Detrás de todo acto político está o dereito á vida

 

Recórdanolo todos os días canto ten importancia: a electricidade, a pandemia, a educación dos fillos, todo.

Foi en 1789, cando na Revolución Francesa, cando o “dereito á vida”, pasou a estar explícitamente nas grandes declaracións da convivencia entre humanos como asunto político nuclear.

A humanidade de todos

Non é que antes fose un páramo absoluto, pois desde o Código de Hammurabi en Babilonia, 1800 anos a. C., hai constancia da preocupación por comportamentos sociais que empezaron a estar fixados por escrito en igualdade para todos. En torno a catro séculos máis tarde, o Decálogo de Moisés (Éxodo, 20 e Deuteronomio, 5) sinalounos para a organización sociopolítica dos israelitas, e o cristianismo concretounos -entre os anos 80-90 d.C.- en torno ao “amor a Deus sobre todas as cousas e ao próximo como a si mesmo” (Mateo, 22, 36-40). A posterior cristianización do Imperio romano entre o século cuarto e quinto fixo que esa bagaxe fose principal da cultura europea e occidental nos séculos seguintes, ata como referente do humano fronte a outras culturas. Cos descubrimentos xeográficos a partir do século XV, a amplitude do humano houbo de de ser reconfigurada, pois reduciuse de xeito estreitamente etnocéntrica e patriarcal co ensimismamento feudal; como estudouFernando Álvarez-Uría, os primeiros gromos desa apertura en O recoñecemento da humanidade tiveron lugar nos albores do Humanismo renacentista; acabarían eclosionando na revolución dos colonos americanos contra os ingleses e, moi pronto, en París.

Aquela floración foi amarga; mentres os privilexiados do Antigo Réxime se apuraron a conservar os seus privilexios no posible, cantos desde os estratos sociais ata entón inferiores -en particular os burgueses- puideron rubir no ascenso social e económico axudaron a manter a salvo aqueles intereses, mentres os pobres e asalariados do traballo asociáronse máis vivamente para defender o seu dereito á vida. Desde entón, o xenéricamente denominado “movemento obreiro” -nutrido de influencias ata relixiosas- foi sobre todo desde 1848 o seu brazo na pelexa social e política, mentres o poderoso grupo dos percentiles económicos máis altos reforzouse na conservación do pasado.

A igualdade do dereito a vivir

Esta é a raíz da gran dificultade, logo desa data, para ampliar un pouco máis o dereito en igualdade á vida. No momento actual, aí seguimos os humanos nesa pelexa que, nos países democráticos, tradúcese na configuración dun conxunto de dereitos sociais, nunca do todo satisfeitos pola pugna subxacente: uns desexando amplialos e outros tratando de recortalos. No caso de España, nestes días móstrase en bastantes frontes; a pandemia da que non logramos saír móstrao claramente e o salario mínimo, a sanidade, a educación dos fillos, a enerxía eléctrica ou o gas, súmanse de xeito moi destacado ás urxencias de canto define a maior pobreza de moitos ou a crecente riqueza duns poucos a conta dos “medios de producción”, imprescindibles para atender as necesidades humanas -empezando polas máis básicas-, e que sempre foron e serán escasos. De como sexamos capaces de conciliar unha moderada satisfacción de todos, depende o entendemento colectivo e o orgullo de sentirse a gusto nesta sociedade, na que o pasado pesa moito.

Detrás deste permanente conflito, sempre houbo unha soterrada loita pola “propiedade” dos bens capaces de solucionar os problemas e necesidades, e ata moi entrado o século XIX, estivo acompañada por unha forte tendencia a soster como inviolable, e ata sagrado, o dereito de propiedade privada; pero tamén creceron os partidarios de coartarla, sobre todo desde que no último terzo dese século, para evitar males maiores, empezaron a limitarse os omnímodos dereitos que conlevaba ser propietario. Sobre esa base creáronse as primeiras leis sociais que, logo da segunda Guerra Mundial, configuraron o “Estado de Benestar”, é dicir, un abanico de coberturas para todos soportadas por leis e institucións do Estado. Ata entón -e en diverso grado segundo países- estas formas limitadoras da propiedade, que foran variadas -e ás veces con fondo relixioso- nunca estiveran xeneralizadas como obrigación; non eran exixibles, xa que logo, ante un Tribunal ata moi entrado o século pasado.

O “Ben xeral”

Hoxe, a pelexa de fondo aí segue. As declaracións por parte do chamado Foro Nuclear , xunto con algunhas de preguntas no control parlamentario na mañá do día 15 deste mes, documentan fidedignamente que esa loita básica polo dereito á vida, cuns mínimos de igualdade, segue latente e non se soluciona con alivios. Só consensos democráticos fan viable atoparlle unha solución; a Sanidade e a Escola pública, e canto presupostamos atender con dignidade cada ano, son un exemplo de que é posible, a propósito de inconformismos e, sobre todo, de que de non facelo todos perderemos moito máis.

A esta conclusión chegou Bismarck na Alemania dos anos oitenta do século XIX; á mesma chegaron cantos, a partir de 1902 sobre todo, apoiaron no noso país o seguro de accidentes de traballo, o primeiro dereito social no noso país. Cen anos máis tarde, os neoliberais de quenda, desde Reagan a Thatcher -imitados polo á máis pechada do Partido Popular e non freados pola fracción conservadora da socialdemocracia-, volveron ás esencias do liberalismo clásico do século XIX; todas as limitacións, recortes e silencios que uns e outros pactan, deciden e consenten -xunto ás rifas para teatralizarlo en público-, degradan o dereito de todos á vida, e sáltanse o que di o art. 128 da CE78 sobre a predominancia que debe ter “o ben xeral” nas decisións a tomar neste conflito permanente. De igual que se trate de salarios mínimos, a luz eléctrica, prevenciones e cautelas sobre a pandemia, servizos sanitarios, e dignidade que deba ter a educación de todos ou a atención aos maiores. Aos de abaixo nos percentís económicos -coma se as súas vidas valesen menos- hai sempre quen lles están dicindo: cálense, teñan paciencia, que bastante lles demos. Dito doutro xeito, que o que estes días segue en risco é o interese xeral de todos e cales han de ser os seus compoñentes por dereito, non por voluntarista devoción caritativa ou benéfica de alguén.

Iníciase un terceiro curso condicionado pola pandemia

A inestabilidade preside moitas revisións que se están facendo á baixa nas diversas Comunidades autonómicas para o novo curso.

Desde hai uns mil movémonos por un túnel que, mentres parece dar sinais do seu final, non deixa de indicar que vaia vostede a saber o que queda por diante no medio de pretensións tranquilizadoras. Nas nosas neuronas debátense sensacións contrarias, de prevención e certo medo aínda, mentres queren predominar os xeitos normalizadores da situación vital.

"Normalidade"

A cuestión está volvendo situarse no que cada cal entende, unha vez máis, por “normalidade”, hábito que, oscilante e ata demente, poida que vaia a ser o cerne do gran debate do curso que inicia agora a súa andaina. É evidente, por exemplo, que, coa Covid-19 presente, non é o mesmo unha distancia que outra entre os alumnos dunha aula, a variable proporción de cantos poidan convivir razonablemente nelas e nos recreos, e, xa que logo, o número de profesores de apoio e os recursos que se incrementan ou diminúen, segundo alguén con poder de decidir xulgue pertinente. Cunhas ou outras decisións -case sempre adoptadas de modo escuro-, establece unha ou outra “normalidade escolar”, que se engade, ademais, a outras supostas normalidades que arrastraban os centros educativos sobre todo nos últimos dez anos de recortes, preferencias por redes educativas particulares e aparentando sempre dar cumprimento ao precepto constitucional da universalidade educativa. Do conxunto resultante da normativa que incumbe a este comezo de curso, xa se pode advertir, de entrada, que a “normalidade” a que parece aspirarse en tres ou catro Comunidades autonómicas de acendrada tradición erosionadora do público, é a de antes de marzo de 2020.

Dun tempo para acó, e especialmente desde final do curso pasado, púidose advertir a ansia dalgúns conselleiros de educación por ir revertendo supostos excesos que puidesen traer consigo as variacións de dotacións e recursos que, sobre todo no curso 2020-21, se estableceron. Neste momento, parece que se estea querendo volver a aquela “normalidade” anterior, a que desde 2007 construír a costa de desidias, diminución de medios e persoal. Coma se de algo físico se tratase, e que o principio de Arquímedes dos fluxos que conleva a práctica do dereito de todos á educación se encargase de reequilibrar o sistema á súa posición óptima, a súa lei está sendo invocada estes días para encauzar ese afán de regreso melancólico ao pasado; cantos seguen os avatares da educación coñecen momentos históricos en que o que ben orientado parecía foi considerado excesivo e reconduciuse á rancia posición tradicional. Non importa que os que paguen o pato con esta regresión de agora sexan os que sempre sufriron a desigualdade escolar desde antes de ter nado: tamén esta é tradición “normal”.

Vai ser difícil, con todo, convencer ao persoal docente de que siga arriscando a súa voluntariedade unha vez máis a prol dun suposto ben común como o da educación pública, do que os seus verdadeiros beneficiarios son os que non necesitan que o Estado protexa e defenda este o seu dereito principal de cidadáns. De feito, dálles igual que se arruíne e privatice cada vez un pouco máis o sistema da educación pública, dentro da gloriosa “liberdade de mercado” con que está sendo concibida e desenvolvida por instancias privilexiadas da nosa vida social, cultural e política; xa teñen o que anceian para os seus fillos ou fieis seguidores, e a sostelo vai esta animosidade por recobrar “a normalidad” de antes restablecendo ao máximo “a competencia”, a “calidade educativa”, “a excelencia” e canto encerra de mercantilismo económico a súa bandeira da “libre elección de centro”.

Desaboridamento

Algúns sindicatos emitiron comunicados de protesta: CCOO acábao de facer estes días, e os socios da Marea verde na Plataforma pola Educación Pública reivindicárono este pasado sábado na rúa. Puido comprobarse, de todos os xeitos, que estes signos de disconformidade, un pouco desanxelados, deixaron a sensación de que os asuntos de educación seguen sendo, ata nun contexto de cambio profundo como o actual, unha cuestión menor, moi afastada da mobilización que suscitan as precariedades laborais, as voltas e revoltas que estea dando o paro, a curva da evolución económica, urxencias de sectores económicos como o Turismo e outras mil historias capaces de conmovernos e motivar críticas iradas? A educación parece que, como sempre, ha seguir sendo algo ao que a algúns lles vén dado por clase social, mentres que a outros lles sobrase con atender un pouco á súa escolarización para que non estorben demasiado na rúa e nas casas.

Cos recortes que moitos responsables das Comunidades autonómicas están preferindo de novo -e, indirectamente, tamén a LOMLOE polo que non modifica-, é fácil deducir que a educación como clave do Estado social de benestar e da xustiza distributiva, tratando de conciliar liberdade e universalidade educadoras, seguirá nas pavías que estivo nos anos das crises anteriores. Ninguén parece crer en serio en que o que se predica sobre a súa importancia para modernizar o país de modo acorde coas urxencias do presente, fortalecer a convivencia democrática e erradicar os vicios e problemas que subxacen nas nosas relacións sociopolíticas, poida emendarse con algo decididamente mellor.

Prefírese o castizo que “inventen eles”. Coherente parece, pois, que, ata agora que hai recursos e créditos europeos para apoiar consistentes medidas de cambio, haxa tantos responsables nestas materias aplicados, primeiro de nada, a que a súa función primordial consista en recortar de novo o que debe ser investimento de futuro. Tales xestos evidencian, unha vez máis, que o soño de toda servilleta por ser mantel non se cumprirá impunemente; e que o modelo a seguir tampouco pode ser como o que operou, tamén nos últimos máis de mil días, respecto da renovación do Consello Xeral do Poder Xudicial; o desapego demostrado permite aventurar que o curso que acaba de iniciarse non pode senón ver estancada a necesaria renovación estrutural da Xustiza en España. Atentos.

TEMAS: Recortes educativos.- Inicio de curso.- Valor da educación pública. Segregación.- Normalidad educativa.

Manuel Menor Currás

Madrid, 06.09.2021.

O campo semántico dos desacordos en educación segue vivo

O discurso de “a calidade educativa” volveu; sen vacacións e coa COVID-19 de fondo, está onde estivo desde os anos noventa.

Co pretexto dos borradores de ensinanzas mínimas de Educación Primaria, a oposición gobernamental decidiu que, ao derrogarse as propostas que fixeran no R.D. 126/2014, tiña un pretexto para invalidar a LOMLOE. Ao urxir que desde todas as áreas de coñecemento (art. 6.3) -incluídas as matemáticas-, se aproveitase a actividade educadora para o desenvolvemento dos valores cívicos (art. 8.2), cren atopar un argumento demostrativo dun presunto afán adoutrinante, estraño ao que debe ser a educación de todos. Nin a pensar se pararon no que foron sempre as súas propostas, nin menos tampouco que signifique levar a Constitución ao quefacer diario do aula; non reparan na “Lei Wert" nin nas súas contribucións precedentes, visibles nos libros de lecturas ou de Historia que nos impuxeron e, ata, nos exercicios de Aritmética con que inundaban as mentes infantís con mesturas de líquidos e áridos en que sempre saía ben parado o tendeiro, a fin de que o seu rudimentario “emprendemento” se deitase cara á cobiza no balance de caixa.

Coincidentes desacordos

Coincide este falso debate con outros de maior enxundia significativa como o prezo da enerxía eléctrica en máximos descoñecidos desde antes das sucesivas privatizacións do principal sistema enerxético das familias, outro asunto en que as colisións entre “o social” e a liberdade absoluta do mercado andan tan á greña que, en declaracións do 10 de agosto, á portavoz do PP, a Ana Pastor, véuselle pronto á boca a recriminación a estes gobernantes da Moncloa por deixar atrás aos máis necesitados; proseguía o tirar a pedra e esconder a man con que tantas leccións continuadas deron como responsables da normativa en que se basean estes prezos, e culpables dos continuados recortes ás prestaciones dos máis débiles onde queira que gobernan. Sabido é, por exemplo, que en Galicia -repetindo actuacións en Madrid e noutras Comunidades-, Feijóo pechou 138 centros educativos públicos (aproximadamente un de cada dez), mentres incrementou a presenza do ensino concertado e privado, aumentándose este ano 16 respecto de anos anteriores, en prexuízo, sobre todo, das zonas do rural, como foi o caso de Begonte (en Lugo).

Non é menos relevante que, neste fin de verán, o novo curso se inicie baixo dúas situacións coxunturais altamente inquedantes. Por unha banda, que a quinta onda non acabe resolvéndose de xeito acorde coas expectativas depositadas na súa evolución: nin está claro que pase coa cobertura real das vacinas, nin menos o que poida suceder coas mutacións da Covid-19; termina o verán e, aínda que o sector do turismo parece haberse recuperado bastante non alcanza plena satisfacción nin augura que, ao renovarse a presenza de alumnos nos centros educativos, desaparezan os riscos, especialmente onde se activaron recortes de docentes. Doutra banda, os acontecementos últimos de Afganistán, por moi loubados que sexan os servizos humanitarios dos nosos militares, deixan aberto o clamor por vinte anos de presenza non desexada nun área tan diferente á das nosas burbullas occidentais; no aire quedou a sensación de que hai intereses superiores aos que levaron aos socios implicados en tan prolongada operación xeopolítica, que aconsellaron a súa retirada sen que a zona sexa agora máis segura, nin Occidente estea exento de percances como o que serviu de pretexto.

O BOE reformador

Nese contexto, a nova ministra Pilar Alegría parece querer rebaixar algo máis as medidas da LOMLOE. Os partidarios de pactos que non son tales estaranlle agradecidos, pero gañaría credibilidade se repasase erros e incongruencias do pasado para que, polo menos, non se degradara máis este servizo público fundamental. Desde que os reformismos educativos proliferaron tanto que uns e outros gobernos da restaurada democracia os adoptaron como símbolo de cambios señeros, non cesamos de entonar himnos alternativos sen que mellorase o sistema en asuntos relevantes, que seguen aí. É moi recomendable, por iso, reler as irónicas, rigorosas e sistemáticas análises que respecto diso foi facendo José Gimeno-Sacristán desde os anos oitenta, que agora se reeditan baixo o título Ideas que perviven. Aqueles artigos seus en Cadernos de Pedagogía seguen actuais e imos camiño de repetir por oitava vez logo da CE78 a vella crenza de que coa publicación dos currícula da LOMLOE no BOE cambiará en firme a realidade educativa nas aulas. As disposicións derrogatorias de normas anteriores que adoitan incluír estas leis orgánicas ignoran que existen “culturas escolares” moi asentadas de tempo atrás, contrarias a ir máis aló de novas formalidades, pero inconsistentes para superar os desaxustes continuados que nas aulas viven docentes e alumnado.

En aras da verdade -como se ve tamén coa Covid-19-, segue sendo excesiva a confianza que tales disposicións mostran en que as neolinguaxes que propoñen para referirse á docencia nas aulas sexan suficientes. E máis que sospeitoso é que os seus grandes criterios orientadores se cifren nas “competencias” que, desde fai anos, deban perseguir os traballadores do ensino, mentres non se ve similar persistencia das Administracións en ocuparse das condicións reais das aulas e os centros, as ratios de alumnado ou a cualificación profesional dun profesorado, cansado de que gran parte da eficiencia do seu quefacer dependa da estrita voluntariedade do seu empeño persoal. A miúdo, con todo, o de moitos expertos e responsables das políticas educativas, unha vez feitos estes documentos para os seus boletíns oficiais, parece ser o descanso: non lles preocupa o que pase a continuación, nin as desigualdades de trato que -como repite esta nova lei- sosteña o sistema entre uns e outros alumnos.

A estas alturas da secuencia pandémica, incerta en tantos aspectos, o que se aveciña para o comezo de curso inmediato é que, pese a tanta lei educativa como subimos ao BOE, unha parte destemplada da cidadanía seguirá cos seus liberais chíos pro domo sua, mentres outra máis ampla volverá a demandar a básica calidade democrática para un sistema educativo de todos; para empezar, este día catro de setembro reclamará en Madrid “unha volta segura ás aulas” e un “Plan de rescate para a Educación Pública”.

TEMAS: Covid-19.- Comezo de Curso 2021-22.- Currícula LOMLOE.- Pactos educativos.- Neoli nguaxes reformadoras.

Manuel Menor Currás

Taboadela (Ourense), 27.08.2021