Coñécense os eixos do pacto educativo, pero non o que se acordou

Persisten serias dúbidas respecto de que do documento de bases en proceso poida derivarse unha lei consistente, capaz de xerar a mellora de calidade democrática que necesita o sistema educativo.

Foron 15 os puntos que, desde o día 07.11.2017 marcaron os traballos prioritarios que, ata o pasado 13 de decembro, ocuparon á Subcomisión parlamentaria a fin de que o Goberno teña un documento de bases con que elaborar unha nova lei educativa. O primeiro a sinalar como relevante é que un documento destas características, relativamente aceptable, é unha novidade fronte a unha asentada tradición de once leis orgánicas alternantes, contrarias entre si en non poucos aspectos, todas lexitimadas no entanto para desenvolver o art. 27 constitucional.

Consenso e disenso

Vén ao recordo por tal motivo que, polo menos en tres ocasións, se propuganase algún tipo de pacto educativo e que sempre fose desbotado. Esperanza Aguirre opúxose especialmente ao proposto por un conxunto de organizacións lideradas pola Fundación Encuentro en 1997. Por entón, andaba ás voltas coa súa invención de “As Humanidades” -que tantos votos lle traería- e non menos fervor mostraba coa “liberdade de elección de centro”, cara a onde pastoreou aos crentes no mecanicista ascenso social polo esforzo individual nos estudos. Antes de que saíse a LOE en 2006, duras foron as negociacións en que andou Alejandro Tiana para sacar esta lei adiante. Soadas foron as protestas, á súa vez, contra un sector dos colexios católicos liderado polo salesiano Manuel de Castro, que se inclinou por un pacto. Pero o máis sonado -e máis próximo- foi que, desde 2009, na etapa ministerial de Ángel Gabilondo, os populares rexeitasen o que practicamente concluíran Sandra Moneo e Mario Bedera. A inspiración que viña de instancias tradicionalmente moi asentadas na educación cos seus particulares intereses, e o vento demoscópico a favor, fixeron que, moi pronto, a precociñada LOMCE nos fose servida en 2013 pola parella Wert-Gomendio como ultimísimo menú en “mellora de calidade”. Se agora se interrompese esta tradición de disentir, loado sexa o que acaba de describir Europapress como recambio do anterior.

De momento, no entanto, pouco máis cabe alabar. Aínda que a noticia que adiantaba esta axencia o pasado día 12 incluía fronte a todo prognóstico que se incorporaría ao debate a cuestión da “Relixión”, tamén engadía que, aos ollos dalgún participante, o posible acordo neste asunto non pasaría de “ambiguo", pois debería incluír o cuestionamiento dos Acordos coa Santa Sé asinados por España en 1979. Non só non era o caso, senón que, no corpo da noticia a axencia incluía o desacordo total dun conxunto de 60 organizacións que, lideradas por Europa Laica, suscitaran para dous días máis tarde, a entrega no Congreso de 54.000 firmas esixindo a súa derrogación.

Haberá que estar pendentes, pois, dos supostos que se acorden nesa área -e nas outras catorce- para ver que corsés se prestableceran a fin de que a pretendida 12ª lei que rexa o sistema escolar da educación española sexa merecente de mellor consideración que a LOMCE vixente. De paso, destacaremos as físgoas por onde se tratarán de soster as posicións diferenciais que, privilexiadas para un sector minoritario da cidadanía española, case sempre han ter acomodo e, ata, subvención a conta do Estado. E só así se poderá concluír se realmente se trata ao fin dun pacto social e político ou se, ante todo, dun politiqueo coxuntural, amparado nun número relativo de escanos no Congreso pero insuficientemente arroupado polos axentes sociais. Neste segundo caso, a inestabilidade agora existente proseguirá.

Podería ser así e só fai falta botar a vista atrás lixeiramente: o supostamente pactado fai corenta anos, no artigo 27 da Constitución, non pasou de ser un xenérico consenso básico, pero “non político” propiamente, pois de inmediato todos os firmantes disentiron del. Como xa estudou Manuel de Puelles en 2007, Oscar Alzaga, por exemplo, dixo en xullo de 1978 -no momento de presentar enmendas-, que o acordo podía ser “suficiente” pero non satisfacía na súa totalidade a ninguén, polo cal “a UCD vai combater neste Parlamento para que, pola vía de lexislación ordinaria, se cumpra o seu programa electoral e o seu programa educativo”. No Diario de sesiones del Congreso daqueles días constituíntes tamén pode lerse, xunto ao distanciamento do PSOE respecto do que establecera no seu XXVII Congreso -en decembro de 1976-, como Luís Gómez Llorente presaxiou que “os principios que informan o art. 27 poden dar resultados moi diferentes segundo quen sexa o Goberno ou quen sexa a maioría parlamentaria”. Nin sequera fixeron falta dous anos para ver como o que a UCD plasmou na LOECE, reafirmaba os desacordos profundos que viñan do século XIX e que culminaron cos decretos que, desde os inicios do golpe militar en 1936, se tomaron para o sistema educativo que rexería as aprendizaxes das nenas e nenos españois.

Que pesa sobre o que pasa

Ha de desculparse pois, o escepticismo que, se non hai máis explicacións, produce a suxestión de que a Relixión vai perder a posición privilexiada que ten aínda na LOMCE. Non consta que a Conferencia Episcopal Española se mostrase receptiva aos datos que proporciona a enquisa de mocidade que promoveu recentemente desde o Vaticano, nin tampouco ante a que a editorial dos relixiosos marianistas, SM, acaba de facer pública. E as dúbidas encadéanse sen motivos serios para desaparecer. Cobrou corpo na CEE o arrepentimento pola serie de medidas que, en nome da fe, fixeron subir os seus mitrados ao Boletín Oficial do Estado -ou antes, á Gazeta de Madrid e ao Boletín da Xunta de Defensa Nacional de España- co fin de que o que se ensinase nas escolas non tivese o menor atisbo de dúbida ou de torpeza” Abriuse camiño, ao fin, a doutrina que, en 1964, inspirou algúns dos mellores textos do Esquema XIII, Gaudium et Spes, do Concilio Vaticano II? Xa recatequizaron aos case 18.000 catequistas que, dentro dos espazos e tempos escolares, exercen, pagados polo Estado, adoutrinamento relixioso? Os 122.000 euros que, segundo contaba El Mundo o pasado día 11 de decembro, gastou Lucía Fígar para mellorar “a súa imaxe persoal” nos medios, máis aló dos circuítos de correlixionarios cielinos, volverán pronto a donde debería terse empregado?

Tampouco, sen que se coñeza o texto definitivo que vaia remitir a Subcomisión ao Ministerio nos outros capítulos, pode dicirse que o que se estea pactando vaia a ser un acordo leal e consistente. Un capítulo sensible como o dos equilibrios entre o ensino público e privado non se salda simplemente con dicir que o papel do primeiro é “fundamental” na sintaxe de ambas dentro do sistema educativo español. O término é suficientemente equívoco como para deixar o panorama similar ao de subsidiaridade existente, e coa tendencia crecente á desmellora da rede pública, mentres en paralelo prosegue intanxible a súa conversión ás iniciativas que a privacidade empresarial vaia acrecentando nos espazos urbanos mellor situados. Ben está, doutra banda, que se fale no citado documento conclusivo sobre dos “concertos educativos”, da “inspección”, “equidade e inclusión educativa”, “educación especial”, “convivencia escolar”, “ratios por aula”, “éxito escolar”, “obxectivos”, “reforzos e apoios”, “detección temperá, diagnóstico, metodoloxías e avaliación”, “o acceso á profesión docente”, “participación da comunidade educativa” e, ademais de cuestións curriculares, o financiamento básico e cuestións relativas á formación profesional. En principio, parece que por fin existe un mapa de asuntos relevantes que pesan sobre o ensino escolar e, se non está completo, comprende polo menos boa parte dos máis urxentes sobre os que o coherente sería consensuar esixentes políticas democráticas.

No entanto, sen a descrición concreta destes descritores xenéricos, tamén nestes ámbitos proseguirán vivas as tentacións do escepticismo. Esperemos que, polo menos, quede en dúbida deste xeito a cantidade de esquecemento e desprezo que deberon sufrir cantos nestes anos persistiron en tomar en conta estes asuntos -e outros concatenados-, xa fosen profesores, as súas asociacións e sindicatos, xa, igualmente, algunhas ANPAS e sindicatos estudiantís. E ao mesmo tempo, non se ha de esquecer que cuestións tales como a Educación infantil, a dirección de centros ou a formación continua do profesorado, o sentido do para que educar, a educación para unha convivencia cívica, ou o compromiso que o artigo 27.5 da Constitución fixou ao Estado para ofertar prazas públicas suficientes, non teñan visibilidade suficiente na noticia de Europapress. Oxalá non atopen trabas na redacción definitiva do documento, e menos na súa execución -tanto no sector privado, como no concertado e o estrictamente público-, ben porque se queira soster a misoxinia cara ás cuestións de xénero ou ben se desprecen as de índole cultural e socioeconómicas, causantes unhas e outras de inequidade escolar!

Desentullo

Neste itinerario de pactos e consensos políticos, non todo é enunciar nin terxiversar a linguaxe; máis proveitoso sería actuar con determinación, coñecemento e constancia ata a extirpación das necesidades de todos os cidadáns. Esas tres calidades non adoitaron cumprirse nas mellores normas que no seu abundante patrimonio lexislativo ten a historia educativa española. Sempre fallou algunha cando non as tres, e o que adoita detallar a prensa de asuntos correntes tampouco é de bo augurio. Se coa reforma constitucional do artigo 135 confirmouse a tendencia á desaparición do Estado social, para quedarse nun Estado mínimo ao servizo da orde que impón a economía globalizada e os seus axentes, 15 minutos de determinismo destas instancias en 2011 abondaron para reducir os créditos á débeda pública a unha situación de carencia para atender as necesidades dos máis débiles. Un terzo longo da poboación segue tendo problemas coa vivenda, o emprego digno, as pensións, os incumprimentos da Lei de dependencia..., pese a un suposto crecemento económico que El Roto desmenuza en El desescombro, selección de viñetas con que en 2016 analizou a moral política e cidadá que se desprende destes conflitos. Cifuentes, avantaxada discípula de Aguirre nestes asuntos, encaixa nesa paisaxe. Nega os problemas que xera a súa recortada asistencia sanitaria ou, xa no plano máis educativo, vémola reducindo drasticamente o financiamento dalgúns conservatorios. E mentres, acusa aos sanitarios de xerar “alarma social”, acusación que estendeu a cantos -aínda que sexan os seus propios aliados- denuncien algún xénero de deficiencia. Compite con ela Beatriz Gascó, portavoz actual do PP para asuntos educativos nas Corts valencianas, e probable exemplar para algunha viñeta de Rábago: un informe sobre supostas comisións ilegais revela que estivo cobrando un ano da empresa que lles construía os colexios, CIEGSA, unha sociedade pública que chegou a acumular 1000 millóns de débeda.

As fraxilidades en que se move esta suposta mellora democatizadora do ensino quedaron moi patentes o mesmo día en que culminaba o debate do Congreso de Deputados: o Consello Escolar da Comunidade madrileña emitiu ese día un sinal desasosegante. Coa ausencia discordante dos representantes da comunidade educativa, aprobou un preacordo de tal cariz que UGT non só acabou pedindo “volver sentarnos a debater o Acordo Educativo”, senón que a Consellería -cuxas decisións tanto pesan en moitos outros puntos de España- “ofreza unha posición aberta e receptiva ás propostas do noso sindicato”. As discrepancias co contido -e a pretensión de que alí se marcase a pauta ao pacto de Estado- tamén foron compartidas por CCOO-Madrid.

E rebaixas

En consecuencia, as pretensións pactistas de Méndez de Vigo han de poñerse provisionalmente entre paréntese. De tanto postureo poida que só quede unha aleatoria ineficiencia para que ao sistema educativo existente lle cheguen os coidados do coñecemento e a perseveranza que tanto necesita. Pese ao máxico virtuosismo que transpira o anhelo de “pacto”, non cexan os exemplos do esmirrado e eivado que pode resultar. A norma que -a imitación da que hai en Murcia e A Rioja- proxectan en Baleares para as escolas infantís é paradigmática de como atender as moitas necesidades que nestes anos perdidos se acumularon. Alguén ha ter a marabillosa idea de xibarizar a riqueza democratizadora deste nivel educativo achicándoo conceptualmente como “garderías infantís”, en que nin sexan obrigatorios máis de 1,5 metros cadrados por neno, nin luz natural. Esta política educativa pronto debería ir acompañada dun cursiño prematrimonial como os de outrora, para que os futuros papás de liliputienses medios económicos interiorizaran a tempo o equitativa que pode ser unha praza pública nesa “gardería” para os seus posibles vástagos. Sorte, pois, coa preceptiva literaria do pactismo educativo que está en marcha: a sobreatención á Generalitat catalá ampara as rebaixas.

TEMAS: Pacto educativo. Consenso/disenso. Relixión. Escola privada/Escola pública. Educación infantil. Artigo 27 Constitución. Leis educativas. Estado social.

Manuel Menor Currás

(Madrid, 16.12.2017)

Volve soar " a ideoloxía" como estrataxema para soster o imposible

A política educativa, como outras moitas, é especialmente sensible ao cruzamento de intereses, algúns encubertos baixo o paraguas de privilexios doutras épocas, coma se de algo “natural” se tratase.

É frecuente que, ao falar das políticas educativas -ou de cuestións en que o cruzamento de intereses e modos diversos de afrontar unha determinada situación opinable-, alguén mencione, e non para recoñecemento do adversario, unha determinación prexuizada que actuase a modo de mediación interposta: “a ideoloxía”.

A ideoloxía como arma anti-ideolóxica

Por lei do 03.10.1979, á que seguiron dúass circulares e unha resolución posterior, en 1981 a obriga de ensinar “Ordenamento Constitucional” nos Institutos alcanzou formalmente a profesores dunha das áreas curriculares. En sesións sui generis, trataron de acordar deseños posibles do que e como ensinar o básico da Constitución de 1978. Logo de longos anos coas paredes das aulas transpirando “Formación del Espíritu Nacional”, as iniciativas de interese conviviron con improvisacións demostrativas de serios problemas. Por exemplo, o dun profesor ao propoñer como cuarto poder do Estado aos “poderes fácticos”, que, na xerga da época, habían ter a Igrexa e a Banca. Podía ser unha humorada, pero pronto puido advertirse que contraviña en serio a doutrina clásica dos contrapesos en que se sustenta o Estado democrático separando Executivo, Lexislativo e Xudicial. Ao replicar alguén esixindo unha explicación coherente, contestou -non se sabe se inspirado pola ignorancia ou polo desapego cara ao novo panorama-, dicindo á súa vez: “Xa estamos aquí coa ideoloxía”.

Os que así proceden adoitan pretender -case sempre para despistar- que non reparemos no que queren ocultar: que o seu modo de ver, interpretar e decidir, é o correcto e, ademais, o único acorde coa verdade, a natureza das cousas e o que o ben xeral necesita. O emprego da referencia ao término “ideoloxía” como arma arreboladiza ten longa historia desde os sofistas. Alguén estudou o fenómeno en tempo relativamente recente, como fío para analizar o discurso dunha revista subvencionada pola CIA. Cuadernos del Congreso pola Libertad de la Cultura funcionou entre 1953 e 1965. A análise de Olga Glondys, La guerra fría cultural y el exilio republicano español (CSIC, 2012), permite entender mellor o acontecido nesa etapa, e algunhas das súas determinacións sobre a política española posterior. O emprego planificado de “a ideoloxía” como arma “anti-ideolóxica”, ademais de captar intelectuais importantes para as súas filas, axudou a construír unha parte relevante dos construtos políticos e económicos que teñen vixencia hoxe. A autora deste traballo sostén que actualmente, “a ideoloxía en occidente está asociada ao negativo” Con todo, esquécese que, mediante as súas políticas encubertas e oficiais durante a Guerra Fría, EEUU foi capaz de convencer ao mundo de que os seus propios eixes e conceptos ideolóxicos si servían para identificar e interpretar a realidade mesma.

Foi por eses anos, e máis particularmente xa nos setenta cando ese discurso se puxo de moda, e un suposto inspirador de Rajoy nos seus primerizos artigos para Faro de Vigo, Gonzalo Fernández d e la Mora, escribiu en 1965: El crepúsculo de las ideologías. O paraguas do pensamento “anti-ideolóxico” serviría deste xeito para desenvolver o forte poderío que alcanzou enseguida, baixo a éxida de Thatcher e Reagan, o neoconservadurismo, ese pensamento único, tan implantado en moitas mentes que obedece a unha consigna programada naqueles anos: “O tipo de propaganda máis efectivo é -segundo rezaba unha directiva dos servizos de seguridade americanos- aquel en que o suxeito se move na dirección que un quere por razóns que pensa que son propias”.

Precaucións
É importante ler, oír e falar con esta precaución se de verdade se quere estar ao tanto, participar e votar coherentemente. Ter opinión propia, suficientemente solvente e fundamentada, non é fácil. Por moito que pareza que se ten moita información -hoxe máis que nunca-, discriminar, relacionar e elaborar con fundamento, son actividades complexas en que a abundancia non sempre é signo de calidade para discernir se, de xeito explícito, e especialmente de xeito implícito, non están xogando connosco para que pensemos, opinemos e votemos como queren que fagamos. No concernente a política educativa, ás noticias puntuales que van ritmando o día a día, engádese de contino un traballo solapado, sostido por grandes corporacións multinacionais, que se sobrepón ao de instancias tradicionalmente asentadas no emprego da educación como negocio ou como actividade de control social. O resultado é un tecido en que se conxuntan tupidos nós de información que se move de xeito moi áxil, e aparentemente neutral en non poucas ocasións.

A coalicción destas instancias existe e exemplos diso poden verse nas análises que, desde 2013, fixeron expertos de diverso signo á última lei orgánica, a LOMCE. É máis, unha boa parte das razóns polas que tanto se insiste desde hai un ano en lograr un “pacto educativo”, é que os autores desta Lei temen terse pasado e que, nunha situación de incerteza afectiva dos votantes conservadores, todo o aí lexislado se fose ao traste, incluído o artigo 27 da Constitución, que desde moitas instancias se reclama que sexa revisado na tamén ultimamente moi incerta ansiedade de reforma constitucional.

Unha tendencia crecente das noticias que publica a prensa nos últimos tempos é a de reforzar ese tecido, especialmente en dous puntos neurálxicos: o afortalamento dos afáns de privatización do ensino e, en paralelo, que non decreza a tensión pola presenza da Relixión (católica, especialmente) no currículum escolar. Un asiduo neste traballo é o Cardeal Cañizares: a súa destacada colaboración periódica en La Razón é, ademais, unha fiestra aberta ao máis ínclito pasado do Ancien Régime, en que os seus pares se atribuían dominio absoluto da verdade, a máis diso ter sobrados recursos económicos e políticos para exercitarlo. Ese dominio, que o Concordato de 1851 lles seguiu mantendo privilexeadamente nos seus artigos 1, 2, 3 e 4; que lles foi renovado no Concordato de 1953; e do que quedan sobradas referencias nos Acordos asinados entre 1976 e 1979, aínda lle permite a este ex-Prefecto do Culto católico soster unha “ideoloxía” -agora si- moi peculiar para os tempos actuais. A súa referencia á Constitución válelle para amparar de todo, incluídos por suposto "os recortes á liberdade de ensino, ou ao non desenvolvemento de todo o implicado e esixido no dereito á liberdade relixiosa": todo lle é pouco. Isto, lóxicamente, desvía a atención doutros asuntos de fondo, por exemplo, ata que punto estean xustificados os privilexios económicos e subvencións diversas con que a Igrexa católica sostén -a conta do diñeiro de todos- as súas actividades particulares, incluída a propaganda e o acusar de perversos “ideólogos” aos que sosteñan teses contrarias ás súas.

Esta arte de argumentar para ter sempre razón ou para defender posicións que se cambalean por moita tradición que arrastren dos xeitos apoloxéticas do pasado, non cesa de modernizarse. No ámbito da Política educativa está moi ben situado o recurso ás instancias internacionais como garantes de que o que se estea facendo vai na dirección correcta e segura. Habería que preguntar quen o apoia, pero non adoita facerse, malia que non parece que o FMI, a OCDE ou o Banco Mundial estean moi interesados na democratización do saber. Entre os seus obxectivos parece predominar a domesticación dos futuros traballadores, xusto cando o seu futuro na xeración de valor será decrecente a medida que se vaia impoñendo a nova revolución das máquinas. En países como España onde aínda persiste en moitos medios autoflaxelante pesar por non estar á altura como correspondería, informes como o da OCDE a través de PISA ou o que estes días circulou, denominado co acrónimo PIRLS, en que se acumulan datos relativos a “comprensión lectora”, animaron moito ao Sr. Marcial Marín, actual Secretario de Estado en Educación, pese a que é consciente de que mente nos seus afáns de mostrar o seu amor á educación española. Proba disto foi a súa actitude cos representantes sindicais que acudiron o xoves 30 de novembro a tratar o procedemento de oposicións para cubrir as prazas indispensables de profesorado que o sistema escolar necesita para non entrar en colapso.

A pregunta para distinguir un pouco se dun problema grave se trata e se a solución proposta obedece a algún xénero de perversa “ideoloxía”, é saber a quen beneficia o acordo ou o disenso. De entrada, o correcto en todo caso de litixio é a dúbida e a desconfianza. Que se fale moito ou pouco nos medios ou nas redes sociais do asunto ou que, ata, non se fale nada, non son signos de verdade ou mentira: as formas de tomadura de pelo están omnipresentes e, agora, poden estalo de xeito masivo. E falando de libros, de maior ou menor capacidade argumentativa para o que queiran dicir, haberá de proceder do mesmo xeito se non se desexa que o manipulen a un.

Intereses e Historia

Os que máis alardean de neutralidade adoitan ser os máis ideoloxizados. E tamén pode asegurarse con certeza que non hai historia da educación que non teña o seu punto político. Como adoita dicir o prestixioso catedrático Manuel de Puelles, “a educación, o poder e os intereses áchanse moi interrelacionados” xogando sempre o factor político un papel sobresaliente nesa combinación. Se son moitos os poderes que perseguen o dominio da escola -conclúe-, “a historiada educación é sempre historia política”.

TEMAS: Política educativa. Guerra fría cultural. Ideoloxía. Anti-ideoloxía. PISA. PIRLS. Acordos España-Santa Sé. Cañizares. Privatización educativa. Relixión na escola.

Manuel Menor Currás

Madrid, 10.12.2017

Censura, medos e ignorancia limitan unha educación que potencie a convivencia

Moitos responsables invocan a importancia da escola española en balde. Procuran que camiñe aceleradamente cara ao individualismo e que non sexa un espazo para construír algo de todos.

A cadea perpetua imposta aos executores de “os voos da morte”, que durante a ditadura arxentina levaron por diante a cantidade de opositores e as súas familias, suscitou nos medios españois reaccións entre as que sobresae a do horror polos crimes agora oficializados, cando xa todas as avoas de maio e non poucas nais tamén morreron. Case todos recoñeceron o dereito a saber das vítimas e referíronse aos seus executores como “torturadores da ditadura”. Cando, con todo, mencionan demandas de asociacións españolas en demanda de dignidade e memoria para o acontecido aquí na guerra e postguerra, aínda adoitan dar voz a cantos poñen como escusa para obstaculizar tales intentos o pretexto de non “reabrir vellas feridas”. Dobre vara de medir, hipocrisía, lei do funil e a relativa cor do cristal con que se mira: todo nun, moi acorde ademais co apreso no seo das familias e na escola.

A ferida da censura

O prezo a pagar por cantos se ven atrapados por este tipo de pautas selectivas de conduta adoita ser altísimo. Os docentes ou xornalistas que, por deontoloxía profesional, víronse obrigados en conciencia a escribir ou falar sobre cuestións conflitivas puideron ver como era vilipendiado o seu traballo, por moi documentado e contrastado que estivese o modo de explicar o resultado da súa investigación. Os xeitos seguen sendo moitos, desde o silencio ao insulto e desde a banalización ao despido se a opinión non se dobrega a quen paga ou controla. En televisión e prensa é moi frecuente, sen que a perda de prestixio do medio conte como obxección a esta práctica configuradora da opinión dos demais. Cando goberna a dereita pura e dura -confesa o Gran Wyoming- a censura é absoluta: non se pode falar; o ocorrido en Telemadrid ou Canal 9 parécese máis ao que sucedía na etapa franquista que a unha democracia. E cando goberna o centro esquerda, ata un pouco de autocrítica os asusta. Vímolo en moitas ocasións, e non só en asuntos fortes como o da OTAN ou a guerra de Irak; tamén noutros máis recentes, como o itinerario do PSOE desde fai máis dun ano, os papeis de Bárcenas e moitos outros.

Esa estrutura, que moitos xornalistas coñecen moi ben -por como foron apartados dos espazos máis visibles en tales momentos-, repítese en moitos outros ámbitos e faladoiros, en que a autocensura impón un autocontrol estrito. Na secuencia escolar, aínda segue vixente como currículo oculto que o primeiro que debe aprender un estudante -dígase o mesmo de toda persoa que inicia calquera traballo asalariado- é coñecer ao seu profesor. Exames hai, probas de selectividad e ata oposicións, en que ese saber é principal para non quedar fóra de xogo. Fácil é en tales ocasións ter problemas por optar abertamente por teses que, sen ser controvertidas entre os expertos, non penetraron nas mentes de quen por azar ou oficio xulgan e deciden. De onde xorde, se non, a dúbida de que a Audiencia Nacional espremese a eficiencia do seu Regulamento en asuntos que incumben ao PP?

A ferida do pánico

Na propia vida interna dos centros educativos vivíronse nestes anos acontecementos similares, expresivos do pánico a deconstruír o asentado en mala información. Separadamente de que bastantes deles continúen titulándose con nomes cambiados do que fora orixinal, a pretensión de exhibir aniversarios impolutos deparou non poucas sorpresas. Confrontou xeitos de recordar, alleos ao imprescindible recoñecemento do conflito da guerra civil, e decantou posicións irreconciliables. Esas cuantificacións que adoitan motivar conmemoracións -cando se pasa dos 50 aos 75, 100 ou máis anos- non sempre significan madurez nin que se avaliase o camiño percorrido. Ás veces, só conlevan equidistancias da nada, cando non infantilismos escondidos nos repregues intencionados do esquecemento.

Non todas as experiencias neste terreo son como a que aparece en María Lisboa. O título deste bonito fado portugués, é o que adopta un relato de Ángel Chica no que conta o ben que se desenvolveu unha destas conmemoracións, a do Instituto Giner dos Ríos na cidade da desembocadura do Teixo. Segundo a Gaceta de Madrid, do 21.09.1932, fora creado por Orde Ministerial o día 12 dese mesmo mes. A celebración do seu 75º aniversario brindou á súa comunidade educativa unha magnífica ocasión para o desenvolvemento dos mellores valores que poden derivarse do coñecemento. Outros casos houbo, con todo, en que primou a ignorancia manipuladora: o mero recordo dos contrastes diferenciais que se puidesen suscitar en canto a métodos e organización, e como o paso dos anos fora de retroceso, serviu para soster a incomprensión intolerante. Por estraño que pareza, tamén nun mesmo traballo educativo existen preocupacións distintas, moi difíciles de aproximar e, como noutras profesións, ás veces as decisións operativas penden de quen non ve no pasado lección ningunha: coma se en cuestións innovadoras nada existise antes de que nacesen.

Canto acontece nos centros educativos é moi representativo do que sucede na sociedade. Agora que as redes sociais o invaden todo, e a confusión é crecente, aumenta a preocupación institucional contra os posibles ataques informáticos de terceiros países. Ata se aveciñan maiores controis sobre canto circula en Internet co pretexto de frear ataques persoais. É evidente o desmadre que move a moitos usuarios a empregar este medio para emitir todo tipo de inconveniencias que, habitualmente, adoitan ter que ver con excelsos grados de narcisismo e imbecilidade, como se puido ver no caso do xuízo de “a manda”, cuxos mozos foron cualificados como tales polo seu propio avogado. Pero tamén é de gran relevancia a achega que estes medios fixeron ás nosas vidas e ben merece -como todo avance técnico- que se coide a educación da súa instrumentación se ha de conxugarse o seu proveito individual e social.

O dirixismo moral

Mágoa sería que, igual que sucedeu coa imprenta -“marabillosa arte de escribir”, como foi chamado o de Gutenberg en 1455-, vise moi limitado o equilibrio entre a súa facilidade de uso e o dereito ou a liberdade expresiva de todos. Naquel entón -e con distintas variacións de intensidade limitadora ata hoxe-, xa en 1487 o papa Inocencio VIII quixo manter a tipografía ao servizo da fe, esixindo a súa autoridade censora ou a dos seus bispos sobre canto se editase, un control que por outra banda pronto se converteu en importante fonte de financiamento tamén para a Coroa. Ao Nihil obstat seguiulle enseguida o Index librorum prohibitorum, que tivo vixencia entre 1564 e 1966 para delimitar a ortodoxia e a heterodoxia. Coa Inquisición, que orixinada no século XII se estendeu a toda España entre 1478 e 1821, Igrexa e Coroa constituíron un enorme e prolongado instrumento de poder. Tanto, que a Igrexa procurou que o seu envexable dirixismo no que se debe dicir e ensinar continuase vixente de diversos modos. Cando o Antigo Réxime xa declinara en Europa, aquí o Concordato de 1851 e o posterior de 1953 esixírono tanto que condicionaron as sucesivas leis educativas. E os vixentes Acordos de 1979 sostñen aínda esa preeminencia privilexiada, como se encargou de referendar a LOMCE en 2013. Os anos da postguerra propiciaron, ademais, que os outros soportes expresivos tamén fosen vixiados de cerca. O cine, o teatro e as cancións, as revistas e a prensa, foron obxecto predilecto dese afán de control infinito para que a cidadanía non se disipase con asuntos que a desviasen. Aquelas cualificacións das películas -que con tanto celo iniciou en xuño de 1940 a CONCAPA, nas fichas FILMOR- xa trataron de orientar aos pais dos adolescentes antes de que a propia Igrexa establecese unha oficina especializada en baremar a súa proporción de “perigosidade”.

Eppur si muove

Así se construíu a aprendizaxe actual dos españois e por aí seguen algúns derroteiros nostálxicos. De nada serviu a equívoca Lei de Prensa de quepresumía Fraga en 1966: apenas modificou a arbitrariedade discursiva do NODO desde 1942 ou a que empezou a difundir TVE en 1956. Tantos anos no mesmo -coma se nada debese cambiar, pese ao pactado o 06.12.2078- non é de estrañar que leven a Rajoy a non saber por que cambiarían o nome da rúa onde vivira en Pontevedra. O seu particular “sentido común”, e o que considera “normal”, segue ancorado nos moldes de antes. Galileo, polo menos, cando en xuño de 1633 tivo que asinar o que lle puxeron diante os seus inquisidores, soubo zafarse cunha restricción mental que o libraba de comungar con rodas de muíño.
O problema vai ser cando, acrecentada a desinformación, como parece que vaia a suceder, pois xa o 86% dos españois non distingue as noticias falsas dasverdadeiras, mentres grupos, supostamente moi concienciados, non deixan de ensinar desde o seu púlpito os fundamentalismos montados en torno a unha perspectiva da Natureza ancorada nun pasado acientífico, sen que sexan desmentidos senón animados. E cando algunhas organizacións afíns a esta perspectiva misóxina animan tales pronunciamentos e, polo si ou polo non cambiasen algunhas disposicións vixentes na LOMCE, xa preparan a súa oposición alborotadora e ruidosa.

Non contentos con que case un terzo de alumnos e alumnas vaian aos seus circuítos privados ou concertados de educación escolar, parécelles pouco que haxa un centenar longo de colexios que individualizan xa por xénero aos seus educandos/as. E dálles igual que esta separación se estenda igualmente aos traballadores unisex dalgúns destes centros. A estes apóstolos e a quen os protexen non lles importa que os roles sexistas que potencian contribúan a seguir construíndo unha desinformada sociedade, máis individualizada, en que os abusos e a violencia rendan ao amparo dunha suposta superioridade masculina. Son indiferentes a que que un tanto por cento de adolescentes, que tamén rolda o 30%, pense que a violencia dentro das relacións de parella sexa “normal” ou que os celos son un sinal inequívoco de amor mutuo. Anceian, con todo, e por iso pelexan, que sosteñamos os seus chiringuitos co noso diñeiro: o conseguido na LOMCE parécelles pouco. Teñen en Administracións tan importantes como a da Comunidade de Madrid, devotos seguidores que se toman como obrigación secundalos fielmente: nos orzamentos destes anos últimos pódese ver como os apoios a estes centros educativos que segregan por sexo alcanzou xa bastantes millóns de euros, coma se non houbese mellor obxectivo en que gastalos.

As orixes

Afírmao Milagros Pérez Oliva: “os estereotipos sexistas non veñen da lúa”. E a desinformación interesada tampouco. Algo detectou Facebook, que xa dá consellos para detectar falsidades na súa propia rede. O noso MECD aínda non o fixo nin parece que vaia facelo, ocupado como anda na flexibilidade profesoral do profesorado: un de cada tres profesores escolares xa é interino nalgunha Comunidade autónoma e, na universidade, ten departamentos onde se supera ampliamente a ratio de provisionalidade. A última reunión cos sindicatos, á propósito dos acordos de emprego foi un fiasco. E coa súa protección da interferencia continua da crenza particular na racionalidade dunha xestión democráticamente equitativa nas cuestións educativas principais, baleira de sentido democrático o sistema educativo, de modo que non parece que se poida ir moi lonxe nin en convivencia nin en solidariedade. Falla de raíz, e o que de verdade constrúe, non é a autonomía persoal senón un sensentido que, na medida en que se faga común, acelerará máis a cerrazón individual. Cumprirase o soño neoliberal.

TEMAS: Información. Redes sociais. Escola pública. Privatización ensino. Conservadurismo educativo. Censura. Individualización de intereses.

Manuel Menor Currás

Madrid, 02.12.2017