Que facemos co espazo público?

Sexamos ou non conscientes, nestas eleccións decídese o uso do espazo de todos, que pode ser abusivo se só favorece a uns poucos.

O máis concreto que se xoga nunhas eleccións municipais e autonómicas é o trato que, no transcurso de catro anos, se impoñerá aos espazos públicos, un recurso limitado como todos, cuxa distribución e limitación, privatización ou ampliación, empobrecemento ou enriquecemento, farán os elixidos nas urnas. Na máis inmediata proximidade aos electores, a cantidade e calidade do espazo público que haxa dentro de catro anos, dependerá da execución das promesas que estes días se pasean polos medios e redes sociais.

O público é político

Trátase do espazo que os gregos chamaban a POLIS, ao que as decisións afectaban de tal modo que, na versión de Aristóteles, ser cidadán –ou “político”- era ter a facultade de deliberar e xestionar o espazo de todos; un privilexio na Atenas do século IV a.C. Na España de hoxe, o voto é un dereito universal, que expón dúbidas, derivadas en gran medida de situacións culturais e educativas dispares en coñecemento e hábitos sociais, causantes das variadas interpretacións da liberdade coa papeleta de voto ou a abstención. Hai tendencia, por iso, a falar de bos e malos votantes, listos e ignorantes, constitucionalistas e inconstitucionalistas. Pero por este camiño dos cualificativos pronto se acaba a liberdade que tanto traballo custou conseguir; e igual sucede se os votantes se guían por emocións que prescinden da xestión do público que fixesen os candidatos, pois traduce indiferenza ante abusos que puidesen facer para alimentar intereses privados.

Das áreas máis propicias para o dislate e a corrupción, urbanismo é a que ten máis devotos. Nas administracións de moitos Concellos e Comunidades hai múltiples fraudes que as hemerotecas gardan para os buscadores de pintorescas artimañas que a igualdade da lei non controla; ás veces, porque a penitencia que impón ao defraudador non o disuade, e moitas outras porque os sintagmas lexislativos admiten elasticidades semánticas que os máis espabilados aproveitan. Algúns reúnen, mesmo, as dúas condicións porque desde a Administración facilítase o ecosistema propicio para vendarle os ollos á Xustiza en cuestións do espazo público.

Consentindo aos selectos

En véspera electorais, o recordo destes asuntos non tan raros adoita topar co esquecemento que algúns políticos fomentan para coar mellor as súas remodelacións da realidade. Dous casos recentes nun mesmo barrio de Madrid, Chamberí, son ben ilustrativos de como as enquisas non detectan que o uso ou abuso do público afecte á intención de voto. A autorización dun hospitaliño do século XIX, ben cultural por dereito propio pola súa arquitectura, e ben social polo servizo que podería facer a un barrio escaso en dotacións públicas, é un dos últimos usos privatizadores que saltaron aos medios. Que o sexa para un “colexio de luxo”, para fillos de familias que poidan fachendear ante os seus pares de que se educan como nenos ben, segregados dos demais, é un atropelo dunha lei que debería presidir a convivencia democrática. En certo sentido, é un insulto ao resto de cidadáns, como o é o favor aos colexios con licenza para segregar a mozos e mozas; pero non parece importar a gran número de votantes. Tamén é de gran interese documental a traxectoria dun parque instalado sobre unha área da Canle de Isabel II, en boa medida privatizado por gobernos da mesma cor política que o actual, para campo de golf. Tras a pelexa vitoriosa dos veciños, foi reaberto o pasado domingo para uso público, e véndese agora como “novo pulmón verde” xusto antes dunhas eleccións.

Pois ben, no que incumbe ás políticas educativas, -que en Madrid leva tantos anos rexendo, e máis desde aquel “Tamayazo” de 2003- esta práctica non é un caso illado, senón sistemático nunha Comunidade que mesmo ten unha Subdirección xeral dedicada a atender con presteza aos colexios privados e concertados; hai anos, facía o mesmo exercicio desde os despachos de Axudas e Bolsas. E para que quede ben documentada a súa preferencia, pode seguirse a traxectoria dos últimos anos, onde ás caladas –e moitas veces en contra das reclamacións de asociacións de nais e pais-, desde o ano 2000, privatizáronse 80 solares públicos para colexios particulares. Dáse a casualidade de que, nalgúns dos barrios afectados pola subtracción destas parcelas públicas, non hai ningún centro público que poida garantir aos mozos e mozas, de familias con menor capacidade de renda, o acceso a un ensino digno. A desigualdade é manifesta e, aínda por riba, os clientes deses colexios terán posibilidade de bolsas, axudas e desgravacións, con tal que os niveis familiares de renda non excedan os 180.000 euros. Esta xestión do público maltrata, de rebote, á educación pública e desacredita aos seus profesionais; ao non facilitarlles os medios e discriminarlles coa selección do alumnado que han de atender e cunhas condicións laborais peores, consente un pouco máis aos selectos con esta propaganda indirecta da educación como ben de consumo. A preto dun 50% de clientes dos centros privatizados ou beneficiados, encántalles.

O realismo brutalista

Os desaxustes dunhas e outras Comunidades no uso dos recursos públicos en Educación non son cuestión de opinión. Con estas políticas, só gañan os que máis recursos teñen: sumando os impostos que non pagan e o apoio explícito aos seus intereses, resultan privilexiados respecto ao resto de cidadáns. Os indicadores do informe SoCIEducación 2023, que este luns día 22 presentouse en Madrid só mostran os efectos que esta política excluínte arrastra consigo. Os seus datos están tomados de informes oficiais sobre: gasto público total en educación, gasto público anual por alumnado non universitario de centros educativos públicos, alumnado non universitario de réxime xeral escolarizado en centros educativos públicos, cociente de alumnado non universitario por docente en centros educativos públicos, cociente de alumnado por unidade en centros públicos (no segundo ciclo de Educación Infantil, Educación Primaria e Educación Secundaria Obrigatoria), taxa de idoneidade no alumnado aos 15 anos de idade, taxa bruta de gradación en Educación Secundaria Obrigatoria, e abandono temperán. Este rico material estatístico, fácil de ler, permite a calquera posible votante comprobar que este particular uso do público non mellora a educación nin a convivencia. A tendencia resultante do conxunto, mediocre na maioría dos parámetros, fai difícil cumprir os obxectivos da Prospectiva España 2050. Entre as Comunidades que o terán máis difícil, Madrid -campioa en privatizacións, colexios privados e subvencionados- queda penúltima na clasificación de cumprimento; só lle gaña Murcia neste dubidoso mérito.

TEMAS: Educación pública.- Espazo público/privado.- Eleccións Municipais/Autonómicas.- Convivencia/ Pluralidade.- Cultura/Liberdade.
MMC (23.05.2023).

Voa o tempo?

O tempo preelectoral parece está a ser moi pouco crítico, pero si moi repetitivo ata o punto de que parece inmóbil.

Na vida humana todo sucede no tempo, palabra polivalente para as variables meteorolóxicas, para a cronoloxía, para a experiencias vitais e para a ciencia. Na idade adulta, a mención conversacional ao seu transcurso adoita obviar case todas as variables semánticas para cargarse de subxectividade.

Tempos vividos

Tan forte é a variación que hai minutos que parecen eternos, e hai anos en que non pasou nada. Os escritores adoitan vivir de contar estas percepcións do vivido: tempos de tribulación, o tempo perdido, a historia interminable, un tempo amarelo, eterno, amargo, ou digno doutros cualificativos por motivos tan variados como os abrazos, o desasosego, o amor, o coñecemento, o paso das horas ou calquera outra circunstancia inesperada pero significativa. Este universal é así mesmo obxecto de dispares áreas de coñecemento: hai un tempo xeolóxico, que pouco ten que ve co tecnolóxico ou o doutras ciencias; hai o tempo cuántico, o narrativo, o histórico, o filosófico, queTomás de Aquino sinalou coma se fose algo externo -“o movemento cun antes e un despois”- que non tivese que ver coa carga persoal que lle poñemos cando falamos.
Esa experiencia, coa súa capacidade para colorear o presente e proxectar un futuro, xa a tiña o ser humano antes de que existise o reloxo e calquera outro modo de medir o transcurso cronolóxico de canto se move na Natureza. Os tempos verbais son un modo rudimentario da linguaxe que temos para expresar as diferentes escalas da temporalidade, que deixan fóra, ademais, gran parte da vivencia que temos dos cambios polos que pasan as cousas ata facerse máis vellas, ou os que non teñen ata parecer que se conxelaron. Que cambia cando dicimos que o tempo voa? Cambian as cousas ou cambiamos nós?Cambiaron ao mesmo tempo o observador e as cousas que observa? Quen escribe os relatos que máis circulan na vida cultural non adoitan ser os investigadores rigorosos na análise da documentación do pasado; hai amanuenses adestrados para o revisionismo histórico que non son historiadores, igual que hai xornalistas venais e habilidosos manipuladores da linguaxe para que a comunicación flúa, que nas redes mediáticas circule de todo e predominen interpretacións parciais do tempo que nos toca vivir.

Tempo de eleccións

Todas as historias e todos os relatos teñen que ver co presente en que se escribe; o tempo de eleccións é un bo observatorio de versións absolutamente opostas do que nos toca vivir. A listaxe de asuntos que entran a diario na axenda dos debates políticos acelérase no tempo preelectoral con tal intensidade que o tópico que adoitamos aplicar a canto pasa rapidamente debera ser cuestionable. Pode suceder, por tanto, que na vida política o propio non sexa o paso do tempo ou a súa linealidade con pasado, presente e futuro. Máis ben parece que o característico da vida política sexa a circularidade reiterativa, moitas veces tan chá que nin sequera adquira na seguinte volta electoral a forma espiral. Tan romo é o seu nivel que case nunca é quen de lograr o adxectivo que tanto gusta ao xornalismo habitual: “histórico”. Poucos destes procesos, e menos os seus ingredientes, teñen ese rango; o habitual e o realmente histórico –para quen anceie facer razonadamente Historia- é que non implicaron apenas cambio e movemento, senón continuidade ou retroceso.

Se as eleccións trouxesen “cambios” fortes no logro de solucións, na etapa do seu mandato debería ter mellorado xa a realidade que pretenden xestionar coas súas promesas. Tanto se magrean estas que, ás veces, son intercambiables, tamén as caras que as sustentan; esta ductilidade de moitos candidatos e as súas promesas é xustamente una das variables do pouco que “voa” o tempo (o electoral neste caso). Menos se advirte ese voo se se presta atención a cuestións que levan anos e anos flotando no aire sen que alcancen a atopar solución nas palabras que circulan en días preelectorais.Reparen, por exemplo, nas voltas que deu a mención a ETA e, de rebote, a Bildu, desde que o 20 de outubro de 2011 a propia organización armada anunciou o seu “cesamento definitivo”; como carnaza de reclamo está a mostrar que o tempo non pasa; os últimos 13 anos non existiron e seguimos, por tanto, nun tempo moi pouco actual. Igual sucede con Doñana, recurso de propaganda electoral que, ademais de negar o presente, nega calquera previsión de futuro, porque nega a raíz do problema: loa problemas do clima, a seca galopante e a rica biodiversidade das marismas. Segundo quen saca a pasear este pretexto, estas cuestións son inventos de xente atrasada, que non cre no “progreso”. Obxectar mitificaciones de proxectos irresponsables xa está a ser presentado como atentado contra a autonomía andaluza e as súas xentes.

No canto de queixarse da pouca competencia lectora que teñan moitos críos, moitos políticos deberían responder a unha enquisa similar ás de PISA para certificar o seu nivel de competencia. De nada vale que os coñecedores do valor educativo que ten o tempo pasado -que por iso esta en os currículos escolares como área de coñecemento básico-, sexa desprezado con asercións que emiten sobre acontecementos concretos e, en particular, os implicados na “memoria históríca”. Tan infestadas de prexuízo están, suplindo coñecemento, que algúns/as veñen dicir que ser elixido para un cargo político “imprime carácter” e dálles competencia para que canto opinan e deciden sexa o máis interesante que deban aprender os adolescentes. Do moito descoñecemento que lograban ter da “historia

actual” do seu país -a que abarca desde os anos trinta ao presente- había constancia hai tempo; o novo é que un amplo sector das cámaras parlamentarias ansía que medre unha pauta crecente en moitas aulas, onde aumenta o numero de mozos e mozas que fachendean de ter clarísimo que o que calquera investigador investigase a fondo é mentira. Esta tendencia non aveciña ningunha mellora educativa, erosiona o valor da educación para a convivencia e presaxia o fácil que é aventala. Para a sa democracia, o mal exemplo dos maiores nos seus escanos parlamentarios –e nos altofalantes mediáticos preelectorais -fai verdade absoluta que “o tempo voa”. Indica pouco coidado cun presente ao que chegamos tarde e mal.

TEMAS: Tempo e memoria histórica.- Tempo subxectivo.- Historia actual.- Memoria e convivencia.- Competencia lectora.

MMC (18.05.2023)

Cara a unha Xustiza educativa?

Ao fin sabemos que a xustiza e a equidade social en asuntos escolares é un invento para xerar envexa e rancor; nin sequera merecen caridade.

Faltan escasos días para as eleccións, e medran as promesas. O de menos é se resolven algo. Aínda que sexan imposibles, realzan con precisión a conta e razón das políticas reais en que poñen énfase os candidatos. Ás veces, mesmo axudan a reformular explicacións do pasado; a luz que deitan sobre modos de proceder cos asuntos públicos, fan que os feitos cumpran a súa inexorable función de dicilo todo dos seus facedores.

O pasado no presente

Os tempos preelectorais precisan a xenealoxía das cuestións que saltan á palestra; parece que por fin van ser atendidas e que as palabras se corresponderán ao fin coas cousas. É o momento, pois, de preguntarse como é posible que, no extenso corpus lexislativo de Educación, sexan menos as solucións que as repeticións dos problemas. A suposta pretensión de “reformalos” deixa a moitas persoas fóra mentres os enlamados seguen aí, ata que a seguinte reforma volve mencionalos.Nun tempo longo, como o que vai, por exemplo, desde 1857 ata a LOMLOE, as carencias subxacentes do sistema escolar, coma se fosen parte da paisaxe parecen connaturais. Só de cando en cando os tempos electorais fanos reaparecer mortecinamente. Sorprende, por exemplo, que as xeracións de posguerra advertisen durante moito tempo que ter un posto escolar era un privilexio, porque había moitos mozos e mozas que non alcanzaron a telo. O propia lexislación da época era consciente desa estrita materialidade física; desde 1938, en que se reformou o Ensino Medio unha etapa en parte equivalente á Secundaria actual-, esta mención fíxose recorrente noutras leis relevantes de 1949, 1953, 1965 e 1970, incluíndo tamén a Primaria, onde era aínda máis perentoria o problema. En 1977, os Pactos da Moncloa testemuñarían o inatendido que estivera o dereito primordial da educación, a suposta “igualdade de oportunidades” e o seu mundo conexo. Das súas consecuencias aínda daría conta en 2013 o Informe PIAAC da OCDE/OCDE con datos daquelas cohortes demográficas que, roldando os 65 anos, mostraban pegadas expresivas do analfabetismo crónico de moitos dos nados despois da Guerra.

En 1970, ampliouse a universalidade educativa ata os 14 anos de idade, en 1990 volveu estender ata os dezaseis, e despois veuse reclamando a súa extensión ata os 18. Despois da CE78, púidose advertir que desaparecía aos poucos o problema da escolarización. Con todo, como nas matrioskas rusas, advertíase que había outro problema subxacente do que as repeticións de curso e o “abandono” temperán eran bo síntoma: o sistema escolar non tiña o valor debido na vida dos educandos. Persistían problemas de fondo: grandes diferenzas dunhas a outras prazas escolares e limitacións de medios e recursos nas de moitos barrios. As demandas de moitas asociacións de veciños e profesores seguen indicando, ademais, que o substrato problemático continúa; nin o acceso a todas é igual, nin o que se fai dentro de cada unha é o mesmo: na realidade das aulas pervive un sistema educativo desigual. É dicir,que tanto na xestión do conxunto, como na percepción que cada educando ten dan súa equidade, estar escolarizado non implica ter unha educación digna, nin tampouco igual á doutros da mesma idade. Todo indica que, aínda que no tránsito do últimos cincuenta anos fose habitual falar de “fracaso escolar” dos e as estudantes, o que de verdade segue habendo é un fracaso do sistema de ensino, que xera unha chea de estudantes aburríndose, sen saber que pintan nese tempo da escola, e moitos outros que tratan de saltar barreiras para unha acreditación na vida laboral que mereza a pena.

Xustiza educativa

Poucas veces tomouse ao alumnado como suxeito central do sistema, en que poida estar educado de modo personalizado e na súa circunstancialidade; case sempre é máis o seu obxecto e pretexto, pouco adaptativo. Os responsables da escola, igual que os de Sanidade, viñeron a mostrar que a atención dos profesionais destes servizos ha de rexerse por pautas que, se ao cidadán sonlles imposibles, a culpa sexa do cidadán: o fracaso é seu por non ser “normal”. Educar, igual que sanar, parece que non deba facerse de modo menos frío e aséptico. Élle máis fácil e creno máis barato. En vésperas electorais atopouse a solución a este arduo problema; era raro que a Intelixencia artificial non detectase a solución, cando bastaba con adestrar os algoritmos coas solucións que se daban a “a cuestión social”. A pelexa por lograr un Estado social ademais de longa, era ardua e Cánovas del Castillo deu a entender no Ateneo madrileño que, para arranxar estes problemas, chegara a hora de que a Economía política, e o libre mercado tiñan que dar paso a leis protectoras da parte débil da sociedade. Chegara a hora da “Política económica”,co Estado garantindo unha lexislación e institucións atentas aos problemas, e en 1900, coa Lei de Accidentes de Traballo, tivemos en España a primeira lei social do corpus lexislativo. Faltaba moito para un mínimo Estado de Benestar, e non sería menos complicado.

En 2023, o guión electoralista han cambiado a Historia dese duro pasado. O negacionismo emitido en Collado-Villalba o pasado día seis, volve a doutrina a tempos en que reinaba como norma suprema o sálvese quen poida. A candidata para renovar mandato na Comunidad de Madrid, poñendo voz ao que fai, xa di que a “Xustiza social”, ese “invento da esquerda”, non é Xustiza senón promoción de “a cultura da envexa, do rancor e de buscar falsos culpables”. Desenvolvementos como o dunha escola pública, equitativa en dignidade para todos sóbranlles: son “intervencionismos liberticidas”. Os menos adeptos ás súas ocorrencias prepotentes advertirían a relevancia que tivo en 2003 aquel creativo “Tamayazo” de 2003, tan fértil en disposicións e leis como a que chaman Lei Mestra. A Historia non lle é útil a esta desmemoriada que, en nome da “liberdade” do ensino, quere facer ver que non ten importancia ningunha que un de cada tres alumnos da súa Comunidade siga sendo candidato ao “fracaso” escolar do sistema que xestiona. Como non son selectos, é irrelevante para o relato que vén contando dunha “calidade educativa” mediocre, abundante en semianalfabetismo .

TEMAS: Cuestión social.-Xustiza distributiva.- Xustiza social. Dignidade da educación pública.- Liberdade do ensino.

 

MMC (10.05. 2023).

Urbanidade preelectoral

A falta de modais enturba a convivencia. Os artificios da rudeza e a liorta non melloran a realidade; máis ben indican que os outros estorban.

A vida xa é bastante bronca por si mesma. A inestabilidade laboral, a xentrificación, a inflación e as hipotecas, máis outros mil problemas familiares, que os contratos de miseria agrandan, xeran inestabilidade de proxectos de vida e sensacións de exclusión que, á vista da publicidade dominante nas Redes, en valos publicitarios e medios, producen, tensións, frustración e outros efectos daniños na mente, no corpo e nas relacións cos demais. E hai moitas outras variables aínda contribuíndo, a diario, a que a pobreza e a exclusión circulen a diario polas rúas cargando sobre os ombreiros dos que se  senten fóra, abandonados. Non é imprescindible ir a barrios periféricos para ver como a exclusión acampa ao redor, e menos fai falta facer turismo exótico a países que chamabamos “subdesenvolvidos” para velo. A propia tele deixou de frecuentar ese universo de marxinación á hora en que comemos; para que os televidentes crean que viven nun mundo feliz, sóbralles coa Guerra de Ucraína, onde un número impreciso de mísiles e drons voando dá paso a destrucións e malferidos suficientes para que se sentan dentro dunha burbulla que mereza a pena. Agradecidos pola tranquilidade, ao final do noticiario, soportan mellor que a seca ameace con encoros medio baleiros a comezos de maio, sen fronte ningún de choivas no horizonte e con fluctuacións meteorolóxicas entre “a Nena” e “o Neno”. Non pasa nada, aínda non estamos en plena intemperie.

A Ínsua Barataria

En pleno estoicismo decatámonos, con todo, que, nun lugar da Mancha de cuxo nome dá igual acordarse, viven moitos fidalgos dos de lanza en estaleiro, adarga antiga, rocín fraco e galgo corredor. Compiten todos por ver quen é máis listo, máis bravo e valedor de persoas infortunadas. E nos seus intres ociosos, deron todos en ler e escribir mensaxes en que admiradores e admiradoras dinlles que son merecedores de maior estima; tantos chíos  (tuits) mensaxeiros magnificaron as grandezas de cada cal, que lles fan perder o xuízo; deixáronse embelesar e, despois de confirmar con asesores e libros de cabalerías o que sisudos adiviños lles avanzan como presaxio de adeptos, non paran de discutir entre eles sobre quen é o máis aguerrido, sen deixar de encerellarse en dilucidar qué antepasado podería comparárselles. Tanto se enfrascaron nestes asuntos que enchéuselles a fantasía de todo o que leran, sobre todo nas mensaxes de clientes. Pasan as noites de claro en claro e os días de turbio en turbio, e do pouco durmir e do moito ler, secóuselles o celebro e case perderon o xuízo. Tanto, que hai achegados imaxinando que sería bo que, para que tanta mensaxe e libro dañador non causase máis tolemia, mellor sería botalos pola xanela e prenderlles lume. Devanceiros lonxanos queimaran a biblioteca de Alexandría para tranquilidade dos posuidores da verdade.

En 1509, contaba Cervantes que algo de todo iso lles pasara a dous personaxes seus; entre accións de Don Quixote, que a Sancho lle parecían disparates, a fortuna fíxolles ir parar ao castelo dunha parella de aristócratas, onde ambos parece que poderían cumprir algúns dos maiores soños que ambicionaban. Nun ambiente apartado do común dos mortais, transcorren algúns dos episodios máis expresivos dos contrastes entre realidade e imaxinación imposible que Cervantes sinala de contino. As diferenzas e distancias entre o mundo irreal que esaxeran uns duques e o que, segundo o relato, viven ou cren vivir os seus invitados. Cervantes vai poñendo o dedo en canto viría ben a todos que acontecese doutro xeito. Sancho chega a crer que é gobernador de Barataria e que vai limpala de todo mal e de cantos folgazáns roldan por alí; demostra sensatez, bo xuízo e ecuanimidade para o “bo goberno”, pero aínda que supera de abondo cantidade de situacións problemáticas, acaba desencantado e déixao. O que ocorre na segunda parte do Enxeñoso Fidalgo Don Quixote da Mancha ben podería lerse como un trasunto do que noutro lugar da Mancha, non moi lonxe do Toboso, vén sucedendo ou debería suceder. Non parece que a sensatez estea a reinar e, a pesar diso, ninguén cre, nin se sente obrigado, a repetir o que confesa Sancho: “ non son bo para gobernar senón é un rabaño de gando, e as riquezas que se gañan nos tales gobernos son á conta de perder o descanso e o sono” (cap. 54). Outro personaxe di nese mesmo capítulo: “Rogo sempre a Deus que me abra os ollos do entendemento, e me dea a coñecer como o teño que servir”.

A Urbanidade

Polo visto o pasado día dous de maio na Real Casa de Correos de Madrid, cando se conmemoraba o que Goya pintara en 1814, despois da liberdade que pregoara a Constitución de Cádiz, parece que o que se honraba era outra cousa. Se os xestores do evento visen e reparasen no que o mesmo Goya pintara e escribira en moitos outros cadros, debuxos e gravados, non darían o mal exemplo que deron. Non moi lonxe, na Real Academia de San Fernando e no Museo do Prado, hai sobrada documentación gráfica sobre o que acontece cando se esquece o que, ao cabo, merece a pena. O Caderno C, en particular, é toda unha alegación en prol dunha racionalidade ilustrada, menos lastrada do rancor prexuizado que gravou a cámara cando puxo o seu obxectivo no que pasaba nas escadas do escenario. O plano secuencia mostrou enseguida a banalidade do acto; cando o obxectivo se demorou nas caras dos que estaban na tarima, os bicos e miradas, máis a ombreira taurina que a presidenta levaba no seu vestido, fixeron lembrar o cadro da familia de Carlos IV, o retrato colectivo que pintara Goya en 1800. O deleznable guión do acto festivo sería moi distinto se os seus mentores se ocupasen do que Erasmo di no seu libro: Da urbanidade nas maneiras dos nenos (De civilitate morum puerilium), onde en 1530 explicou como a cortesía e as boas maneiras, ademais de expresar a dignidade que un teña, falan do valor e estima que lles dá aos outros, cuestión fundamental para a vida sa de calquera comunidade. Case ao final, di que “a quen lles tocou en sorte ser de bo berce, deshonroso élles non responder a súa liñaxe coas súas maneiras”; se non, máis empeño han poñer en compensalo “coa elegancia das boas maneiras”. Sexan ou non correctos os protocolos que se seguiron este dous de maio -cuestión moi discutible-, a falta de modais foi un tratado de urbanidade especialmente antidemocrática en vésperas electorais.

TEMAS: Mensaxes preelectorais.- Convivencia democrática.- Modais de convivencia.- Desencanto e problemas.- Pobres e excluídos.

MMC (04.04.2023)

Entre desolacións e mudanzas

O futuro da educación como dereito fundamental será curto se non xera ao redor de si mesma reflexión crítica.

Ignacio de Loyola deixou escrito nos seus Exercicios espirituais que, en “tempo de desolación, non facer mudanza, senón estar firme e constante na determinación que se estaba”. Nun contexto de máxima atención ás pautas culturais dun réxime de “cristiandade”, inducía a non deixarse inclinar por doutrinas relixiosas que non fosen as canónicas. As variacións do paso do tempo, e unha maior secularización da mirada, fixeron que, mudada “desolación” en “tribulación”, a exhortación ignaciana pasase a formar parte dos tópicos que adoitan oírse cando, ante zozobras diversas, preténdese unha prudencia ante todo inmóbil e conservadora.

Isto segundo é o que suxire cando se oe entre as “tribulacións” a que nos levan as noticias facéndonos ver, cada día máis preto, as limitacións da Natureza á acción humana. Os graos de temperatura ambiental que acusan máis de dous terzos do territorio español deberían servir de advertencia; medra a secuencia de anualidades con adianto do verán, diminución da primavera e alongamento dos días de seca. Ao mesmo tempo, seguen sendo habituais os episodios de humanos resistentes a “mudar” as súas preferencias, esa “cultura” inculcada desde os anos cincuenta entre baremos de “crecemento económico”, “desenvolvemento” e “progreso”, vinculados a unha “competitividade” feroz. Tomado hoxe o consello ignaciano como guía para orientarse dentro dun sistema en que subsiste a ansiedade desreguladora dos bens do común ou de todos, “non facer mudanza” é expoñerse a riscos maiores. O medo para ser o último e facer o ridículo no medio do turbillón economicista, fai que seguir actuando coma se nada cambiase, e proseguir na depredación de recursos limitados, sexa resignarse a perecer estupidamente.

José Gimeno Sacristán

Non hai marcha atrás nestas contradicións, aínda que quen ten o púlpito político e mediático propaguen que non pasa nada; nas súas solucións –en vésperas electorais- “non hai mudanza”. Por iso é noticia que, no campo educativo, haxa docentes e cidadáns que se preguntan polo sentido que ten “ensinar”, onde debe dirixirse a educación e cales deben ser as súas prioridades ante os retos reais do presente. A Pedagoxía, é disciplina que adoita servir a cuantos entenden que a súa reflexión pode incordiar para que, manténdoa no limbo, sexa un xoguete “inútil” sobre o que proxectan as frustracións ou “fracasos” obxectivos do sistema educativo. Non é este, con todo, o pensar de máis dunha centena de expertos en saberes didácticos e pedagóxicos, que se reuniron o pasado día 26 na Nau, o centro cultural da Universidade de Valencia, para reflexionar sobre estas cuestións e recoñecer como referente a un profesor e mestre de profesores, José Gimeno Sacristán. Turolense de nacemento e valenciano polo desempeño da Cátedra de Didáctica desde 1981 -despois de exercer na Complutense de Madrid e en Salamanca-, as súas abundantes reflexións en público sobre os obxectivos e tarefas prioritarias que debía asumir o traballo de ensinar, orientaron a responsabilidade laboral de moitos docentes, e deixaron ás cidadáns pautas de acción para que o exercicio deste dereito fundamental sexa corresponsable. Nun momento de tribulación como este, Gimeno é, de xeito evidente, un humanista merecedor de recoñecemento como guía; o seu intenso traballo durante máis de corenta anos enriqueceu a conciencia sobre as virtualidades do sistema educativo para crear unha cultura valiosa de cara ao presente e futuro.

Na Historia, as achegas dos que hoxe chamamos profesores, mestres ou pedagogos, movéronse sempre entre dúas tendencias. Houbo quen tratou de preservar o que había, un patrimonio xa constituído do saber, que os educandos debían reproducir como os discos antigos daquela “voz do seu amo”, sen máis. E tamén houbo -e hai- outros para quen só a curiosidade de saber máis e os modos diversos de facelo achegan valor ao aprendido na escola. O dilema segue vivo, pero as urxencias son tan graves que, se predomina a mirada nostálxica ao pasado educativo, acelérase un sentido do ensino que, se pretende ser “publica”, é cada día que pasa máis incoherente. Pretender seguir con versións de coidados desiguais aos educandos, será mortal para toda esperanza de cambiar a banalidade que acumula o sistema.

Pedagoxía crítica

Segundo os reunidos en Valencia, a Pedagoxía e o ensino polas que merece a pena apostar, nun momento tan difícil, obrigan a contrastar de continuo -como ensinou sempre Gimeno- a linguaxe con que expresamos o idealismo dunha sociedade mellor co que en realidade facemos. Hai moito trampantoxo neste terreo educativo, en que tantas voces invocan, para orientarse, o que “é natural”. O máis natural de toda actuación humana desde o Pleistoceno foi atender a que a vida humana fose posible fronte ás limitacións, e así crearon unha “cultura” capaz de afrontar dificultades. Neste momento, en que son máis perentorias, no cómputo dos problemas acumulados polo sistema educativo no últimos oitenta anos, deberían estar -para empezar a falar en serio- os puramente epistemológicos dos termos que empregamos para falar disto; tras esa nebulosa, ocúltase mellor o que un “ensino de todos e para todos” debe tratar de atender e solucionar. En todo caso, sería un erro grave que o quefacer de máis de 800.000 docentes escolares fose o do cego guiando a outro cego, cando as análises de Gimeno son capaces de orientar a mirada de cantos queiran unha sociedade que, entre tanta “tribulación” existente, mereza a pena. Insistir en que todos os adolescentes están escolarizados non quere dicir que estean ben educados; e o que a todos lles sexa posible acceder hoxe a un centro escolar debería servir para que o valor deste non se limite á súa capacidade de “seleccionalos” para o mercado do traballo. Só unha tarefa crítica sobre a mediación que exerce o sistema educativo no logro de cidadáns capaces de entenderse entre as dificultades, fará que o que fai mereza a pena; cando os grandes monopolios do coñecemento e as súas Redes sociais son os seus grandes competidores, se a escola non é, ante todo, un espazo para crear convivencia, cega o seu futuro.

 

TEMAS: Educación pública.- Igualdade educativa.- Dereito á Educación.- Convivencia social.- Debate democrático sobre o sistema educativo.
MMC (27.04.2023).