Cara á paranoia colectiva

As regras de xogo non son as mesmas para todos; a confianza ante o futuro baila segundo a música de quen toque.

Entre os humanos, un amplo grupo adoita desconfiar de cantos na súa contorna lles achacan pór en perigo a súa existencia, a súa comodidade e acendradas opinións. Á súa vez, estes recean profundamente deles e acúsanos de todo, xerando hostilidades encamiñadas a illalos e a que cantos os oian sintan crecente desapego e frialdade. Uns e outros evidencian un profundo trastorno que, a efectos de convivencia colectiva, é afección preocupante; non facilita a colaboración en obxectivos comúns, senón contratempos prexudiciais para todos.

Os escenarios da diverxencia multiplícanse e, mentres nalgúns brilla a carencia de argumentos, noutros o balbordo aprópiase da escena. Estes casos son máis preocupantes por afectar intensamente á cotidianidad. Non só pretenden derrotar ao adversario con independencia da verdade -como adoitan facer os ben dotados nas artes sofistas-, senón que botan man da ofensa groseira que ataca inmisericorde e apela a canto poida inxuriar ou ferir, nunha espiral que pode ser difícil de controlar. Cabería en tales momentos un estoicismo capaz de restar importancia aos insultos, como cabe así mesmo elixir os tempos e espazos en que os interlocutores poidan disentir entre si, pero hai situacións en que é imposible facelo educadamente. É conveniente, mesmo, estar preparados. Cando a verdade e o coñecemento, o enxeño e a curiosidade son varridos da escena pola grosería, non está de máis ter a man as recomendacións que Schopenhauer deixou sementadas na súa obra; foron recompiladas como A arte de insultar, poden axudar a neutralizar toda fatua superioridade chulesca e, manexadas como graduable cuestión de honra, son apropiadas fronte a cuantos pretenden erixirse en árbitros do amolo.

Estes días púidose constatar como en Doha, en Xerusalén e Gaza, en Arxentina e Países Baixos, no Congreso de Deputados e en Comunidades como a de Madrid, o debate público estase enrareciendo a base, non de propostas razoadas que traten de resolver problemas, senón esgrimindo palabrería enxeñosa, de aparencia atrevida e, con frecuencia, radicalmente insultante, que apela ás máis charramangueiras emocións. Os que teñen máis poder nos medios e controlan os mecanismos das redes sociais, parecen levar máis razón, sen que realmente teñan ningunha. As súas leccións de raposería oportunista non adoitan ser necesariamente útiles para o exercicio xusto dos dereitos de todos, e menos cando os sofismas que manexan, cada vez máis brutalistas, son sofisticados.

Entre o optimismo e o pesimismo

No debate sobre a recente proposta da lei sobre amnistía que acaba de iniciar a súa andaina no Congreso, tras a aparente humillación e vergoña que a oposición procurou mostrar, non cesaron de ouvirse apelativos e suxestións de desprezo cara aos proponentes. Motivo: non ter os votos suficientes para tombala. Veremos ao longo dos dous meses que poida durar o trámite, o reverdecer da rabia baixo distintas formas de enfado e animadversión; a gama entre o sutil ou o groseiro insulto está xa moi desenvolvida desde o mes de xullo. Doutro lado, os defensores da lei, deberán empregarse a fondo para contrapesar esta avalancha de argumentos ad hominem e ad personam, de modo que o ben xeral e a convivencia colectiva queden máis razonablemete defendidos. Co simplista recurso do “e ti máis” recorrente, non teñen sinxelo elevar o ton cara a unha racionalidade intelixible, capaz de elevar o ánimo cara ao optimismo.

Do escenario palestino, onde o agravio cometido por Hamás cobrouse máis de 18.000 vítimas, xa se superou amplamente a vella lei do talión e as vinganzas que o Libro de Josué relatou contra todos os vencidos ao Leste e ao Oeste do Jordán: “Eu arroxarei da presenza dos israelitas a todos os habitantes da montaña, desde o Líbano a Misrefot ao occidente…” (Jos. 13.6). Desde aquel século VII a. C. até hoxe, choveu moita historia, non só sobre esas terras, senón tamén no plano xurídico. A Declaración Universal dos Dereitos Humanos?un dos acordos máis importantes da Humanidade- é do mesmo ano que o novo Estado de Israel: 1948. A noticia do alcance do Holocausto era recente, e Israel entrou na ONU un ano despois, pero parece que esta historia do século XX non servise demasiado para unha igualdade reguladora do xusto ou inxusto. Toda a ética que transpiran os dous meses últimos é que non é profesional que os soldados vitoriosos divulguen vídeos do tratamento pouco humanitario aos vencidos. O que diga a ONU conta coa protección oportunista do ben e do mal que EEUU administra a conveniencia. Imposible elevar así o optimismo democrático, pondo como espantallo, ademais, os acontecementos que protagoniza Rusia en Ucraína. Evidénciase deste xeito que o fin do Estado prosegue ancestral: no canto de é protexer aos individuos uns doutros, ou o ben de todos eles fronte a inimigos externos, só contan como engrenaxe nunha roda maior que ninguén controla, nin ten interese en controlar.

Parecida sensación produce o que estes días se ouviu en Doha, un lugar máis interesado en alargar o uso de enerxías fósiles como o petróleo, que en reducilas. Que os científicos claman porque se retardan as súas advertencias sobre as emisións de CO2 e a deterioración climática acelérase? Que lle imos  facer! Alguén ten que aguantar para que a expectativa de crecemento do PIB sexa infinita: as curvas estatísticas han de seguir sendo ascendentes. Desestabilizar a marcha da Santa Economía é perigosamente ideolóxico: altera a súa inclinación “natural” a privilexiar a sempre sacra propiedade privada do 1% da Humanidade. Para o outro 99% de terrestres, de baixo percentil na repartición de recursos dispoñibles, pode resultar brután e insultante, pero non importa. Non contan como non sexa para soster “a man invisible do mercado”. Quen non sexa optimista ante o que hai, é que non captou a importancia de brillar ante os demais.

Enténdeno mellor quen, impertérritos, envíanse chíos de admiración ante as luminarias led das festas do Nadal; as tiras da lotaría ponlles en disposición, ademais, de facer crecer o optimismo. Doutra banda, os admiradores da cultura do pasado non o teñen fácil para un cambio de horizontes; os argumentos froiteiros, tan cerriles este ano, teñen no Inferno de Dante, un bo catálogo de crueis barbaridades, sen escrúpulos para o deshonor.  

MMC (Madrid: 13.12.2023)

O Informe PISA de novo

 

Mostra un relevo de gran interese para afrontar as grandes cuestións pendentes en Educación desde antes de a CE78

Desde 2002, a OCDE informa periodicamente aos seus países membros  acerca da eficiencia do seu sistema educativo. Ademais dalgúns datos xenéricos, de interese para a análise contextual dos datos, atende principalmente a tres campos: Comprensión lectora, Ciencias e Matemáticas. Os resultados que onte se deron a coñecer responden á situación de hai un ano, en que os enquisados eran adolescentes do final da ESO, entre os 15 e 16 anos.

 Sobe e baixa na clasificación

Os xornais tiveron material para titulares de primeira páxina; as seccións de cultura construíron con rapidez un artigo, moi amoldable, por demais, ao preconcepto ou prexuízo da liña editorial do medio. Por iso é polo que os seus titulares sexan tan variados, axustados non tanto ao que de interese diga o Informe, canto ao que se queira ler nel. Aseméllanse estreitamente aos relatos dos adestradores de fútbol despois dun partido; contan só en parte o acontecido no campo de xogo e, segundo lle fora ao seu equipo, tratan de consolidar unha liña de acción.

Neste modo simplista de mirar, o sistema educativo dun país queda definido polo resultado dunha curta proba conxuntural. Sobe ou baixa na clasificación final, igual que os equipos de fútbol e, como eles, mellora ou empeora segundo a posición relativa que ocupa. Se ademais se compara a clasificación última co de tres anos antes, arguméntase se a educación escolar mellorou ou empeorou. Agora ben, deducir  con este tipo de lectura dos datos estatísticos destas probas que a educación dun país é boa, mala ou peor, ademais de inútil para a súa mellora, adoita ser parcial e inútil. Un sistema educativo é moito máis que o que dá de si unha proba e uns alumnos conxunturais.  E ademais, o indubidable valor que ten o Informe, lido inadecuadamente, en nada beneficia aos xestores do sistema, os profesores, a quen os seus directores de centro ou Consellerías autonómicas adoitan  incomodar despois contraditoriamente, obrigándoos a actuacións afastadas do sentido da educación. Esta directiva queda ben ao negocio educativo; á escola propiamente tal distórcea coa síndrome obsesiva dos resultados.

Hai prensa que se presta a estes simplismos pola súa  facilidade para ser entendidos nun chío, pero por moito que uns digan unha cousa e outros digan o contrario, todos perdemos, mentres se deteriora interesadamente o complexo sistema educativo español. Este xornalismo emprega este sobe e baixa seareiro para meterlle un dedo no ollo ao ministro do ramo ou ao conselleiro autonómico correspondente se non son da súa corda e, de paso, salta de xúbilo con quen, no exercicio do poder político, parecen mellor parados na posición estatística.  Con todo, como país, tería máis beneficio público analizar os datos conxunturais destes informes tendo en conta, ante todo, as cuestións complicadas que traslocen. Cando reiteran que seguen sen resolverse, adoitan ser, ademais, as de maior relevancia de fronte ao presente e futuro cidadán.

Comprensión lectora

Como repetiu moitas veces Julio Carabaña, grande experto no que dan de si os Informes PISA,  o que de verdade miden é a LITERACIA, é dicir, as competencias para aplicar coñecemento a unha cuestión no momento en que se expón o cuestionario. Agora ben, esa bagaxe cognitiva que mide, coa súa capacidade de relacionalo de modo práctico, non é só froito do que a escola fose capaz de desenvolver nos procesos educativos. Tamén acumula, e ás veces de modo máis determinante, o capital cultural dos enquisados desde antes de nacer; o ambiente familiar, as características socioeconómicas e culturais –diferenciais- onde crecese cada neno ou nena tamén están aí cando se enfronta a esta enquisa con quince ou dezaseis anos.

É relevante, sen dúbida, o descenso xeral do Informe PISA deste ano e éo tamén que, comparativamente, o do alumnado español non  fose tan pronunciado como os doutros países. Non deixa de ser mal resultado que baixase en comprensión lectora 22 puntos; é competencia principal, previa á súa aplicación aos outros dous que se atenden. De todos os xeitos, simplemente por autonomías e segundo pertenza á redes pública ou privada, advírtense grandes diferenzas entre os distintos alumnados que conviven en España, e tamén ha de terse en conta que a enquisa fose levada a cabo pouco despois da COVID-19. Tivo gran relevancia a disposición de medios dixitais, sobre todo para a atención on-line das cuestións das materias, aspecto este destacable, sobre todo, nos centros públicos; se non os tivesen, cando máis necesarios eran ante a grave continxencia, serían peores os resultados, e moito peores nestes centros, máis carenciais.

Ao comezo do curso 21-22, rebaixado sensiblemente o risco da pandemia, en moitas comunidades aqueles medios e recursos escolares contraéronse onde adoitaban, resaltando de novo a diferenza entre centros públicos e privados. Hoxe, no conxunto de España, a erosión dos centros públicos vai en aumento, e non só en Infantil pola crise de natalidade, senón tamén en Primaria e Secundaria; mesmo en Formación Profesional, creceu a rede privada. Na variable distribución territorial desta tendencia diferenciadora, a cidade de Madrid reitera o favor crecente que os xestores dos recursos públicos prestan ao crecemento das prazas escolares privadas e concertadas (60% do total). Cidadáns ben posicionados benefícianse diso sen necesitalo, e os mal situados en percentiles de renda e capital cultural son discriminados. Todo docente sabe que se coñece o barrio onde vive un mozo ou moza e os estudos dos seus familiares inmediatos, o seu futuro xa está en gran parte determinado: a maioría de escolas e institutos públicos non teñen os recursos para atendelos como merece o dereito universal á educación. Dito doutro xeito, que o que, entre outras cousas, mostra ante todo o Informe PISA é que España segue en 2023 con situacións non moi distintas das que, a escala máis cutre, tiña antes de a CE78: mediados dos anos sesenta, a propia OCDE fixo os seus primeiros informes sobre a educación española, incluído o que precedeu á LXE en 1970. Neste momento, un  27% dos seus mozos de entre 25 e 35 anos noncursaron nin Bacharelato nin FP. Este dato, segundo contaba hai poucos/pouos meses outro Informe de indicadores educativos da OCDE, era levemente mellor que en 2011, pero peor que a media do 14,1% do conxunto de países da OCDE, por máis que aquí tivésemos máis horas de clase. Despois de 45 anos, debería ser hora de revisar esta mediocridade estrutural.

TEMAS: Informe PISA-2023.- Educación pública.- Dereito á Educación.- “Calidade educativa”.- Educación e nacemento.

MMC (Madrid: 06.11.2023).

Voces ou palabras

 A solemne apertura da XV Lexislatura mostra que o diálogo será difícil; asvoces e xestos de mala educación” téñeno máis doado.

A distinción entre “voces” ou “palabras” fíxoa xa Aristóteles cando escribía A Política (século IV a. C.). Algunha outra vez saíu nesta columna a pasaxe I, 1, en que dicía que “a voz” é máis propia dos animais: segundo el, a Natureza non fai nada en balde; só o home, entre os animais, posúe “a palabra”, pero mentres aquela indica a dor ou o pacer, e por iso téñena os outros animais para indicarse estas sensacións entre si, “a palabra” existe para manifestar o conveniente e o daniño, así como o xusto e o inxusto, o sentido do bo e o malo” e demais apreciacións que ao home sonlle “fundamentais para a vida comunitaria, a casa familiar e a cidade”.

Á luz do que oímos un e outro día en asuntos políticos –é dicir da cidade de todos-, hai demasiados cidadáns metidos en política a quen lles gustarían regras distintas das constitucionais: vocean pero non din palabras valiosas para a convivencia. Deles tamén di Aristóteles que, “aínda que o home perfecto é o mellor dos animais, tamén é verdade que, apartado da lei e a xustiza, é o peor de todos”.

Pedagoxías non só infantís

Desde a democracia ateniense á actualidade, houbo moitos avances no coñecemento que temos acerca das capacidades cognitivas e emocionais que aprendemos ao ver nos animais. Despois de servirnos deles para todo, incluídas experimentacións farmacolóxicas e calidades terapéuticas, cambiou nosa estima polos mesmos e os seus dereitos, e ata nos seguimos servindo deles para nutrir fábulas didácticas desde antes de Esopo e mostras pictóricas de rango simbólico. Os símiles entre determinados trazos físicos ou condutuais dos animais con humanos foron fonte de inspiración para artistas diversos, de modo que baixo a lupa do tópico asignado ao burro, ao porco, ao raposo, ao ourizo, á formiga, a abella, a galiña, o sapo e similares, imaxinamos bondades e maldades, vicios e virtudes dos nosos semellantes. Os títulos de libros,alegorías e parábolas –incluídas as máis famosas do Evanxeo-, e tamén de relatos, contos infantís, chismes e faladurías que nutren a vida cotiá, están dispostas desde moi antigo para o noso uso, gozo, maledicencia, consolo e metodoloxía didáctica. De todo hai neste amplísimo catálogo zoolóxico do que botamos man sen reparo, tanto para a ampliación da comprensión do ben que convén á comunidade, como para ferir e rexeitar a quen co seu comportamento é visto como abominable.

Nos últimos tempos, a efectos de quedar coa audiencia tamén abundan outros símiles e metáforas, como “a froita” –sonora aliteración de torpeza solemne- ou “o maleteiro do coche”, como espazo apropiado para retirar a alguén de no medio. Ao ritmo que vai o sucio mamporreo político dalgúns/as malfalados/as, non sería raro xa que empezase a ser usual no Parlamento o sistémico emprego da literatura de animais, imitando a de memes nas Redes, e que, día a día, o espazo da Soberanía popular se pareza cada vez máis a un galiñeiro, ou a calquera outro dos cortellos das casas agrícolas. É dicir, que algunha razón levaba Aristóteles para animar ao bo uso da palabra no canto de imitar as voces e balbordos dos animais -por moita dor que xere un adversario-, e que a conversación democrática vire ao redor dos argumentos en defensa ou refutación de se é xusta e apropiada calquera decisión que pretenda arranxar un problema.

Exemplaridade?

No inicio desta XV Lexislatura, a talle dos debates non brilla precisamente polos razoamentos sensatos nin pola altura de miras dos falantes. Non é que na anterior fose máis elevada e brillante, pero sobra vocerío cando, ademais, anímase a que prosiga na rúa con falsos pretextos. O que augura esta animosidade non é madurez, senón regresión evolutiva; é moi alto o desvarío verborreico entre quen debería respectar as institucións e ser exemplo para a cidadanía que os votou.

Cando falen de deterioración da democracia, non digan que é algo ambiental, vindo dos Trump, Bolsonaro, Netanyahu, Milei e similares, ou do mal uso social das Redes. Non responsabilicen tampouco á educación, coma se os docentes fosen os que ensinan aos seus alumnos mal comportamento e peores maneiras. Responsabilícense, máis ben, do caprichoso mal exemplo que dan co seu antollo de desgaste do sistema democrático a base de erosionar o sentido exacto das palabras. Nin a “liberdade” é o que queren dicir que é, nin unha “ditadura” ou un “golpe de estado” se parecen a este gratuíto deporte, que cada vez ten máis semellanza co de, cando nenos, diciamos palabras malsonantes como suposta rebeldía. Miguel Delibes prestou atención a este hábito infantil en Mi idolatrado hijo Sisí en 1953, pero despois da infancia a crueldade covarde proseguiu en cuantos facían gala de bizarría cos débiles, os vellos e os indefensos. A base de coller o ravo polas follas cando falan e opinan, sobran politiquerías que dan a impresión de retroceso á adolescencia para que o patio do colexio ande revolto. No seu intrépido xogo de ver quen é máis rápido e atroz coas palabras, impórtalles pouco o que sucede ou se arde o colexio. Con todo, non logran ser admirados pola súa presunta valentía e esforzo, ou por discursos trabados con argumentos consistentes e un uso decente da linguaxe.

Os seus partidarios e prosélitos máis fieis lóuvanos pola súa capacidade de soltar improperios, armar trucos semánticos e cargar cun gran sumario de agravios. Esa irredenta gramática negacionista, que noutros tempos non pasaría de “parda”, é denominada agora “peleona” e “correúda”. Adornada de vellos adxectivos, como “vergoñoso”, “impresentable” e “indecente”, non cesa de repetir o que noutrora dicían “heterodoxo”, “disidente”, “renegado” ou “traidor”. A diverxencia non se secularizou, e ao adversario están a volverlle a considerar “inimigo”; e xa dicía Carl Schmitt que os “non amigos” son abatibles. O risco de antidemocracia, a que os máis impacientes xogan en “liberdade”, anda polos parlamentos; a violencia da linguaxe é mal agoiro: a que se ceba nas mulleres, xa leva 53 vítimas este ano.

TEMAS: Diálogo político.- Confrontación e abroncamento.- Negacionismo.- Violencia verbal.- Política social

MMC (29.11.2023)