello desde as eleccións de 1936. As tapias do cemiterio da Almudena, en Madrid, foron testemuñas mudas da súa morte o 15.09.1939, como o foron de moitos outros fusilamientos nos anos da inmediata postguerra.

Pasado/Presente
É de celebrar o recoñecemento que, especialmente desde 2014, vén suscitando públicamente nese pobo este mestre republicano. A democracia actual aínda non atopou o modo de conciliarse cos que non dubidaron en defender os valores de que presume. Salvo en espazos moi concretos, non normalizou a “memoria histórica”: grupos e persoas hai que propalan como “infame” canto a ela concerna. Os historiadores e os docentes encargados de ensinar qué foi ese primeiro terzo do século XX non lograron transmitir que o realmente aconteceu, qué cambiou ou non desde entón, e ata que punto teña interese colectivo o coñecemento rigoroso e fiable de todo iso. Non son os que máis twitean os máis enteirados respecto diso, nin tampouco os revisionistas ocupados en aumentar o descoñecemento xeral. Cos riscos que implica para a convivencia ignorancia consentida ou promovida.

O ocorrido entre 1936 e 1945 -prorrogable en moitos casos ata 1975- cos mestres, profesores, investigadores e especialistas en axuntar a modernización do saber co modo de comunicalo, foi especialmente grave polo atraso que supuxo. Aínda dá pavor ler no BOE de 10 de decembro de 1936, as instrucións que cursou José María Pemán para que actuasen as Comisións de depuración dando ánimo a desprezo, delacións e sufrimentos sen conto, ademais de exilios indeseados. Na inauguración do curso 1940-41 -xusto cando asasinaron a Mariano Cuadrado-, o ministro de Educación, José Ibáñez Martín explicouno dicindo:

“Era vital para a nosa cultura amputar con enerxía os membros corrompidos, segar con golpes certeiros e implacables de gadaña a maleza, limpar e purificar os elementos nocivos. Se algunha depuración esixe minuciosidade e enteireza para non dobregarse con xenerosos miramentos a consideracións falsamente humanas, era a do profesorado”

Presenzas
Este luctuoso aniversario permite recordar que estamos EN PRESENZA DUNHA AUSENCIA. Este oxímoron é o título dun libro de Mahmud Darwix, froito do éxodo palestino desde 1947. Igual que vale a este poeta para explicar a súa traxectoria literaria con ese peso, preguntando aos homes de boa vontade “se a terra dos homes é para todos os homes”, é apropiado para quen, por efecto de resolucións como a que lle quitou a vida ao mestre de Torrelodones, non tivemos como docentes aos que nos corresponderían se fose outra a Historia de España e non fose entregado o Ministerio de Educación Nacional a persoas moi afastadas da calidade educativa, máis interesadas en controlar, vixiar e castigar heterodoxias do nacionalcatolicismo, que nos menesteres do coñecemento e o seu goce.

Ademais, como sucede a Darwix con Galilea, séguelle pasando a moitos españois co seu sistema educativo. Máis que algo sólido e consistente, só lles resulta un sistema de palabras, de “nomes escritos con vapor”, en que prima a bipolaridade ambigua e inconcreta: escola/colexio, pública/privada, educación/escolarización, liberdade/coherción, coñecemento/dogmatismo, laicidade/confesionalismo, igualdade/segregación, etc.. O peso do segundo sempre se come o valor significante do primeiro, e  “a mellora da calidade” -gran obsesión neoliberal- encoméndase sempre á voluntariedade das e os docentes e aos artefactos tecnolóxicos. Algo máis aparente que real, desestruturado e aleatorio.

Esta configuración dicotómica, que tende a crecer cada vez máis -e desmoraliza a cantos pelexaron por unha escola pública digna, esixente e ben valorada-, ten historia. Estamos en PRESENZA dun sistema que se fortaleceu nestes 80 anos, sobre o que foi a educación española desde antes da Lei Moyano en 1857, como Yvonne Turin estudou tan ben. Consolidado desde que fora fusilado Don Mariano Cadrado, as modulacións que ha ter desde 1975 foron leves e é moi recoñecible que queda desa traxectoria.

Desde 1936, os golpistas trataron de erradicar o asentamento dos dereitos civís e as realizacións republicanas que os levasen a efecto. Apresuráronse para que as xeracións que fosen á escola logo do seu “triunfo” non os botasen en falta. Depurados e amedrentados cantos mestres, profesores e científicos puidesen defendelos, a primeira PRESENZA que impuxeron foi ralentizar a erradicación do analfabetismo. Se se len os Acordos da Moncloa, de outubro de 1977, constataranse as grandes carencias con que iniciamos a Transición. Non se esqueza que só a finais dos oitenta -cincuenta anos logo de terminada a Guerra- puido dicirse que estaba escolarizado o 100 por 100 dos nenos e nenas españois menores de 14 anos.

Ausencias
Doutra banda, a imposición nas aulas de AUSENCIAS como a de Mariano Cuadrado supuxo unha creba potente na modernización de saberes e no crecemento dos ritmos e valores democráticos desde a escola. No seu lugar, o medo, o tradicionalismo e a cerrazón dogmática tiveron ampla facilidade para impoñerse. Non é difícil advertir canto perduraron moitas carencias no sistema educativo, ou como tratan de sosterse máis aló da estrita escolarización afectando á universalidade dunha educación en igualdade. Recórdense, neste sentido, as manifestacións que seguiron á LODE (1985) e á LOXSE (1990) e quen as promovieron enarbolando que significaban a “exebeización”, “baixada de nivel” e consignas similares. Obsérvense, en fin, os xiros que impuxo a LOMCE en 2013, e poderase advertir como as formas de ralentización se transmutaron cara a canto implica a universalización da igualdade cualitativa dunha educación homologable. Ese segue sendo o gran reto logo de 80 anos. Bastantes das tensións que neste preciso instante cruzan por Ferraz non son alleas ás discrepancias neste campo, mentres os lemas e prácticas do conservadurismo político agudizan a desigualdade.

Ao conmemorar a ausencia de Don Mariano Cuadrado, o sistema educativo español segue estando en PRESENZA de múltiples AUSENCIAS. As xeracións escolares destes 80 anos han ter que soportalas e só os esforzos adicionais dos docentes voluntariosos dignificaron unha situación que, ás veces, segue sendo penosa. As configuracións sucesivas do Estado nunca se tomaron a educación dos españois co compromiso que o fixeron os republicanos do primeiro bienio. E é previsible que esa deixación tan arraigada prosiga -xunto a moitas outras que coartan a xeneralización dunha boa educación para todos e todas- mentres desde as Consellerías de Educación e desde o Ministerio de Educación só se ocupen de “a calidade” educativa como dun ben de consumo, sen preocuparse de que a corrupción da linguaxe atrapa pronto a toda a sociedade. É de xustiza reverter a situación de presenzas e ausencias existente?


TEMAS: Historia da España actual. Educación española e II República. Depuracións de docentes. Calidade educativa. Mariano Cuadrado.

Manuel Menor Currás

Madrid, 10.09.2019

O sumario da "Púnica" xa ensina moito.

O pasado e o presente entrelázanse máis profundamente do que nos contaron. Verémolo se queremos decatarnos.

Algo se debeu aprender estes anos no debate por unha educación máis democrática. Os preludios e as secuelas das decisións lexislativas son un contínuum dramático con intermedios zarzueleros, que sempre mantiveron algunhas constantes de tráxica división de clase, esa palabra que a ninguén lle gusta pronunciar, pois para algo -din- só existen as clases medias.

Centrismos
Os grupos que -por unhas ou outras razóns- teñen especial interese neste ámbito refugan a radical diverxencia de situacións e, xa que logo, de perspectivas e posibilidades. Coma se todo estivese en concordia e non houbese contradicións, temen perder clientela votante se indican o contrario ou que, por descoido, se produza publicidade negativa que puidese facerse viral; renegan de que as Redes -nas que o que mellor funciona é o narcisismo- se lles volvan en contra. Deste xeito, mesmo os teñen algunha posibilidade de mover a realidade cara ao lado mais progresista favorecen máis aos gobernantes que aos gobernados.

Todo parece destinado neste momento a manter o statu quo, pelexando máis pola simboloxía de cada posición que por cambios significativos para o público sen que nada se altere máis aló do esperado, aínda que o máis conservador non cese en avanzar. O novo organigrama da Consellería da Comunidade de Madrid é absurdo? O volume de orzamento que conleva a nova Dirección do Ensino Concertado, por encima dos mil millóns e crecendo, esíxeo?Existiría outra posibilidade de seguir camuflando a demostrada burocracia ineficiente cara á escola pública, mentres se lles van os diñeiros cara aos xeitos máis devotos de perseguir a calidade dos selectos, e cando no MEC os Acordos co Vaticano lles atan as mans? Non estamos ante a redefinición máis utilitaria de entender o multilateral xeito de tratar a igualdade nun asunto de dereitos sociais?

Pouco poden corrixir os proxectistas do MEC, pois quen administra os recursos principais da educación española son as Autonomías. A medida adoptada na de Madrid permitirá agora observar sen tanto trampantoxo o interese dos nosos representantes públicos pola escola de todos. Tal ocupación sempre implicaba un esforzo engadido ao ter que aguantar que lles  viñesen dicir aos descontentos co que vían, que inventaban chismes e contos “ideolóxicos”. Non. Agora poderase compasar mellor a análise co que, con todo tipo de pretextos e razoamentos ficcionais, veñen facendo desde hai moitos anos. Sobre todo, desde o “Tamayazo” de 2003.

A testemuña

O que José Luís Pazos fixo en No nos callarán, o seu libro testemuñal, ao recoller case día a día día a día o que fora a xestión de Esperanza Aguirre e sucesores en contra das demandas da CEAPA, e de cantos como MAREA VERDE pelexaron estes anos pola educación pública, poderá ser agora máis inequívoco. É mérito de Díaz-Ayuso recoller a testemuña dos afáns privatizadores dos seus antecesores e que, tomando a parte polo todo, innove tanto esta parte da xestión educativa madrileña que, sen máis, xa se adiviña como crecerá indefectiblemente a “calidade educativa” nesta nova etapa lexislativa. Como por encantamento, quitouse de enriba as dificultades que existen para educar sen discriminar coa escolarización. O apaño arránxaas en falso, con mecanismos similares aos que fixeron crecer a Sanidade privada exponencialmente. Moi pronto non haberá ninguén que non anceie que os seus fillos transiten polo circuíto prolixo pero selecto, aconfesional pero católico, simpaticamente demostrativo da diferenza e da demanda social dos novos ricos a que convoca a propaganda. Xa non haberá candidatos voluntarios á pública, igual que non hai doentes nas listas de espera, porque convencerían aos seus votantes de que é máis barato este sistema, aínda que custe cada ano máis a todos. Motivarán máis con imaxinarias baixadas de impostos? e poucos dubidarán de se deben votarlles, agradecidos polo que consenten a súa economía egocéntrica.

Para os novos delegados dos negocios educativos privados é duro pelexar por unha organización escolar mellor, por un profesorado máis preparado, por uns espazos e tempos educativos en que reine a posibilidade de convivencia máis democrática e onde o coñecemento sexa patrimonio de todos. Comprando kits completos de servizos, afixéronse a deixarse levar ao século XIX, a cando non existía practicamente dereito algún ou, como moito, só tíñao unha gran minoría censitaria. Seríalles penoso agora, logo despois de afacerse, non deixarse seducir pola unilateralidade dominante dos máis fortes. Coma se nada pasase entre 1880 e a actualidade, toman decisións que os sitúan naquel pasado aristocratizante. Animados porque teñen quen encirren a súa añoranza e, moitísimo troleo en redes e medios, logran que lles voten. Quen asesoran a Ayuso -experta en asesorar a “Pecas”?- farán que o investimento en escola pública se identifique cos chiringuitos inútiles: para compracer aos seus socios, esta presidenta acaba de estrearse creando 22 novos altos cargos...

A estrutura

Algo terán que facer profesores e mestres para que haxa outro estilo, se non queren verse arroiados por este tsunami neoliberal que, con tantos seguidores en EEUU e Europa, recobra insospeitados bríos en Madrid pese a tantos anos de estropicio e desmán na Consellería de Educación. Non importan tanto os asuntos distractores como os grandes retos que están en xogo; o que se ensina e transmite coa organización da Consellería -e o que os centros expresen coa súa estrutura e modelos para facer comprensible o mundo-, é vital. Se é ou non políticamente relevante que unha Consellería autonómica faga ou non visible o que en realidade viña facendo desde hai moitos anos, verase pronto. O contraditorio sería que aos docentes que o soportan lles resultase indiferente. Non só porque os seus postos de traballo estean a expensas da flexibilidade deste novo organigrama, senón porque altera e deforma o motivo principal polo que, na Francia de 1789 -e no Cádiz da primeira Constitución española- empezouse a suscitar como dereito universal a educación gratuita. A decisión da Consellería madrileña explicita a vontade discriminatoria para unha poboación excedentaria á que un Estado “mínimo” non quere atender en igualdade.

Encadeados
Como moitas veces comentou o gran mestre Emilio Lledó, seríainconcibible que os institutos ou as universidades alemás do máximo prestixio só estivesen ao alcance de quen tivesen recursos. E como acaba de comentar o profesor suizo Jacques Dubochet, Nóbel de Química en 1917, “o coñecemento debe ser un ben público e non unha cuestión de diñeiro e de poder”.

Se deixa de ser preocupación fundamental dun Estado que se precie de democrático, non nos será difícil alcanzar o nivel americano: en EEUU, a débeda dos estudantes supera xa o billón e medio de dólares. O que en España parece aspirarse é a ter encadenados aos máis novos por sempre a unhas obrigacións contractuais que non teñen nada que ver con canto, como Estado Social e de Dereito, lles recoñece a CE78. “Púnica” mostrará que estiveron empeñados/as en que -como no goberno de Fernando VII- repitamos contentos: “¡Vivan as cadeas!”. E niso seguen estes rexeneradores.

TEMAS: Púnica. Desigualdade. Uso orzamentos públicos. Calidade educativa. Consellería Educación Madrid.

Manuel Menor Currás

Madrid, 03.09.2019

Xa de volta, a teimuda realidade segue aí

Todo segue máis ou menos como o deixamos, en lenta decadencia, mentres medran os mecanismos e o balbordo da distracción.

Volver de vacacións case sempre arrastra, como todo movemento significativo, unha nostalxia utópica e un mirar realista cara ao inmediato. Con énfase específica, a situación de cambio obriga a repensar, co retrovisor posto, as condicións que cursa o camiño do cotián.

O movemento inmóbil

A cuestión principal é que botamos de menos. Fómonos en xullo cunhas postais de verán, que seguen tinxindo o horizonte con malos agoiros, sen nada que auspicie pracidez. De entrada, e a título de globalidade, a vida humana parece perder valor: a Terra e os seus coidados importan pouco. Móstrano os episodios repetidos de devastación na Amazonía e en África, territorios aos que estes días se menciona como o pulmón deste Planeta entre prioridades alleas á súa metástase. Os datos dispoñibles, ignorados polo respecto ao ecosistema humano, mostran que desde 1950 os episodios de calor extrema triplicáronse, mentres os de frío máis duro reducíronse á metade. Neste período, a temperatura media aumentou máis de dous graos centígrados e medra aceleradamente. E, aínda por riba, a OMS (Organización Mundial da Saúde) xa advirte da cantidade inxente de persoas -especialmente anciáns- que nos próximos anos morrerán exclusivamente por mor da súa exposición a temperaturas inconvenientes.

En similar escala global, no canto de pararse a pelexa salvaxe polo dominio estratéxico do Planeta, non cesaron de aumentar os ocupados en desestabilizar as circunstancias que favorezan máis a súa influencia. EEUU e  a China, se aínda non pelexan ao estilo bélico tradicional, arruínan a vida de moita máis xente bloqueando a normalidade económica en espazos significativos como Irán ou Venezuela, ademais de guerrear cos aranceis sen medida, creando problemas en todo o mundo, incluída Europa. Un taboleiro en que algunhas bazas dependerán da posición definitiva de Inglaterra co seu inminente Brexit a mediados de outubro. Pillados no medio, os españois observan como os seus líderes políticos se entretéñen en insólitas parsimonias sobre de se acadarán os acordos necesarios para a investidura de Sánchez ou en se a gobernabilidade se xogará de novo noutras eleccións.

O abuso das palabras

Neste intrincado panorama, faríanos falta un novo Sócrates que evidenciara o oco das palabras de moitos que nos tocaron en sorte. Os sofistas seguen aí e medran nas redes. Alleos a sei contribúen a desestabilizar canto se ideou para mellorar a convivencia colectiva, diminuír a necesidade ou aumentar o desenvolvemento do xusto e o honesto, favorecen a ignorancia e acrecentan a corrupción. Expectantes de retorno en forma de voto ou de aplauso peroran incesantes nos medios fidelizados, e a súa previsibilidade en todo tipo de eventos non cesa de sobar a intelixencia do oínte nin de adormentar aos máis dispostos.

O presente curso dará ocasión ao empacho. En Ourense, por exemplo, Pérez Jácome xa é antolóxico como alcalde, non só por contraditorio co que dicía antes de chegar ao cargo, senón polas iniciativas que está tomando: a sala de arte Ángel Valente, o Museo municipal, a “cultura”, as festas populares ou, como gran novidade, un proxecto de parque acuático termal. Dicir e facer incoherencias para proveito da obsesionante turistificación, mentres os máis novos e prometedores abandonan a cidade. É toda unha tradición, que incentivará quen di que co PP de Baltar pode “influír”.

En Madrid -onde se notará máis a falsa retórica-, o tinglado volveu comezar. As fotos e palabras de Isabel Díaz-Ayuso no Hospital do Guadarrama-inspirada polo ínclito Miguel Ángel Rodríguez e por Lasquetty- anticipan a súa dispoñibilidade a repetir o estilo e tendencias ultraliberais anteriores. Por incoherencias que non quede: uns se apuran a soportalas e os máis afíns a gabalas con entusiasmo. Dá rubor observar como algúns medios comentaron as consignas baleiras e os xestos estereotipados da nova presidenta ocultando a crecente deficiencia da sanidade pública que propiciou a Consellería de Sanidade madrileña.

E para abuso das palabras, non é menor o que nestes días de improbables coalicións está sufrindo o concepto de “esquerdas”. Vicenc Navarro,bo coñecedor de EEUU, púxoo de manifesto ao referirse aos que votaron a Trump e probablemente volverán facelo en 2020: mantén unha altísima fidelidade do voto, ata entre a “clase traballadora” descontenta coas políticas neoliberais do Partido Demócrata. En España, non é imposible que volva con forza tamén esta inclinación, na medida en que se evidencie máis o difícil entendemento dos partidos denominados de esquerdas. O emprego que se crea -ese mito ao que se presenta excesiva atención e pouca análise-, cada vez máis precario, se uberiza crecentemente e vai camiño de empobrecerse aínda máis para a maioría. E o outro mito parello, o do “crecemento económico” en canto aos grandes números, pouca tradución ten nas medidas de emprego e contratación laboral. Analiza alguén os datos que miden a desesperación e desencanto, pobreza infantil e demais lacras que non cesan de causar espanto á hora do telediario? Tómanse decisións coherentes ou nos arrandeamos nos conformistas bizantinismos tertulianos?

O déficit educativo

Como antes de vacacións, todo incide e simbolízase no sistema educativo. E non parece senón que vaiamos repetir e reforzar situacións que nos son ben coñecidas de cursos anteriores. Basten dúas noticias para confirmalo. Por unha banda, a escala mundial, a denuncia de ACNUR sinalando que máis da metade dos 7,1 millóns de nenos refuxiados no mundo non van á escola. Se este é un de tantos signos de hipocrisía respecto ao suposto cumprimento dos Dereitos Humanos por parte dos países democráticos, na Comunidade de Madrid non se andan con remilgos. O organigrama da Consellería de Educación crece en expresividade da discriminación que patrocina. Como en Sanidade, tamén neste terreo menudean as expresións de gratuidade, coidado, atención, igualdade e similares. No entanto, para que ninguén se leve a engano sobre o significado real de tales termos, o novo Goberno de trifásico conservadurismo acaba de realzar a atención administrativa aos colexios concertados e, ademais, ao bilingüismo, as dúas insignias principais que, desde os gobernos de Esperanza Aguirre, viñéronse desenvolvendo neste territorio de tanta importancia política como indicadores eminentes de “calidade” en detrimento da escola pública, cuxa xestión pronto deberá denominarse: Dirección Xeral do resto.

O Condorcet (1743-1794) ocupado no estudo de “os progresos do espírito humano” xa observou este modo de superioridade que unha minoría pretende seguir sostendo a conta da gran maioría, por máis que disfrace unha suposta “igualdade da natureza humana mediante os artificios da desigualdade” legal. Demasiados líderes son cómplices en que continúe habendo unha poboación excedente que non merece servizos básicos en igualdade. En vésperas de reiniciar traballos e curso académico, só se nos paramos algo e non nos deixamos levar polo simplismo das redes sociais e similares, apreciaremos mellor a situación da nos morriña postveranega e trataremos de remediala.

TEMAS: Desigualdade. Colexios concertados. Bilingüismo. Calidade educativa. Democracia e progreso.

Manuel Menor Currás

Madrid, 01.09.2019