Entre desolacións e mudanzas

O futuro da educación como dereito fundamental será curto se non xera ao redor de si mesma reflexión crítica.

Ignacio de Loyola deixou escrito nos seus Exercicios espirituais que, en “tempo de desolación, non facer mudanza, senón estar firme e constante na determinación que se estaba”. Nun contexto de máxima atención ás pautas culturais dun réxime de “cristiandade”, inducía a non deixarse inclinar por doutrinas relixiosas que non fosen as canónicas. As variacións do paso do tempo, e unha maior secularización da mirada, fixeron que, mudada “desolación” en “tribulación”, a exhortación ignaciana pasase a formar parte dos tópicos que adoitan oírse cando, ante zozobras diversas, preténdese unha prudencia ante todo inmóbil e conservadora.

Isto segundo é o que suxire cando se oe entre as “tribulacións” a que nos levan as noticias facéndonos ver, cada día máis preto, as limitacións da Natureza á acción humana. Os graos de temperatura ambiental que acusan máis de dous terzos do territorio español deberían servir de advertencia; medra a secuencia de anualidades con adianto do verán, diminución da primavera e alongamento dos días de seca. Ao mesmo tempo, seguen sendo habituais os episodios de humanos resistentes a “mudar” as súas preferencias, esa “cultura” inculcada desde os anos cincuenta entre baremos de “crecemento económico”, “desenvolvemento” e “progreso”, vinculados a unha “competitividade” feroz. Tomado hoxe o consello ignaciano como guía para orientarse dentro dun sistema en que subsiste a ansiedade desreguladora dos bens do común ou de todos, “non facer mudanza” é expoñerse a riscos maiores. O medo para ser o último e facer o ridículo no medio do turbillón economicista, fai que seguir actuando coma se nada cambiase, e proseguir na depredación de recursos limitados, sexa resignarse a perecer estupidamente.

José Gimeno Sacristán

Non hai marcha atrás nestas contradicións, aínda que quen ten o púlpito político e mediático propaguen que non pasa nada; nas súas solucións –en vésperas electorais- “non hai mudanza”. Por iso é noticia que, no campo educativo, haxa docentes e cidadáns que se preguntan polo sentido que ten “ensinar”, onde debe dirixirse a educación e cales deben ser as súas prioridades ante os retos reais do presente. A Pedagoxía, é disciplina que adoita servir a cuantos entenden que a súa reflexión pode incordiar para que, manténdoa no limbo, sexa un xoguete “inútil” sobre o que proxectan as frustracións ou “fracasos” obxectivos do sistema educativo. Non é este, con todo, o pensar de máis dunha centena de expertos en saberes didácticos e pedagóxicos, que se reuniron o pasado día 26 na Nau, o centro cultural da Universidade de Valencia, para reflexionar sobre estas cuestións e recoñecer como referente a un profesor e mestre de profesores, José Gimeno Sacristán. Turolense de nacemento e valenciano polo desempeño da Cátedra de Didáctica desde 1981 -despois de exercer na Complutense de Madrid e en Salamanca-, as súas abundantes reflexións en público sobre os obxectivos e tarefas prioritarias que debía asumir o traballo de ensinar, orientaron a responsabilidade laboral de moitos docentes, e deixaron ás cidadáns pautas de acción para que o exercicio deste dereito fundamental sexa corresponsable. Nun momento de tribulación como este, Gimeno é, de xeito evidente, un humanista merecedor de recoñecemento como guía; o seu intenso traballo durante máis de corenta anos enriqueceu a conciencia sobre as virtualidades do sistema educativo para crear unha cultura valiosa de cara ao presente e futuro.

Na Historia, as achegas dos que hoxe chamamos profesores, mestres ou pedagogos, movéronse sempre entre dúas tendencias. Houbo quen tratou de preservar o que había, un patrimonio xa constituído do saber, que os educandos debían reproducir como os discos antigos daquela “voz do seu amo”, sen máis. E tamén houbo -e hai- outros para quen só a curiosidade de saber máis e os modos diversos de facelo achegan valor ao aprendido na escola. O dilema segue vivo, pero as urxencias son tan graves que, se predomina a mirada nostálxica ao pasado educativo, acelérase un sentido do ensino que, se pretende ser “publica”, é cada día que pasa máis incoherente. Pretender seguir con versións de coidados desiguais aos educandos, será mortal para toda esperanza de cambiar a banalidade que acumula o sistema.

Pedagoxía crítica

Segundo os reunidos en Valencia, a Pedagoxía e o ensino polas que merece a pena apostar, nun momento tan difícil, obrigan a contrastar de continuo -como ensinou sempre Gimeno- a linguaxe con que expresamos o idealismo dunha sociedade mellor co que en realidade facemos. Hai moito trampantoxo neste terreo educativo, en que tantas voces invocan, para orientarse, o que “é natural”. O máis natural de toda actuación humana desde o Pleistoceno foi atender a que a vida humana fose posible fronte ás limitacións, e así crearon unha “cultura” capaz de afrontar dificultades. Neste momento, en que son máis perentorias, no cómputo dos problemas acumulados polo sistema educativo no últimos oitenta anos, deberían estar -para empezar a falar en serio- os puramente epistemológicos dos termos que empregamos para falar disto; tras esa nebulosa, ocúltase mellor o que un “ensino de todos e para todos” debe tratar de atender e solucionar. En todo caso, sería un erro grave que o quefacer de máis de 800.000 docentes escolares fose o do cego guiando a outro cego, cando as análises de Gimeno son capaces de orientar a mirada de cantos queiran unha sociedade que, entre tanta “tribulación” existente, mereza a pena. Insistir en que todos os adolescentes están escolarizados non quere dicir que estean ben educados; e o que a todos lles sexa posible acceder hoxe a un centro escolar debería servir para que o valor deste non se limite á súa capacidade de “seleccionalos” para o mercado do traballo. Só unha tarefa crítica sobre a mediación que exerce o sistema educativo no logro de cidadáns capaces de entenderse entre as dificultades, fará que o que fai mereza a pena; cando os grandes monopolios do coñecemento e as súas Redes sociais son os seus grandes competidores, se a escola non é, ante todo, un espazo para crear convivencia, cega o seu futuro.

 

TEMAS: Educación pública.- Igualdade educativa.- Dereito á Educación.- Convivencia social.- Debate democrático sobre o sistema educativo.
MMC (27.04.2023).