A densidade de información que proporcionan as malas noticias tamén educa

Empezar o outono con acougo é tedioso estes días: Volkswagen, Cataluña e os libros de texto para pícaros bilingües de Primaria aleccionan, fartan e intranquilizan.

O da marca alemá é para botarse a tremer sobre a fiabilidade dos máis fiables e, de paso, para aumentar a desconfianza cara aos menos vampiros dos nosos gloriosos emprendedores. Das auto estafoume -así parecen recoñecelo- igual que a outros máis de 700.000 pardillos españois. Non é “o” coche, senón tan só “un” coche máis da morea, trufado de tampas para levarse unha pasta adicional. En fin, unha demostración obxectiva -desprexuizada- de que a iniciativa privada é máis eficiente para alguén con nome e apelidos concretos. É posible que esteamos ante unha desas razóns que acabarán servindo para sacar adiante de tapadillo e relativamente rápido, o TTIPS, ese tratado de libre comercio con EEUU que tantas rémoras atopa para saír adiante sen ter en conta a cantos lle ven pegas sobradas, como denunciou Susan George. Ao tempo. En todo caso, un mal síntoma do que nos toca vivir.

O de Cataluña e a súa posible declaración de independencia o 27 pola noite ou o 28 a primerísima hora de Greenvich non é menos educativo para quen queira deixarse educar. Das moitas leccións que encerra -e das que aínda nos quedan por aprender-, interésame especialmente a da arte de marear a perdiz como fórmula de entretemento. A estas alturas da historia desta península -non direi de España, por non complicar-, cando os problemas son de coidado e a crise cebouse abundantemente con recortes de todo tipo -tamén en Cataluña-, a rendibilidade do sentimento ben manipulado pode dar, a uns, froitos tan interesantes como os do esquecemento da mala xestión e, a outros, no fructífero que é saber dicir constantemente que non a canto se mova: a esclerose tamén é rendible. Esperemos que ninguén se manque tras tanta lección acumulada, especialmente intensa nesta pasada semana.

O do libro de texto que tanto lea causou, especialmente en Madrid, tampouco debería sorprendernos demasiado. Como as outras dúas noticias da semana, con que nos taparon moitas outras, víase vir. Os que coñecen a historia das editoriais e especialmente as dos libros de texto, saben como se montou este nicho de negocio nos tempos primeiros do franquismo, os que foron os seus beneficiarios principais e como, dalgunhas destas empresas nadas baixo unha determinada protección moi ideoloxizada e á beira do poder, naceron algúns dos grupos de comunicación que tanto renome teñen nos últimos tempos. A todo isto pode seguírselle a pista con relativa facilidade en dous libros xa comentados nesta columna: o último de Gregorio Morán en Akal -que a moitos incomoda tanto-, e o publicado por Marcial Pons recentemente sobre a historia da edición en España, cun capítulo particular de Antonio Viñao Frago moi recomendable.

Isto dos libros de texto ten un segundo capítulo de enorme interese porque nada en Educación é aséptico nin sucede por azar. Como nos demais asuntos da vida colectiva, sempre arrastra consigo intereses e conflitos, que non sempre son do interese xeral aínda que se revistan de tal. Foi ao compás da lexislación educativa moi cambiante desde 1970 -coa Lei xeral de Educación e as que seguiron ata agora mesmo-, cando se foron constituíndo estes grupos editoriais e mediáticos. O cambio constante de programas e formas de organizalos arruinou os libros enciclopédicos anteriores e xerou un movedizo mercado que cambiaba cada pouco tempo, coma se as materias de estudo dependesen dun incontinente gusto cambiante... Por aquí chegamos á razón de que estas editoriais sexan un gran grupo de presión ante o Ministerio de Educación. Se recordan algúns das noticias que empezaron a proliferar desde un pouco antes do verán, xusto cando Wert marchaba a París, poderán observar as réplicas de ANELE -a asociación gremial dos editores de libros de texto- fronte a cantos falaban de parar a LOMCE: o investimento para o recambio de textos que levaba a nova lei orgánica xa estaba en marcha. Nunca se lle oirá a esta xente unha queixa fronte a un panorama lexislativo tan cambiante como o que ha ter o sistema educativo español nestes 45 anos últimos.

En canto á Historia nos libros de texto, a tradición establecida é que aínda a adoitan escribir os vencedores. Ten poucas posibilidades de ser historia oficial a que axude a entender con algunha fiabilidade que pase. Únaselle o afán de todo preboste poderoso por deixar pegada imperecedeira e temos o cocktail apropiado para entender mellor os percances destes libros, ás veces tan burdos. Se queren ler documentación que dá fe respecto diso relean aquela Enciclopedia Álvarez que probablemente tiveron que estudar cando eran pícaros ou que talvez compren nalgunha reedición última nun arrebato melancólico. A inspiración -obrigatoria- do que contaba no capítulo de Historia de España, sobre todo ao final, era un librito que escribira José María Pemán en 1938, que, se entran no BOE primeirizo deses anos -é moi fácil desde Internet-, poderán ver que é a base do que como o canon único impuxo o Instituto de España ese mesmo ano. Aos antigos foilles difícil atopar versións de -os feitos importantes- en que non se enxalzase ao poderoso. A xente común só logo da Revolución Francesa empezou a ser considerada suxeito da Historia. En España este territorio da Historia sempre foi complicado. Como ciencia -ou intento de explicación seria e con metodoloxía científica, contrastable e nunca dogmática- é especialidade académica relativamente recente e cos seus propios avatares sobrevidos de ventaxistas, pseudohistoriadores, revisionistas, noveladores e cuentistas de diversa especie disputándolle a coherencia da veracidad -e o espazo das librerías- aos bos e moi honestos, que os hai.

Un exemplo non moi antigo, pero relevante no que suxire a textualidade deste libro de texto -e as súas connotacións- é o do DicionarioBiográfico Español cuxos 50 tomos veu editando A Real Academia da Historia -teoricamente o non vai máis nestes asuntos-, incrible en moitos aspectos. Busquen nesta monumental obra pagada con diñeiro de todos e verán o sesgo que teñen moitas das entradas, empezando polas de Mariano Rajoy e a propia Esperanza Aguirre, obxecto de polo menos tres presencias privilexiadas no libriño que deberán estudar algúns infantes madrileños. Aí está un exemplo gozoso para os amantes de “a verdade histórica”. Engádase que a homenaxeada polo devandito libro para Primaria foi avantaxada defensora de “As Humanidades”, cruzada que publicitou amplamente a súa imaxe, por máis huera que fose. Froito daquel afán desmedido foi un demediado programa de Historia de España en 2º de Bacharelato. Pola infinidade de asuntos que, para selectividade e en tan curto tempo pretendeu abarcar -desde antes de Atapuerca ata a última noticia de hoxe-, quedou moi ben como mercadotecnia política, pero foi moi pouco eficiente educativamente.

E outro capítulo ineludible -desta historia que dá para unha serie- é o que toma en conta que pinta un profesor en clase cun libro destas características. Non digo un pai, que polo menos algún reaccionou con responsable dignidade ante o que debería saltar antes. A dignidade profesional do docente, a súa liberdade de cátedra, a súa preparación cognitiva e a súa capacidade crítica, onde estaban? De que lado debe poñerse agora, cal ten que ser a súa actitude? Antes de contar nada aos seus alumnos -a quen se obrigou a comprar ese determinado libro, cunha interpretación tan sesgada de “a modernidade”-, ha de pedir permiso á dirección do seu centro para aproveitar ese material documental e debatelo en clase? Debería complementar esa información con outras que a contrastasen e corrixisen? Ha de dalo por bo sen máis e facerllo memorizar aos seus alumnos, por pequenos que sexan? E se entendese que o libro manipulaba e adoutrinaba indecentemente, debería terse oposto antes de comezo de curso a que se puxese ese libro de texto como obrigatorio? Se tivese estas dúbidas, probablemente entenderá pronto que canto estude de Historia Contemporánea -e da moi fragmentaria historia actual- probablemente non lle sirva de nada. Se, ademais, é timorato porque poidan deixarlle sen traballo ou que os seus propios compañeiros se mofen de que teña tales escrúpulos, non se estrañe se enseguida chega á amargura de darlle voltas a por que o seu oficio - “paidagogos”- orixinariamente era cousa de servos. Evidentemente, esta non é a boa lección que lle ensinaron sobre o bonita que é “a vocación” de ensinar. Síntoo: entre o outono, Volkswagen e Cataluña..., a saga dos libros de texto de historia xa é un aburrimiento.

TEMAS: Historia de España, Libros de texto, Profesionalidade docente, Dicionario Biográfico Español, CEAPA, ANELE, Cataluña, Volkswagen, Aguirre.

Manuel Menor Currás

Madrid, 25/09/2015

A España de espellismos e prexuízos -moi vivos na disputa social e educativa- que viviran os refuxiados que aquí cheguen

Agora que nos chegarán refuxiados -inmigrantes en definitiva-, urxe revisar qué fixemos ata agora e qué debemos facer para desprexuizar aos nosos adolescentes.

Ser alumnos aplicados ten vantaxes e inconvenientes. Entre aquelas, que non che dean a vara acotío. E entre estes, non é o menor ter que estar rectificando e modulando as respostas máis adecuadas ao constante cambio de preguntas e cuestións que che impoñen. Pódese caer na ficción máis atolada. Valla como exemplo o cambio de reaccións que rimaron as secuencias de refuxiados desde este verán. Da roñicas capacidade receptora dos primeiros momentos, ao cambio de onda que requiriu Alemaña, hai un treito. E máis que haberá, a teor do que está dando de si a crecente complexidade do asunto, o que seguirá dando pé á máis estrita ambigüidade e reticencia reaccionaria, entre outras moitas modalidades de resposta dos seres humanos, afortunadamente máis responsables.

O cálculo oportunista

Por si mesmo, este devaneo inconstante e inconsistente xa é moi educativo. Achéganos ás actitudes máis apropiadas para que aprendamos a ser calculadores en todas as direccións da nosa vida, incluídas as que podamos cultivar cara á pasividade ou a indiferenza en naderías tales como para que e para quen temos aos nosos representantes políticos, en nome de que ou de quen deciden unhas ou outras cousas, a que razóns ou intereses serven de verdade, que sentido dan a iso do ben común e, ao final, por que hai tanto contraste entre o que parlotean e o que de verdade fan?. En fin, educación moral, política, ética, estética e económica como sen xeito, en doses ben controladas. Antes de que nos decidamos a elixir a uns ou a outros?ou a ninguén, segundo se nos atragante tanto adoctrinamiento.

Aí está outro exemplo que, desde hai uns días saltou á prensa e que se vía vir de tempo atrás por onde ía: a asignatura de Relixión en Bacharelato. Do ano pasado a este, segundo pescudaron distintas organizacións, na Comunidade de Madrid medrou nun 150% a súa demanda. E, segundo explican, non porque a mocidade de 18 anos teña de súpeto máis fe relixiosa ou se estea facendo máis practicante, senón porque, deste xeito, pode garantir mellor cualificación media para a nota que lles dea acceso á Universidade. Pura LOMCE e sentido oportunista: con desprestixio das demais áreas e profesores e, sobre todo, do rigor metodolóxico e cognitivo que debe ter o sistema educativo. Dá igual: non hai ben xeral. Todo ben é cambiante segundo o lobby preponderante, como tantas outras veces nunha moi longa historia do dominio e os seus trucos..

Á propóstio dos refuxiados

Moi inquedante está sendo, en todo caso, a superficialidade con que “os refuxiados” están sendo tratados nos nosos medios. Só hai agora “uns refuxiados”, os da peregrinación que non cesa entre Turquía e Alemaña, con sucesivos paróns en Turquía primeiro e, sucesivamente, en Grecia e a través do antigo espazo austrohúngaro ata Alemaña. Bo momento para aprender Xeografía do espazo Shemgen, pero malo para aprender Humanidade. E en España, estupendo para a desmemoria. A das nosas propias emigracións e exilios e, aínda peor, a do noso estraño xeito de pasar dunhas escenas a outras nunha película fantasmagórica, cando houbo un tempo, e non afastado, en que querían que estivésemos felices porque non eramos xenófobos como outros. Eramos moito máis emigrantes que receptores de inmigración, e pronto pasamos a ser un país relativamente acolledor. Pero cun reparto da inclusión educativa, por exemplo, moi apropiado para que a guetización fose aceptable para a xente ben. Os centros públicos serviron -sobre todo desde os anos 90- para concentrar a máis do 70% dos fillos da inmigración. Iso como media xeral, pois aulas había -nas áreas de máis intensa chegada de estranxeiros- en que se superaba o 90%, con pluralísimas diversidades de procedencia e sen máis apoio que a boa disposición que tivese o profesor de quenda. E, case sen transición, nos últimos tempos a mobilidade fíxose moito máis complexa. Sen deixar de ver xente que intenta chegar en caiuco ou saltar o valado de Ceuta e moitos dos que viñeran regresaron, moitos dos nosos propios mozos tratan de abrirse camiño onde sexa e con empregos que nada teñen que ver co que estudaran. Contrastes moi rápidos dun mundo cambiante, nada semellante a aquela época en que nos dicían que non eramos xenófobos. Probablemente para que non nos decatásemos de nosa propia historia.

E da xenofobia, que?

A contrafío do que agora se empeñan en ensinarnos con “o crecemento”, son moitos os que contradin perspectiva tan halagüeña, e tan cultivada xusto cando os telediarios nos amosan, á nosa feliz hora para comer, o desastre humanitario. Todas as organizacións humanitarias independentes están dicindo -de tempo atrás- que está crecendo a desigualdade en España ás alancadas. As diferenzas entre os que teñen e os que non xa son tales que, o último cartel de Save the Children di en valadoss publicitarios que un de cada tres pícaros está en risco de pobreza e de exclusión. E xa se sabe que, onde hai desestructuración social, hai máis risco de odio e xenofobia. Por moito que nos pregoen as marabillas do progreso feliz, as limitadoras oposicións socioeconómicas xeran todo tipo de violencias, incluídas as violencias de xénero, as violencias nos centros docentes... as microviolencias cotiás.

Existen, por outra banda, moi boas análises dos prexuízos, por exemplo, dan mostra os nosos alumnos de Secundaria -un claro expoñente dos que existen noutros moitos estratos da nosa sociedade. As prospectivas estatísticas do CIS e do Consello de Europa ao longo dos últimos anos confírmano. Por conseguinte, agora en que nos chegarán máis refuxiados -inmigrantes en definitiva-, urxe revisar que facemos ou non na nosa contorna educativa e, de paso, non cexar en deseducar aos nosos adolescentes de multitude de prexuízos que teñen moi ben aprendidos dos maiores e da contorna. Ensinámoslles como forma de reacción fronte ao diferente -o outro- e fronte a calquera que ansíe -por calquera necesidade ou por mera humanidade- compartir algo do noso espazo nunha terra que, teoricamente, dicimos que é de todos.

O “espazo vital” de quen?

Falamos de xeopolítica cotiá de andar por casa e polas beirarrúas das nosas cidades e aldeas, pero o “espazo vital” foi pretexto da Segunda Guerra mundial, e dos seus máis de 50 millóns de mortos. O “espazo vital” foi terreo aboado para os litixios interminables nos minifundios galegos? E o “espazo vital”da curta distancia, como relatou John Berger en King, unha historia da rúa (Alfaguara, 2000), é a orixe de graves desavenencias entre humanos. E tamén diso se trata cando de des-educar falamos. De desocupar as neuronas e as súas sinapeis -invadidas por egocentrismos viscerais, identidades irredentas e adxecivos posesivos-, e que as colonice a empatía e a solidariedade xenerosa cara aos nosos próximos.

Como non nos deamos présa, volverá estar ben visto -e non só en privado-, que renda se multiplique, ao compás da distribución por Europa dos refuxiados que teña a ben facer Bruxelas, o ensimesmado entusiasmo por que “nos están invadindo2, “ocupan os nosos traballos”, “lévanse as nosas axudas sociais”, “viven a costa nosa”, “tráennos problemas”, “son delincuentes”, “corremos riscos yihadistas” E ata volveremos oír aquilo de que nos “baixan o nivel educativo”.

Os nosos adolescentes e mozos son máis fráxiles que nós. E aos adultos, nunha sociedade sempre competitiva, nunca nos foi fácil asumir con dignidade a nosa condición de seres limitados e medorentos. De aí os constantes complexos de superioridade e diferenza fronte a cantos nos rodean, especialmente se os notamos débiles. Gústannos os espellismos, capaces de ilusionarnos en balde de que todo vai ben e que somos os reis do mambo. Sen dúbida hai xente marabillosa, pero tamén demasiado pantasma aproveitada. Se o de “a recuperación” vai tan ben ¡que felicidade!. Que teñamos o índice de desigualdade máis alto de Europa e que, ademais, siga ensanchándose a asimetría social, será unha engañifa de oportunistas desaprensivos. Pois aí está igualmente -en consonancia, por suposto- esoutro espellismo da implantación da LOMCE e a súa “mellora da calidade educativa2, crecente a medida que se vaia implantando. ¡Que ben! De que mellora educativa falan cando ao que xa reduciron o orzamento han de engadírselle outros 5.666 millóns neste 2016 que se aveciña? E por que lle tocou o gordo á educación pública neste pronunciado recorte que, do 5,1% que supoñía no PIB fai catro anos, aínda non tocamos fondo e seguirá baixando ata o 3,7%?

A verdade é que ir de alumnos avantaxados é unha lea: prefiren estar calados e decretar á súa bóla, sen explicacións porque din que non os entendemos. Están baixando os recursos educativos ata o orzamento (PXE) anterior a 1990 -cando nin había LOXSE aínda, nin ciclos formativos, nin outras moitas prestacións que se foron engadindo ás topadas- e, sen máis, queren que aceptemos que así se mellora a educación?. Como nos espellismos de conto, o final tería que ser feliz e quedaríanse contentos. Ensimesmados están e non se decatan de que forzan moito a narración, obrigándonos a sobrentender que todo mellora se lle vai mellor a uns poucos chiringuitos. Se somos bos lectores, tocaranos cualificar este embeleco como puro e duro prexuízo. Interesado noutra cousa e non, desde logo, en que o ben xeral sexa prevalente no que a investimento social se refire.

Manuel Menor Currás

Madrid, 18/09/2015

Miradas sentimentais e oportunismo: contexto dos LIBROS DE TEXTO

As praias turcas, os refuxiados, o guiño social de Rajoy, os libros de texto? Bo comezo de curso para todas as dualizacións que aceptamos para vivir.

Tiña que morrer Aylan Kurdi, o pícaro sirio varado nas praias turcas, para que os cidadáns europeos nos conmovésemos. Durante un tempo fugaz, o lado sentimental da miseria faranos esquecer a chea de mortos diarios por fame, guerra e atropelo dos seus dereitos fundamentais para vivir. Só en Siria, morreron xa máis de 120.000 persoas e 14.000 nenos. E faranos sentir máis a gusto connosco mesmos, porque nos vemos mellor có noso desgraciado próximo. As nosas conciencias terán, ademais, un motivo extra para a compaixón solidaria e sentirse en paz consigo mesmas.

Contextos de comezo de curso

Aquí, tan roñicas como case sempre, apiadáronse un pouco e van buscar acomodo a algúns refuxiados máis. Non moitos, non sexa que se espante o patriotismo austero. Pero tiñan que estar próximas as eleccións xerais para que Rajoy saíse do seu plasma, afrouxase un pouco e se puxese caritativo: el e o seu Goberno dan ou retiran migallas do orzamento coma se fosen recursos seus, propios para a esmola. O labor de convencemento sentimental ao persoal empezou no medio deste transo sentimental e, desde  magreo no peto de funcionarios, pensionistas e demais dependentes dos gobernantes, irase creando unha plataforma de convencidos do bo corazón -e cabeza, claro-, dos xestores políticos actuais. A ver se, como é obrigación en toda relación asimétrica, somos agradecidos. Peto e corazón -a gran dualización das nosas vidas aburguesadas desta esquina do mundo- bailarán a miúdo ata decembro connosco.

A conmoción tamén prepara -e distrae- os inicios do curso académico dos nosos escolares. Os libros de texto foron noticia especial este ano desde antes do fin de curso pasado, por mor das consabidas razóns denunciadas por algunhas Asociacións de Pais e por algúns colectivos de profesores cando a implantación da LOMCE empezou a parecer máis provisional ca  nunca e xa Wert andaba por París. No verán, algunha que outra noticia houbo dos escarceos do lobby de editores de libros de texto fronte aos denostadores de prácticas que consideraban abusivas. A LOMCE segue aí, pero nestes días previos ao comezo de curso, algunhas comunidades autónomas, de perfil máis sensible neste momento, xa se adiantaron a dar unha solución ao outro, polo menos por este curso. Poñerán unha axuda básica para a compra, condicionada nalgúns casos a que os alumnos devolvan os libros en bo estado a fin de curso.

Ás voltas cos libros de texto

Dubidoso é, de todos os xeitos, que este asunto en que o peto e o sentimento se reparten a conversación dunhas clases sociais espremidas de continuo en tempo de crecemento crítico do emprego, non siga coleando máis tempo. Aínda que é razoable que os editores queiran facer negocio e que medre seguido, non o é tanto que non vexan que o están facendo a conta dunha concorrencia de empresas cada vez menor e contando cunha cadea de silentes contempladores dun público cativo desde fai moitos anos. Os arquivos do Instituto Nacional do Libro (INLE), creado por Orde do Ministerio de Gobernación o 23 de maio de 1939, saben moi ben como se ha ir cambiando este negocio e as condicións do mesmo. A censura e o control das “boas condutas” e información adecuada que chegaba á xente estiveron na súa orixe, e pouco cambiou a súa función orixinaria se se  estuda desde 1951, cando pasou a depender de Información e Turismo. A vixencia para vixiar e autorizar os que ían ser libros de texto principalmente en escolas e institutos, foi constante ata moi pasada a Transición: non fose que se contaminasen os seus lectores co estudo do que dicían.

Foi neste estreito espazo expresivo onde os privilexios aleatorios de xentes próximas a sectores eclesiásticos e ao poder político -non era pequeno o dos que deseñaron currículos ou programas cambiantes das asignaturas- orixinaron as principais editoriais actuais. Cóntao un pouco Antonio Viñao nun estudo colectivo, publicado fai seis meses por Marcial Pons, sobre a edición en España entre 1939 e 1975. A partir da LXE de 1970, varias delas, coa pluralidade de asignaturas, convertéronse en grandes empresas; algunhas, para abarcar moito máis que libros de texto. Todo sucedeu mentres nos faciamos moi devotos de reformas conducentes a seguir falando eternamente de “calidade”, sen a lealdade imprescindible para acordar que debemos facer para lograla.

Con este panorama, unha nova lei educativa como a que está dubidosamente en marcha é unha clarísima oportunidade de negocio a non descoidar. En términos de rendibilidade, é unha gran oportunidade para que a crise non afecte ao sector. Entre este ano e os inmediatos, de seguir adiante esta tan discutida lei renovarase boa parte da biblioteca das familias. Haberá novos clientes, obrigados polo colexio e os seus profesores correspondentes a comprar determinados libros e non outros, por máis que a regra fundamental, a da liberdade de mercado, quede tan mediatizada. E aínda que a outra liberdade de que tanto se fala cando de educación igualitaria vén ao caso -a liberdade de educación-, non só se someta ao que diga cada escola ou colexio -con ou sen “ideario” como quixo a LOECE desde 1980-, senón que faga ver unha vez máis que non é liberdade para todos. Os recortes destes anos pasados en bolsas para menesteres como os libros escolares deixaron a moitas familias cun bo buraco na liberdade que o art. 27 da Constitución di que teñen. Sen que conste que o Tribunal Constitucional -que agora terá crecidas competencias- se interesase polo desaguisado.

Desde o sentimento solidariamente comprensivo dos novos xestores das Comunidades con esta discriminación, poida que se fortaleza a simpatía dos seus votantes. Pero independentemente de que o seu xesto suxira algo máis de xustiza distributiva, non deixará de ser aleatoriamente caritativo, e máis ben cara ás empresas. Se os responsables de educación non entran no meollo do asunto, todos os anos volverá a mesma lea ao final do verán. Ben merece, pois, que sexa tratado desde as necesidades reais da escola e coa consistencia que deba ter a profesionalidade docente. Mírese como se mire, e coas posibilidades actuais de almacenamiento, xestión e transmisión de información, é unha gran anomalía que, prácticamente ata os 18 anos, todos os nosos rapaces teñan cada curso un determinado canon específico e sacral para marcar a verdade cognitiva por igual. Cando non estamos falando da Biblia nin do que se quería que fose a Enciclopedia de 2º grado..., o que se debera vigorizar é a dotación das bibliotecasescolares e o seu bo uso, con materiais diversos e non só soporte en papel, por suposto. Non implicaría tantas vendas nas estatísticas de ANELE, pero sería máis racional. Nese espazo -que debería ser o principal de todo centro educativo- é onde debe haber abundancia de libros e, claro que si, plurais libros de texto, incluídos cantos en cada centro sexan obrigatorios, desde 1970 cando menos. Canto máis antigos, mellor ilustran e documentan á perfección a pasiva bobería deste dogma da obrigatoriedade dun texto determinado.

E coa Escolástica?

O que estamos facendo en pleno século XXI é coma se quixésemos que os nosos escolares seguisen funcionando -pese aos moi ben editados libros de texto-, como na Idade Media. A Escolástica era rigorosamente fiel á reprodución anquilosada do que había que saber, ou polo menos recitar, que iso e non outra cousa era o que estaba ben saber facer: repetir, mentres o dómine seguía co dedo na liña que dicía o alumno. Unha metodoloxía utilitaria que, ademais, favorecía a disciplina, o silencio e a estabilidade: non cabían moitas discusións máis aló do nominalismo. O labor inquisitorial sobre a información e o coñecemento tiveron deste xeito moito camiño andado cos nihil obstat, prolongado con intermitentes regresos ao pasado. Non foi a isto ao que principalmente serviron as nosas escolas desde que en 1825 Calomarde impuxo un Plan y Reglamento de Primeiras Letras del Reino para toda España? Non é esta mesma a función que desempeñou o ensino primario de todos -non a outra, a dos que irían a colexios de pago- antes de 1970? En que consistiu aquela EXB maioritaria en que non chegaba a titular o 31,99% do alumnado? Non segue tendo moito do mesmo a ESO actual -polo menos para un de cada cinco adolescentes-, aínda que impoña obrigatoriedade ata os 16 anos?

E doutra banda, está o que debe saber e saber facer un profesor ou mestre hoxe na aula: en que consista a súa competencia, cal deba ser a súa capacidade de control epistemolóxico do coñecemento e as súas canles de acceso, que debe comunicar con autoridade e consistencia -auctoritas e non imperium- aos seus alumnos para que poidan seguir aprendendo. Esa é a gran cuestión da educación española neste momento: como o foi sempre. Non é serio nin razoable que un profesor ou mestre de agora mesmo deba depender dun determinado texto para o seu traballo cotián de mediación na transmisión do saber. Nin a súa autonomía como profesor, nin a súa competencia como educador, poden ter como misión imprescindible que os seus alumnos sexan especialistas en reproducir as boas contestaciones que prescribe unha partitura previa e regulada nun libro, acompañado separadamente -aínda por riba- dun solucionario de cuestións “para o profesor” polo si ou polo non. Cúmprese algunha utopía educativa con iso?

Que textos?

Cabe aventurar, por demais, que, con esta formulación pautada desde fóra da aula e as súas necesidades, pronto nin o profesor nin o libro farán falta. É máis, non tardarán en desaparecer uns e outros se se  impón definitivamente o tipo de avaliacións estandarizadas que a LOMCE puxo en marcha, especialmente para o logro dos títulos académicos básicos que faculten para continuar estudando. Os que elaboran o Informe PISA e similares non tardarán en vender as contestacións aos seus cuestionarios de bolígrafo e papel, para que cantas persoas queiran titular en algo aprendan a enchelos adecuadamente. Vai por aquí a mellora de calidade? da “nova” educación? Quen logre o monopolio dentro da libre concorrencia neste campo de batalla, deixará que mande a racionalidade próxima ao sentimento do xusto ou, máis ben, a máis favorable ao seu peto?

TEMAS: Xustiza distributiva, Solidariedade, Beneficencia, Dereitos humanos, Refuxiados, Aylan Kurdi, Eleccións xerais, Libros de texto, Negocios editoriais, Profesión docente, LOMCE, ANELE, Calomarde, Julia Varela,

Manuel Menor Currás

Madrid, 06/09/2015