De que “realidade” estamos a falar?

O mito da irrealidade construída sobre soños inútiles impide camiñar con dignidade nun mundo crecientemente crítico.

Pódese pasar unha vida entre estreitezas a condición de que estea razoablemente cimentada; permite camiñar con expectativa de mellora, ou polo menos, resgardada de inclemencias externas ás do pequeno mundo ambiental en que se naceu. Pero cando o pasado foi triste, cargado de dor imposible de pechar, se o presente supostamente próspero e feliz terxivérsao, a calma indispensable para seguir convértese en peso difícil de soportar.

Cuantos pasan dos sesenta anos, coñeceron o mundo limitado de cando a España rural declinaba. O desarrollismo atrapounos na ansia de estar incluídos nun mundo de prosperidade e, enseguida, empezaron a sentirse metidos no vórtice de desigualdades máis humillantes, provenientes de decisións afastadas que os deixaban máis expostos ás inclemencias da organización laboral e social. Hoxe, entre crises multiplicadas e perentorias, os logros da España urbanizada, integrada na globalización económica, non pasan de efémeros, especialmente cando se quere erradicar o supostamente anticuado, para deixarse levar por suxestións inapropiadas.

A desigualdade estrutural

Insístese moito -como no século XIX- na “evolución persoal” como clave dos cambios que se necesitan para que o mundo que nos toca vivir sexa mellor e sen as limitacións que ten. Volve estar de moda a historia imaxinada, a dos libros de texto en que os grandes problemas políticos, e non digamos as revolucións, eran froito dos desatinos morais de individuos endiañados; nada achacaba á organización social, a como estaba composta, nin ás súas contradicións internas. Coma se fose perfecta, a irreal construción que se propaga insiste en comparar o vivido polas xeracións de xubilados nos seus tempos de actividade, como algo paradisíaco, e as circunstancias actuais, cheas de corrupcións miserables que nin o Código penal recolle.

Estas historias que agora circulan como “noticias” serven para apoiar -igual que as da época romana ou as do Conde Lucanor- suxestións exemplarizantes para un mundo mellor que nos devolvería a un tempo perdido. Sen a fidelidade de Proust, a realidade do pasado que nos van pintando nada ten de real; todo foi moito máis complicado e máis duro, menos anecdóticamente gracioso e con secuelas difíciles de soportar. Os danados por aquel sistema imposto á forza foron moitos máis dos que se cuantifican en mortes, desaparicións, exilios e suplantacións daniñas para o desenvolvemento das persoas e a sociedade. Remisos á Historia documentada -e non inventada-, hai quen fala de oídas e reiteran que a maldade duns poucos, aos que sinalan co dedo, é a culpable de sacrificios purificadores para todos; nada din sobre como os que impuxeron aquel sistema decimonónico se beneficiaron de canto patrocinaba en economía, en relacións laborais, en recursos sociais, en educación e liberdade persoal de todos e todas. Menos se refiren a quen no momento actual, herdando os beneficios de entón, melloraron as maneiras de facer ver que a desesperación dos asalariados e marxinados nada ten que ver con que uns poucos alcancen o Gotha social e económico a conta do traballo alleo.

Os feitos e a memoria do vivido

Algunhas instancias e institucións actuais séguennos cominando, como no século XIX, cara á vixilancia moral dos nosos actos, mentres doutra banda xogan a desmantelar o mediatizado Estado de Benestar de que fomos capaces de dotarnos. Insisten acotío na liberdade individual do éxito e do beneficio, mentres aproveitan todas as coxunturas posibles para predicar moderación e, para axudarnos, prívannos da Sanidade e da Educación á que temos dereito. Namentres, Oxfam-Intermón acaba de mostrar o seu informe de desigualdade, no que pode lerse como, a nivel mundial, a fortuna dos milmillonarios creceu a un ritmo de 2.700 millóns de dólares ao día, á vez que polo menos 1.700 millóns de traballadores viven en países onde a inflación se come os seus salarios. En España, prexudica a un 26% de fogares, devorando os seus ingresos salariais; mentres as marxes empresariais eran a finais de 2022 un 60% superiores a tres anos antes, os salarios apenas medrarán un 4%. Aquí, mentres en 2.008 o1% dos multimillonarios concentraba o 15,3% da riqueza total, en 2.021 xa representaba o 23,1%; a evolución da desigualdade é preocupante: “mentres os salarios perden peso e capacidade de poder adquisitivo, as grandes empresas aumentan beneficios e a riqueza segue concentrándose en mans duns poucos”.

Con estes datos diante, os que pasan de sesenta anos, que viviron as inclemencias da intemperie e que os seus fillos tiveron máis posibilidades que eles, están a ver que os seus netos están a volver a ter as penurias das súas infancias. Esta moral egoísta e hipócrita, amnésica e retrógrada, que se trata de propagar agora, non lles convence; desencoráxaos esta forma de triunfar en que, para o logro dunha posición supostamente exitosa, hase de tirar pola borda que o que os axudou a tirar cara adiante foi a esperanza. A piques de celebrarse o 24 de xaneiro o 46 aniversario da morte dos Avogados de Atocha, non vén mal lembrar a difícil construción dunha cultura da colaboración e valores éticos universais. Os relatos que circulan como solución de futuro, alleos ao pasado real da liberdade democrática, disfrazan os modos en que algúns procuran vampirizar os dereitos sociais cos que, desde os anos oitenta, iniciamos un Estado de Benestar que, en Europa, empezaran trinta anos antes.

A Declaración que, desde 1948, demos en chamar de Dereitos Humanos, como algo en que traballar unidos para que o que temos polo feito de nacer sexa realidade, non se avén coa retórica destes emprendedores fartos de proclamar por encima de todo unha fantasiosa liberdade duns poucos, tan favorable ás privatizacións de éxito en autonomías como Madrid. Quitar do medio o que é de todos para favorecer aos amigotes, e crear situacións propicias para que o que se senta pobre se aguante, e que o que teña éxito a conta dos demais fachendee de emprendedor, é un atraso en ética social e política. E o afanarse nas redes e medios, na autopromoción agresiva destas supostas solucións, para que uns poucos se lucren, non deixa de ser unha mafiosa estafa á credulidade dos cidadáns inermes, á realidade do urxentemente necesario e á traxectoria de autenticidade moral de quen o defende. A felicidade social -aspiración de todos os humanos- é imposible sen coidar aos demais: un oxímoron político.

TEMAS: Ben común e propiedade privada.- Ética social e política.- Mensaxes e masaxes dos medios.- Debate político.- Contos e contas da Sanidade e a Educación.

MMC (18.01.2023)

Microgolpismos perigosos

A volta á cotiandade vén acompañada en 2023 de expectativas nada halagüeñas en demasiados aspectos.

Pasados os formalismos festivos da felicidade programada, os poucos días transcorridos do novo ano traen continuísmos repetitivos do despreciable. Catro mulleres mortas, máis un neno ferido por defender á súa nai, indican a forza dunha violencia, arraigada nas relacións humanas como algo tan “natural” que só somos capaces de lamentar despois de ocorrida. Que unha guerra tan próxima como a de Ucraína proseguise no medio dunha suposta tregua de Pascua, fala máis da hipocrisía dos humanos que da súa vontade leal a uns principios de convivencia compartidos. E un asunto como o do populismo antidemocrático que os bolsonaristas protagonizaron en Brasília contra as institucións do Estado, veu a lembrar o fráxil que é un sistema en que a complexidade de cada asunto é imposible de solucionar co simplismo de quen sempre din ter razón e cuestionan as que outros poidan mostrar en propostas diferentes.

Cada un destes asuntos, e algúns outros que foron noticia nestes poucos días de 2023, súmanse aos que cada cal arrastre na súa propia contorna de mediocridade e carencias máis ou menos prolongadas e constitúen un escenario que se inclina cara ao escepticismo duro. Na España non tan baleirada, as aldeas eran, ás veces, focos de tensións e enconos cuxa axitación podía xerar escenas tráxicas; agora que media España está practicamente baleira ou a piques de estalo, a traizón a mundos de convivencia soñados como posibles mostra un mundo triste en que o cansazo, a fame e as inclemencias naturais e humanas inducen ao ensimismamento, sen garantía ningunha de que esta intemperie mal remendada na Transición non leve a enfrontamentos peores.

 

Tensións polarizadoras

 

É 2023 ano de eleccións e, tamén, de polarizacións. É máis fácil deixarse levar de lendas suxestivas que nos evadan dos problemas, que tratar de transitar os camiños da razón, a lóxica e o entendemento. A mentira, a fraude e a ficción dos falaces sofismas roldarán as nosas vidas tratando de que vexamos o que non hai, sintamos atraídos por suxerencias estúpidas e inclinemos o noso voto cara a causas que non nos liberarán de seguir sendo escravos dunha terra e unha sociedade hostil. Váisenos requirir competencia para distinguir e entender ideas complexas mesturadas con fondos sentimentos, e só dispoñeremos de rápidas suxestións, capaces de acelerar as conviccións e prexuízos que, no transcurso dos poucos ou moitos anos, construíse cada cal acerca da realidade envolvente. Os moi convencidos do seu particular modo de ver e actuar son relativamente indiferentes a canto suceda: senten inamovibles na súa verdade. Pero tamén está o amplo número dos incapaces para entender o libro de instrucións que gobernan o mundo, e menos as que rexen as pautas das súas vidas. Ademais dos dubitativos que non saben ben por onde inclinarse, están esas persoas metidas en situacións difíciles desde antes de nacer, que cren que, a pesar de verse como instrumentos de produción para intereses alleos, serán máis prexudicados se non apoian co seu voto a quen non farán nada por aliviar a súa situación.

 

É raro que as cuantificacións estatísticas dunhas e outras tendencias sexan practicamente idénticas, en dous bloques antagónicos. Adiantando o xogo da procura do voto fácil entre os cidadáns escépticos e os moi escaldados por situacións hostís que ninguén lles remedia, o paradigma obsceno que oxalá non fósemos ver repetido adiantouno a portavoz do PP no Congreso nunha turbia comparación entre o ocorrido en Brasília e o que, ao seu modo de ver, lle pasa ás decisións que adopta o Goberno de España; segundo o seu polémico chío, o asalto ultra ás institucións estatais brasileiras, aquí sería “unha simple desorde pública”. Nun contexto propiciado por acontecementos de índole xudicial e penal do mes de decembro, é interpretable, pero na secuencia que, sen ir máis lonxe, veñen debullando desde 2004, é outro insulto ao diálogo democrático. Desde que consideraron un “roubo” aquel acceso de Zapatero ao poder executivo despois dos atentados de Atocha, cando esta moza da Rioxa asumiu o papel da mítica monxa alférez para defender os intereses conservadores sumouse aos correlixionarios que xa propagaban esa doutrina antes de que o trumpismo empezase a ser un exemplo de márketing político. É posible que as súas enquisas de opinión lles aconsellen esa liña verbal por ver se deste xeito recuperan o poder que din é seu; ata é moi probable que sexa esa a causa de tan explosiva rudeza e medias verdades, suplantadoras da ética universal, pero non deixa de ser un recurso inquidante, e máis cando o utiliza no parlamento baixo o liderado supostamente centrado de Feijóo.

 

A xeometría analítica do espazo político español é cada vez máis incerta, polas variacións e invarianzas das propiedades dos corpos -non ncesariamente sólidos- que se poden someter a exame. Os atropelos do tempo fan, ademais, que os observadores, especialmente os que a comezos deste ano acumularon máis lustros, cando oen barbaridades deste tipo sexan os máis nostálxicos de tempos perdidos. Coñecen estes bizantinismos dialécticos, protectores de quen tivo sempre nas súas mans o destino dos demais; viron que a Sanidade, a Educación e os servizos públicos seguen polos mesmos camiños privatizadores de cando eran adolescentes e mozos -antes de que estas criaturas políticas de agora empezasen a gatear-, e recoñecen ben estas suxerencias propiciatorias da desolación colectiva. As desavinzas que esconden coa razón do público e a igualdade de dereitos móstranselles tan expresivas de desacordos constitucionais profundos, como causantes dunha dolorosa desorde instituida, incapaz de ilusionar con futuro algún ao resto da cidadanía. Pablo Andrés Escapa di nos seus recentes Contos de Nadal que “quen non foi viaxeiro non sabe de melancolías”, pero os “soñadores do perdido”, como quen despide a un amigo na distancia sabendo que non escoitará as palabras que lle di, empregan as que “nos consolan”.

TEMAS: Trumpismo.- Eleccións e polarizacións.- Acordos e desacordos.- Diálogo democrático.- Exclusión e egocentrismo.

MMC (10.01.2023) 

Neste mundo pasa cada cousa!

Cando tanto incapacitado hai para construír un mundo máis amable, se un cego guía a outro cego, aviados imos

Agora que a Covid-19 volve sementar prevencións para a globalización que tan de moda estaba desde os anos noventa, é posible que a morte volva tinguirse entre nós da pouca solemnidade, santidade e individualidade que tivo hai tres anos, cando a súa alarma roldaba as rúas e despedirse non era, a miúdo, máis que un frío apaño de ritual rápido e igualador.

Volatilidade do tempo

Esperemos que as cautelas cos voos procedentes de China non alcancen de novo aquela dimensión. Por agora, celebridades como Pelé e Ratzinger tiveron a posibilidade dun funeral excepcional e distintivo, en tributo ás súas traxectorias. Excepcionais no mundo occidental, tanto o fútbol como o confesionalismo católico móstranlles, cada cal ao seu modo, as súas condolencias ante a súa perda.

Quéirase ou non, a súa morte supón un momento para a pausa e a reflexión sobre o que foi e xa non é. Aínda que o significativo desas personalidades non rozase as vidas dos cidadáns espectadores, e só lles sexa anecdótico o seu recordo, o acontecemento que atravesa as pantallas estes días representa a presenza do inesperada, e en gran parte gratuíta, que é a irrealidade da fama na irrelevante e anodina realidade das súas limitacións tanxibles para a gran maioría. A pesar desa relatividade de vida, todos fomos testemuñas de como volveu a forxarse, unha vez máis, unha crónica dourada que, a modo de alfombra vermella, percorreron os afamados desde o berce até a mortalla, por máis que, como todo mortal, teñan secuencias vulgares; a urxencia de mitos dos consumidores de mass-media adoita atopar en momentos como os que acaban de atravesar Pelé ou de Ratzinger, ampla oportunidade para reproducirse. Doutra banda, os que están á fronte de institucións e organismos que, directa ou indirectamente, participan do poder que implique a mención ou conmemoración de contadas biografías, adoitan aproveitar esa tensión especial que xera a súa homenaxe; sen afán real por honrar o seu recordo, aproveitan a ocasión para promocionarse si mesmos.

 

 A frauta encantada

En moitas laudatio memoriae, obituarios e demais aparatos supostamente honestos, escóndese un xénero de hábitos con abundantes exemplos de manipulación. Algún, famoso por ser Mozart o personaxe de referencia, foi analizado minuciosamente por Jean Vermeil en 1991 ao advertir, nunha secuencia de celebracións en torno ao músico de Salzburgo, que as narrativas do poder dominante facían gala de oportunismo para silenciar canto puidese distorsionar un “bonito relato” propicio a cada un dos tres momentos politicamente distintos -e aínda contrapostos- de Alemaña. O de menos, en tales momentos, foi acrecentar o coñecemento histórico con datos e análises ben contrastadas.
Similarmente, no desenvolvemento da xenéricamente chamada “vida cultural” ou nas políticas educativas, moitas veces houbo que lamentar que os aniversarios e conmemoracións non propiciasen aprender máis acerca das achegas reais do pasado á convivencia e, en definitiva, ao suposto avance e progreso da sociedade; foron, máis ben, ocasión para reafirmar posicións contrarias que, distorsionando o relato, escurecen a dignidade dos seres humanos. Estamos a velo respecto da Memoria Democrática, cuestión que debería ter outro papel na formación dos docentes; despois da CE78, o persistente descoñecemento propicia aínda medos e falsas distancias respecto do acontecido no primeiro terzo do século XX e non favorece o avance modernizador do ensino. Xunto a moitos outros silencios, predispone á despreocupación polas dinámicas educadoras dos centros e a súa inserción nas necesidades do barrio, ao desinterese por cambios que deberían ser asumidos, e a unha gran desgana cara a un ensino valioso; deste xeito, as esixencias que leva a profesión de ensinar e a sólida deontoloxía ética para facelo, quedan fóra de foco. Propiciar que nos centros públicos haxa certo abandono das Administracións nestes asuntos invocando sofismas de “liberdade”, mostra pouco aprecio polo oficio de educar, coma se dese igual o modo de facelo.

Isto suxire a exemplaridade da presidenta madrileña, que non dá puntada sen fío e, das múltiples facetas da vida de Ratzinger, veu dicir na súa conta de twiter que foi un “heroe intelectual”, que “loitou pola dignidade e a liberdade de todos no seu labor como Papa, escritor, político, pero sobre todo como gran pensador tras oinmenso Xoán Paulo II, a quen tivo o valor de suceder”. Non é competencia do seu cargo político un xuízo histórico, e menos con estas precisións semánticas, pero o seu modo de desempeñalo non deixa escapar oportunidade de meter o dedo no ollo de quen no vexa o mundo como ela. En asuntos como este, a súa incapacidade para penetrarse no escrito ou defendido o defunto Benedito XVI, se trasmuta en pertinacia para situalo da súa parte, sen reparar en cuantos houberon de sufrir as súas decisións desde o Dicasterio para a Doutrina da Fe (sucesor desde 1988 da "Sacra Congregación da Romana e Universal Inquisición", que fora fundada en 1542 co fin de manter e defender a integridade de fe, examinar e proscribir erros e falsas doutrinas). O sentido que teña que darse ás “imparciais” e “libres” xuízos de IDA sobre Ratzinger pode verse na decisión, paralela e concordante, que acaba de tomar respecto dun histórico centro homeopático no céntrico barrio de Chamberí. Que sexa un Ben de Interese Cultural (BIC), con rango de monumento desde 1997, impórtalle pouco, e tampouco quere saber dos seus posibles usos colectivos nun barrio con poucas dotacións colectivas. Cuadra mellor á súa “ideario” cedelo ?-despois de investir tres millóns de euros na súa rehabilitación- con opción de compra, a unha entidade privada para colexio privado de luxo. A súa mestra, Esperanza Aguirre, fixo algo parecido con outros terreos públicos nese mesmo barrio, moi aptos segundo ela para darlle á bolita do golf.

Estas lideresas, intrépidas no seu servilismo aos adiñeirados, xeran un sopor que rompe o corpo social, a fe dos optimistas, e até a esperanza de cantos empezasen 2023 coa ilusión de algo distinto. Como dicía Miguel Torga nos seus Contos da Montaña, fan sentir a moitos cidadáns “escravos dun mundo hostil e dunha sociedade hostil, simples e bastos instrumentos de produción nas mans inxustas da vida?.

TEMAS: Conmemoracións e Homenaxes.- Uso e abuso dos bens públicos.- Memoria e relatos históricos.- Convivencia social.- Idearios e prexuízos. 

MMC.-

Madrid, 04.01.2023.