Holocausto e Dereitos Humanos, urxencias educativas a recordar o 27 de xaneiro

Ocasión propicia para insistir en que a violencia non é algo “natural”, senón inducida por modelos sociais prexuizados: a igualdade de Dereitos debese ser un bo referente ético e educativo.

A ONU decidiu, o un de novembro de 2005, designar a data do 27 de xaneiro “Día Internacional de conmemoración anual en memoria das vítimas do Holocausto”. O interese da mesma radica nas ensinanzas que se derivan de que sucedese unha “atrocidade sen igual que -segundo explicaba Kofi Annan, o seu Secretario Xeral entón- non podemos simplemente relegar ao pasado”. A Organización nacera en 1945, ao término da II GM, como reacción de mala conciencia por tanta mortandad como se produciu, acompañada, ademais, de horrores incontables. En 1948, os pouco máis de 50 países firmantes da Carta fundacional acordaran a Declaración Universal de Dereitos Humanos que xa se comprometeron a respectar e promover, un conxunto de referencias institucionais de conduta que dese esperanza á humanidade.

O 27 de xaneiro ten que ver co día - de 1945- en que as tropas soviéticas liberaron o maior campo de concentración: Auschwitz-Birkenau (Polonia). O 5 de maio do mesmo ano, EEUU libertaría outro non menos famoso polo desastre humano que alí atoparon: Mauthausen-Gusen (Austria), a sumar á ampla rede de devastación sistemática creada polos nazis para o xenocidio xudeu e o exterminio de moitas outros grupos: xitanos, homosexuais, diminuídos físicos e mentais e, tamén, prisioneiros de distintos países. Entre estes últimos, moitos españois republicanos que cruzaran a Francia en 1939. Para saír da miseria de campos como o de Argelès-sur-mer, enroláranse na Resistencia francesa: ao redor de 35.000 tomaron parte xunto aos aliados nestoutra guerra que viron como continuación da de España. Algúns foron os primeiros en entraren París, coa 2ª división blindada do xeneral Leclerc, e teñen hoxe recoñecemento público da cidade. E uns 10.000 foron a parar aos campos de concentración e exterminio alemáns, distinción incapaz de ocultar o desprezo á vida humana que neles se practicaba cara aos que o réxime hitleriano consideraba indesexables. Os primeiros estaban organizados para o traballo escravo -en condicións que case sempre terminaban na morte-, e a eficiencia dos segundos baseábase na industrialización rápida desta. A súa triste historia empezara en outubro de 1939, pouco despois da invasión de Polonia, cun programa euxenésico –“AktionReinhard”- patrocinado por Himmler para desfacerse, mediante morte ou esterilización, de cantos non entraban nos seus plans de pureza racial, e para activar programas xenéticos de xermanización e experimentación médico-farmacéutica. Cando o 20 de xaneiro de 1942 tivo lugar a Conferencia de Wansee, presidida por ReinhardHeydrich para planificar a aceleración do Holocausto, xa xudeus, xitanos e negros empezaran a ser exterminados en nome dunha presunta superioridade aria.

Á beira dos preto de 7 millóns de xudeus exterminados -uns dous terzos dos que residían en Europa-, morreron en similares circunstancias outros 4 millóns de persoas. Os varios miles de españois mortos representan unha cantidade moi inferior á dos xudeus, pero non por iso menos digna de recordo nesta conmemoración do Holocausto. En Mauthausen, a chegada dos americanos foi acollida cunha enorme pancarta en español: “Os españois antifascistas saúdan ás forzas libertadoras”. Por entón, en España nin se asinou a Carta da ONU nin eran ben vistos estes supervivientes da guerra europea. O réxime fora aliado do Eixe e quedáronse maioritariamente en Francia.

Hoxe, con todo, pese a ternos adherido á Carta fundacional da ONU e aínda que pasen 70 anos, aínda existen moitas reticencias oficiais a darlles o debido recoñecemento. É verdade que, o 9 de maio de 2010, a entón vicepresidenta do Goberno, Mª Teresa de la Vega, acudiu a Mauthausen a homenaxear os compatriotas que sufriran ou pereceran naquel lugar, destacou que as vítimas do fascismo e do franquismo non serían vítimas do esquecemento, e ata celebrou a memoria daqueles republicanos mortos como precursores da Europa dos dereitos que hoxe temos. Pero non se compadece ben aquel recordo honroso con outras actuacións demasiado frecuentes. Por exemplo, co sucedido na conmemoración do Holocausto fai dous anos no Senado -con asistencia de personalidades do mundo xudeu-, como rememorou Elsa Ousaba o pasado 10 de decembro, no Ateneo madrileño -con motivo do aniversario da Declaración dos Dereitos Humanos-. Descendente dunha familia española que pasou por todo aquel calvario, estaba irritada por como aos republicanos españois que sufriran as mesmas calamidades que os xudeus, chamáronlles “disidentes ideolóxicos”: foran vítimas do fascismo europeo e español, e as institucións do Estado esquecíanos. (http://disopress.com/gallery.php?mode=al&id=MjEwMTEzMWU2ZjI5Nzc=&page=1)

Algo similar vén sucedendo en diversas intervencións públicas dos nosos máis altos dignatarios. Cando falan de “vítimas do terrorismo”, é moi excepcional que mencionen no mesmo plano ás vítimas do franquismo; co agravio comparativo consiguente para os que viven este problema sometidos a un ominoso silencio selectivo. Esquécese sistemáticamente, ademais, o que Paul Preston chamou El holocausto español (Debate, 2011). E é que, entre outros moitas formas de mortalidade da nosa guerra civil e a súa postguerra dentro de España, a dos nosos campos de concentración foi importante. Probablemente caiba o honor do seu invento ao xeneral Valeriano Weyler, quen, o 25 de outubro de 1896, ordenara á poboación cubana a súa “reconcentración” nos pobos ocupados polas tropas, o que arrastraría consigo unha enorme mortandade ao propiciar a rápida propagación de epidemias, tamén entre os soldados coloniais españois. O primeiro que se abriu despois do golpe de Estado, o creara Franco en Ceuta en xullo de 1936 -data anterior á dos campos alemáns-, e dez anos despois de iniciada a guerra civil aínda funcionaban 137 campos de traballo e 3 campos de concentración, nos que estaban acollidos 30.000 prisioneiros políticos: o último sería pechado en Miranda de Ebro en 1947. Ao longo deses once anos, estiveron funcionando 180, entre os que destacan os de Albatera -que xa era campo de traballo penitenciario desde outubro de 1937-, Castuera, Los Almendros -ao que Max Aub dedicaría unha novela homónima- ou o da Cartuja de Porta Coeli. Só ata 1942, sabemos que pasaron por eles preto de 500.000 españois, dos que morreu a metade (Ver: Rodrigo, J. (2005). Cautivos: campos de concentración en la España franquista, 1936-1947, Barcelona, Crítica, 2005). No entanto, con outras denominaciones ligadas a unha redención de penas peculiar, estes campos continuaron. A historia de construción da Canle do baixo Guadalquivir, iniciada en 1940 e terminada en 1962, con campos de traballo para presos políticos en Los Merinales, La Corchuela e Dos Hermanas testemuña o alongamento no tempo destas fórmulas de represión contra disidentes. O Valle de los Caídos, construído entre 1940 e 1958 con similar metodoloxía, é outro dos flecos que os campos de concentración españois propiamente tales deixaron aínda vixentes. Coas súas vítimas, máis acó de 1947, e os seus beneficiarios; non só en contratas de carácter público senón tamén de proveito privado, entre terratenentes e empresas afectas ao réxime. A cuestión agora mesmo é , xa que logo, que volvería ser moi hipócrita que o día do Holocausto, este 27 de xaneiro, tan só servise para acordarse dos xudeus sacrificados polos nazis, e que seguísemos desenvolvendo o alzheimer cara os mortos españois que foron masacrados polas mesmas razóns que a Declaración de Dereitos Humanos tratou de prescribir como norma básica de convivencia en todos os países membros da gran parte do relacionado coa chamada “Memoria histórica” é un tabú especial aínda en España malia que pasen 37 anos desde que nos demos unha Constitución democrática. E de contraria variabilidade afectiva segundo quen goberne, coma se dun motor intermitentemente gripado se tratase. De aí, as trabas actuais para a creación dunha Comisión da verdade (http://amesde.org/category/comisionanteriores/ ) -como recomendou o “Grupo de Traballo sobre desaparicións Forzadas de Nacións Unidas” (GTDFI) en xullo de 2014- que reconcilie coa democracia aos descendentes de máis de 150.000 desaparecidos forzosos nos malfadados anos anteriores a 1975 e, simultáneamente, nos sirva a todos para unha máis consciente corresponsabilidade cívica de futuro. É un asunto pendente, e moi importante, de pedagoxía social básica que non se pode resolver a base de ficcións xurídicas, equivalentes a un negacionismo práctico, similar ao condenado o 20 de abril de 2007 pola UE. O demandan as múltiples asociacións xurdidas nestes anos para desenvolver unha convivencia máis democrática (http://www.publico.es/politica/movemento-memoria-historica-175-paginas.html ). E reclámao, de orixe, o compromiso internacional subscrito por España coa ONU para loitar contra o sufrimento inútil dos seus cidadáns, que diso vai a Declaración Universal. Non é menos grave -como xa se comentou aquí fai algúns días- o acaecido a unha Comisión creada recentemente -polo propio Goberno de Rajoy- para desenvolver un “II Plan de Dereitos Humanos”. Ao informar das grandes zonas de penumbra de cumprimento dos mesmos en España ,tamén, pero non só, en Educación (http://www.dereitos.org/nizkor/espana/doc/ddhhesp2.html )-, non foi aceptado o seu informe . Coa LOMCE na man -unha lei oportunista para o retrógrado- pouco poderemos facer por que a dinámica máis rica destes dereitos humanos non quede en burocrático papel mollado. Algo especialmente preocupante cando, en demasiados ambientes -como denunciou reiteradamente Esteban Ibarra e o seu Movemento contra a Intolerancia- non logra erradicarse o odio racista. Ou cando distintas asociacións feministas seguen pelexando por que a violencia contra as mulleres -pola crecente preponderancia de modelos sexistas que a educación actual non contrarresta- desapareza da escena social- Doutra banda, tampouco a Xustiza parece querer contribuír a un labor educador firme neste terreo. A doutrina que deixa o conxunto das súas sentenzas é como mínimo confusa senón contraria: non fai falta irse ao sucedido co xuíz Garzón e á peripecia que atravesa a querela suscitada en Arxentina polos damnificados neste asunto da Memoria histórica. As correcciones á baixa que ha ter entre nós a xustiza universal -que serve de base á Declaración de Dereitos e á imprescriptibilidade dos delitos contra eles- permítelles actualmente unha gran elasticidade interpretativa aos nosos xuíces. Un exemplo perfecto é o da recente resolución final da Audiencia Nacional ante una querela suscitada por presos españois en campos nazis contra os seus torturadores. Dos 17 maxistrados da Sala, só cinco -a  os que cualifican como “progresistas” ( )- mostráronse contrarios ao arquivo do caso. Nos seus votos particulares constan as razóns que non foron atendidas polos outros 15 xuíces: o dereito internacional, o principio de igualdade con outros españois, o agravio comparativo respecto de vítimas doutros delitos graves e a cláusula de impunidade porque o caso de exterminio de vítimas españolas non foi investigado ata agora en ningún país (http://www.publico.é/politica/audiencia-nacional-nega-xustiza-victimas.html ). A demasiados profesionais do dereito, a tenrura, a piedade ou o in dubio pro reo lles entra no seu código de conduta. Absortos nos tecnicismos e na brillantez da súa carreira, parece sucederlles o mesmo que, paralelamente, incomoda a eximios dignatarios da Igrexa, incapaces de fortalecer a liña que poida querer o Papa Francisco. Teñen a súa propia pastoral salvadora de pecadores e descarriados, allea á misericordiosa solidariedade empática cos máis débiles. E pódelles a imperiosa vontade dunha xusticiera división previa entre dignos e indignos, dictada por secular inercia inquisitorial. Acábao de sentir Juan José Tamayo, teólogo e profesor da Universidade Carlos III, vetado fai moi poucos días para dictar en espazos diocesanos de Barcelona unha conferencia sobre Ignacio Ellacuría, un dos sacerdotes españois máis prestixiados en América Latina, que fora asasinado xunto a outros compañeiros da UCA (O Salvador) o 16 de novembro de 1989    (http://m.elperiodico.com/és/noticias/sociedade/sistach-veta-unha-conferencia-de o-teologo-tamayo-sobre-ellacuria-3852858 ). As frontes que, xa que logo, temos abertos neste terreo fundante das liberdades e dereitos dun país democrático -nunha das zonas privilexiadas do mundo- son tan incongruentes que non debería soar raro dicir que necesitamos fortaleceren o sentir colectivo do país e, particularmente no que e como se ensina nas nosas escolas e colexios. Non sexa que, por desatención -cando non por conviccións contrarias ao que como cidadáns necesitamos-, todo sexa un sinsentido digno do mellor Valle-Inclán. Se non queremos que o imaxinario colectivo se descafeíne en exceso, é preciso ser consecuentes cos principios, resolucións e acordos que a Declaración Universal impón, favorecedores de espazos de equidade. A medida que ha ir crecendo a desigualdade socioeconómica, non só crece a xenofobia, a islamofobia e o antisemitismo, crecen tamén formas de intolerancia, segregación e difusión da violencia e imposición dominante sobre os máis débiles, que non deixan de alimentarse da vella moral vingativa de triunfo e competencia, matriz de todas as guerras, e que afectan á convivencia común. Por iso é contradictorio que, entre as esixencias de estudo suscitadas na “Lei Wert” respecto de valores, algúns alumnos poidan dedicar un tempo a Relixión, mentres outros o dedican a unha especie de educación cívica menor, “Valores éticos”: mundos simbólicos diferentes, obrigacións distintas e, xa que logo, competencias sociais e cívicas non compartidas. Farisaica sería a reacción solidaria contra o acontecido con Charlie-Hebdo, e se quedará en superficialidade sentimentaloide, se  non lle damos contido responsable e coherente aos compromisos con que dicimos estar acordes, a mellor clave interpretativa, por outra banda, do que di o Título primeiro da Constitución de 1978.   Esquecelo é construír un país en falso: a táctica de soster que o outro é o culpable, nunha dicotomía inexorable de bos e malos, non conduce senón a prolongar unha poderosa razón de indignación e desafecto, aínda máis profunda que a xerada polos inxustos recortes sociais porque, ás veces, parece que aínda estivésemos en 1964, co mesmo relato de “os XXV anos de paz que nos trouxo a guerra”. Ou que non quixésemos comprender que a falaz parcialidade sobre  todo o acontecido, ademais de insostenible científicamente, só contribúe a xustificar múltiples formas de violencia, promover a discordia e minar a convivencia democrática. Urxe rectificar: os que morreron, dentro ou fóra de España, por defender os principios democráticos merecen a digna reparación do seu honor. Teñen dereito á historia e a proxectos de futuro, se é que existe a esperanza: están en xogo a verdade e xustiza que podemos e debemos darlles. Temas: Declaración Universal de Dereitos Humanos, ONU, Holocausto, Campos de concentración, Campos de exterminio, Campos españois de concentración, Campos de traballo, Memoria histórica, Esteban Ibarra, Elena Ousaba, José Tamayo, Ignacio Ellacuría, AMESDE, NIZKOR. Manuel Menor Currás Madrid, 17/01/2015

Non consta que Zuckerberg recomende "El cura y los mandarines"

O último libro de Gregorio Morán sobre a cultura letrada española máis exitosa entre 1962 e 1996 -unha revisión entusiasta e heterodoxa- non deixa indiferente a ningún lector. Máis político que sociolóxico, inquieta as augas dun panorama só aparentemente pacífico.

Non é a primeira vez que o autor asturiano (Oviedo, 1947) se mete a fondo no noso pasado recente, o dos anos da transición e outros previos, tomando como asunto principal as letras e as súas oficiantes. O presidente Suárez, o filósofo Ortega e Gasset e as interioridades do PCE, sonnos hoxe máis comprensibles logo da atención que -entre outros traballos- lles prestou entrecruzando metodoloxías da historia con acentos xornalísticos. Desa traxectoria previa, en que se mestura a observación política cunha extensa bagaxe lectora, nútrese este último libro que, non por polémico, deixa de ser recomendable.

Mérito indubidable é que esta revisión cultural se inicie en 1962, ano de mortecinos ventos de cambio respecto do que foran as anteriores etapas franquistas e, ao mesmo tempo -nun proceso de continuidades e cambios que o autor alarga ata 1996-, momento en que moitos empezaron a descartarse dun sistema ao que contribuíran, e empezaron a preparar un futuro en que seguir sendo alguén. Destaca, igualmente, a abundante documentación que emprega en apoio das súas afirmacións, minuciosas ata a anécdota en ocasións e severas case sempre contra a actitude acaparadora de moitos figurantes no abigarrado friso cultural que reconstrúe, máis ansiosos de controlar territorio que por coidar a honesta dignidade da súa obra. Este é o motivo por que “mandarín” figura na portada do libro, coma se dun tempo cultural ao ditado se tratase, acomodaticio e silencioso respecto do seu propio pasado.

O lector ten varias posibilidades para meterse coas 830 páxinas de El cura y los mandarines. Non é mala opción empezar polo índice onomástico e comparar as súas 1961 entradas. Resulta así un dicionario nada canónico e bastante subxectivo, próximo a un ficcionario, pero moi lexítimo e necesario. Ao observar os que non figuran aí e deberían estar, e a amplitude de comparecencias que teñen os indexados, descóbrense as predileccións do autor para construír o seu relato. Entre os políticos, sobresae Franco con 166 mencións directas, -acompañado ademais, de Fraga (34), Pío Cabanillas (31) e Carballos Piquer (22)-; e no postfranquismo, Suárez acapara 46, Felipe González 31 e Arias Navarro 14. A singularidade duns ou outros escritores e xornalistas tamén corre parella ás preocupacións do autor. A súa prelación tena Jesús Aguirre, duque de Alba, con 85 referencias principais -algunha ocupando 20 páxinas do texto-, sen contar as da súa inmediata contorna. Séguenlle de lonxe -pero con intensa atención- López Aranguren (73), Laín Entralgo (48), Dionisio Ridruejo (48), Camilo J. Cela (40), Carlos Barral (38), Javier Pradera (34 ), Manuel Sacristán (32), Juan Benet (28), J.Mª Castellet (27), Luís Martín Santos (27). É rechamante que aínda Marcelino Menéndez Pelayo teña 27 mencións ou que José Ortega e Gasset apareza con 31. Seguen logo García Hortelano (26), Pepe Ferro (26), Tierro Galván (24), Castilla del Pino (21). E son menos citados, aínda que desempeñen un papel relevante na secuencia expositiva, José Luís Cebrián, Jesús Polanco, Fernando Claudín, Rafael Sánchez Ferlosio ou Víctor García da Concha. O mapa que debuxa esta lectura previa do índice permite unha primeira aproximación ao núcleo central deste ensaio que quere ser unha historia non oficial do Bosque dos Letrados. Evidenciarao máis cumpridamente o lector se, como adoita ser habitual, penetrase no libro seguindo o seu paxinación ad pedem literae. Tamén pode preferir despois do prólogo irse á quinta parte -a dos gobernos de Felipe González- para ir posteriormente cara atrás. Poderá advertir deste xeito como o relevo deses últimos catorce anos é menor neste estudo, e máis leve aínda se se ten en conta que, nas páxinas finais, o autor traspasa o milenio para concluír itinerarios principais como os de Aguirre, Pradera ou o xornal El País -gran pretendente a intelectual colectivo desde a súa fundación o primeiro martes de maio de 1976, día catro. Se o lector prefire tomar en conta o acontecido logo de 1975 e comparalo cos anos anteriores, percibirá a gran impronta que -durante todo o período estudado-, asigna Gregorio Morán ao franquismo e as súas continuidades.

O obxectivo central deste estudo vén ser así o limitada e condicionada que estivo a cultura letrada española neses anos, e como trala restauración da liberdade expresiva seguiu estándoo por aqueles, oportunistas que en ermo tan pechado, aproveitaron a situación, non tanto para desenvolver unha perspectiva xenerosa e aberta canto para continuar dominando unha vacuidade acrítica. Este segundo aspecto é o que máis parece doerlle a Morán: é moi visible o seu afán por subliñar as que, ao seu xuízo, son expresións de intelixencias valiosas e honestas -poucas-, fronte ás miserias e covardías dos que se dedicaron principalmente a vexetar ancorados en ambicións espúreas e ata “desnortadas”.

O título principal da portada – El cura y los mandarines- obedece primordialmente á vontade, entre irónica e sarcástica, de caracterizar esa etapa cun provocador titular xornalístico. Nos miúdos políticos de cada ano -por veces, o libro parécese a un dietario- aparecen e entrecrúzanse os personaxes deste ensaio sen que se perda o tempo narrativo, ata un clímax final conclusivo para os principais, nun percorrido que deixa sensación sen carga tempo perdido -que non de silencio, como a novela do seu admirado Luís Martín Santos. O lector ha de saber que non é esta propiamente unha historia cultural ao uso, pero que esta lle permitirá facerse cargo -probablemente mellor que moitas outras máis académicas- das interioridades da cultura española. Os fíos que máis interesan ao autor transcorren primordialmente en Barcelona, Madrid e Santander, onde ao seu entender se desenvolvéense as claves en grao sumo significativo que, no plano literario e xornalístico, se fai durante eses anos. Nin no personalísimo listado nin na súa taxonomía están todos os que son nin son todos os que están, pero si case todos. Unha galería de retratos moi persoal, logo de moita lectura vehemente do que deixaron escrito, entrevistas e, ata ás veces, trato directo: un requisito importante para a desmitificación.

Non se preocupe moito o lector polo cura. Ao final, poderá argumentar con razón a quen se refire o artigo determinado do título: mellor non deixarse arrastrar pola polémica suscitada en torno á decisión de Planeta de non publicar este libro cando xa estaba prácticamente para comercializar- por se puidese prexudicar as súas expectativas de negocio coas publicacións da RAE. O libro está aí con ese “trampantojo” e máis vale estar atento aos varios curas con nome e apelido que Morán mostra ascendendo na “cucaña” e, indirectamente, ao eco de moitos outros que entreveran outros planos da escena cultural. Todos, pasados por seminarios eclesiásticos no medio de múltiples limitacións -cando a posibilidade de estudar era moi escasa-, desde onde lograron facerse oco. Nalgún momento, Morán bota de menos o pouco estudado que está este aspecto da nosa historia educativa, pese a que W. Callaham dedicoulle bastante atención na súa Historia de la Iglesia en España (1875-2002), Barcelona, Crítica, 2002. Os trazos do panorama cultural resultante -con singulares clérigos e excuras como ingrediente fundamental-, viría constituír unha peculiaridade da cultura española de todos estes anos, moi acorde co nacionalcatolicismo reinante, tamén logo de 1975.
En canto aos mandarines, é denominación pexorativa con que xa se describía, fai varios lustros, o panorama dominante de investigación, docencia e previamente procedimental, para seleccionar candidatos aos departamentos universitarios e ao CSIC. Ao autor -segundo confesa nas páxinas 652 e 653- válelle para explicar o poder de “os letrados” que trae a colación, pola súa “aceptación do sistema de poder como equilibrio entre os diversos niveis dunha sociedade” logo das grandes sacudidas a que foi sometida: veos exercendo vellos hábitos nos novos tempos e coas mesmas diferenzas “sabias” e distantes de sempre. Entre os antecedentes da aptitude desta nomenclatura para denunciar máscaras e imposturas, cita a Simone de Beauvoir -boa coñecedora dos miúdos intelectuais na Francia posterior á 2ªGM- e, particularmente, unha novela de título homónimo -aparecida en España en 1991- que fora publicada na China do século XVIII para mostrar o sistema: WU-JINGZY, Los mandarines. Historia del Bosque de los Letrados.

Desazón e controversia é o que pronto suscita tan compacto mandarinato. Pola documentación en que se apoia a caracterización e visión totalizadora do espeso panorama -en que non faltan aspectos particulares da vida de cada autor-, o apabullado lector sentirá crecer a dúbida -especialmente se ronda a xubilación- de se lle veu ben tanta información no transcurso da súa historia persoal. Farao consciente do tempo transcorrido e, como a George Steiner ou Pepe Segovia -con biografías contadas en torno aos libros non lidos ou lidos-, daralle pé para glosar o moito non lido que lle gustou ler. Ou, ao contrario -por que non, se apenas había mestres no “ermo”?-, que ben faga non lendo determinados autores que estiveron no candeleiro: o pretexto máis cómodo para seguir sen ler. Morán incrementa esa crecente dúbida porque a vida da maioría dos mortais non dá para tanta lectura especializada e continuada. Doutra banda, con todo, todo lector poderá comprobar que a pouco que mencione este ensaio ante persoas que se sentiron rozadas por adxectivos pouco compracentes deste autor, suscitará a polémica. Verá que non entenden nin lles importan os criterios que poida ter en conta este anxo desvelador de presuntas naderías, cando nin dun indómito e resentido inquisidor se trata nin, tampouco, dun Garmendía de Otaola empeñado en rexer as Lecturas buenas y malas a la luz del dogma o la moral (Bilbao, 1953). Porque non é iso, especialmente agora que, no suposto imaxinario colectivo último, “Todos somos Charlie”.

Hai demasiada xente “importante” que non se ve ben retratada nesta historia por onde desfila de todo, tamén as covardías e nulidades de moitos ocupantes abusivos do escenario cultural en detrimento das excepcións de calidade probada. Desde este ángulo, a incisiva acritude expositiva de Morán remove moitas pantasmas, non só individuais, senón tamén institucionais e mediáticos, de cuxa aparente autenticidade tamén pode ser saudable indignarse. Imaxínanse unha revisión dos libros de texto á luz do que conta Morán? Que currículum canónico deberían ter como referente as moi próximas probas externas da LOMCE, xa de seu tan pouco consistentes, tamén nas comunidades autónomas que urxen aprazar a implantación desta lei? Pero, aínda que as vivencias particulares do lector non concorden con algunhas afirmacións rotundas de Morán -pois os itinerarios lectores son elevadamente subxectivos e case sempre soa ofensivo o seu cuestionamiento-, este libro cumpre unha das funcións principais de toda boa lectura: inquietar, provocar o debate sobre un mosaico de vistosas figuras onde poucos son o que aparentan, e suscitar dúbidas e preguntas nunha longa conversación en que sería erróneo sobreentender que todo está dito. Neste diálogo inacabado cos seus lectores, a principal achega do xornalista ovetense é que lles descoloca das súas seguridades e suscita retos interpretativos valiosos para entender eses 34 anos das nosas vidas, e tamén os outros vinte que seguiron. Mérito especial non pequeno deste groso libro é que se le ben e, a maiores, que -pese aos tempos que corren para a lectura- oirán falar bastante del. Non oficialmente, claro. Tampouco consta -como xa leu- que, entre nos plans de Mark Zuckerberg, figure o recomendalo no seu club de Faceboock.

Temas: Escritores, Lectura, Cultura letrada, Transición, Franquismo, RAE, Jesús Aguirre, Víctor de la Concha, El País, Simone Beauvoir, Gregorio Morán, Charlie Hebdo, Zuckerberg.

Manuel Menor Currás

Madrid, 11/01/2015

Xente ou "casta"? Os indiferentes tamén existen

Aínda supoñendo que fose boa esta categorización social, no medio existe outro amplísimo grupo: o dos que, alleos a canto suceda, nunca saben, non contestan nin se implican.

Os conceptos relacionais que, ata non fai moito, nos axudabanban a entender de que ían as cousas e de que falabamos esquerda/dereita, progres/carcas, e similares-  hanse ir eliminando do escenario. No cambalache de teorías e estratexias de educación política e social á que fomos sometidos durante este tempo, especialmente desde que a Transición se foi consumando, fóronse purificado as oposicións de contrarios. Xa non habería clases e todos estariamos no mesmo, un magma unitario con iguais posibilidades e capacidades, de modo que se alguén non alcanzase un obxectivo básico -como o das competencias requiridas na ESO, poñamos por caso-, tería un problema psicolóxico absolutamente persoal; nada tería que ver co homoxeneizador sistema educativo nin menos o económico, político, xurídico ou mediático? A medida que este ano electoral vaia avanzando, esta doutrina propagarase moito máis, mentres, doutra banda, os aspirantes de PODEMOS estenden a súa propia interpretación da divisoria social entre “a xente” e “a casta”. Algo similar fai, tamén, outra parte da esquerda política española actual cando dun lado pon a “a clase media e traballadora” e, ao outro, os que supostamente pertencen ao estrato afín ao PP. Con esta marcada dualización da nosa contorna, volveremos ao que predicaba Emmanuel Joseph Sieyès en 1789, cando suscitaba -contra os Privilexiados de entón, Igrexa e Aristocracia-, a necesidade de cambiar o Antigo Réxime a favor do Terceiro Estado, nun momento crucial dos dereitos individuais fronte aos estamentais. Simplificacións da comunicación política, porque, entre un grupo e o outro, caben moitas identidades, ademais de que existan moitas contradicións internas nun e outro.

Como estratexia electoral, capaz de atraer a todo descontento da maioría social -sexa cal for o seu motivo-, sen dúbida é atractiva esta taxonomía e dará moito xogo máis aló das tendencias demoscópicas. É, de todos os xeitos, un máis dos múltiples xeitos que, no transcurso do tempo, valeron de xustificante a cantos teñen, han ter ou ansían ter algún grado de poder: a clasificación xa é un xeito de control social. Vese claro, por exemplo, se se estúdase o tratamento político da pobreza por parte dos máis ricos, un asunto en que aínda é moi iluminador Robert Castel –Metamorfosis de la cuestión social (1996)-: la calidad política -entendía este acreditado sociólogo- só se ve de verdade na confrontación con esta realidade carencial, sempre presente; segundo como se labore por reducila ou como soslaiala. De aí as moitas metamorfoses a que foi sometida nos xeitos con que os ricos -ou ben situados económica e socialmente-  a nomearon, considerado e atendido. Cobra especial importancia no século XIX, ao compás da industrialización e os problemas obreiros que a acompañaron. A pobreza foi denominada entón “cuestión social”, entendendo baixo este rubro case exclusivamente os focos de miseria que arrastraba consigo o proletariado, cando os incipientes sindicatos empezaban a relacionar as carencias dos seus afiliados con que a plusvalía do traballo fóra a parar de xeito prácticamente exclusivo a moi poucas mans. Aí empezouse a falar de clases sociais e dunha oposición de intereses con capacidade para desestabilizar “a orde existente”. Esa foi a razón, ademais, de que -en Europa antes que en España- o Estado asumise contrarrestar o problema emerxente como un asunto de “seguridade social” institucionalizando as primeiras leis e medidas sociais de atención. Os primeiros traballadores aos que se lles prestou atención foron os de industrias urbanas: os do sector agrícola aínda tardarían moito en gozalas. Atentos convén estar, pois, para ver a onde conduce esta fórmula metamorfoseadora última que se está propoñendo para entender e canalizar as divexgencias e conflitos existentes nunha sociedade desencantada como a actual, cando subsisten intereses tan desiguais e, como sempre, cidadáns beneficiarios e persoas prexudicadas.

Intereses distintos, e ata opostos, entre “a xente” normal e os grupos “privilexiados” do PIB, é obvio que seguen existindo. Nas antípodas, ata, en canto a recursos para exercitar e desenvolver a “liberdade” e “igualdade” cidadá; antitéticos tamén en canto a valores a potenciar no colectivo humano, a partir dunha cultura peculiarmente acorde con cada grupo de incluídos ou excluídos. Se non se é cego e non se oen en exceso as insistentes mensaxes apaciguadoras do conformismo, calquera podería velo nas manifestacións e mareas de todo tipo como percorreron as rúas das nosas cidades nestes anos, causadas sempre pola infinidade de recortes con que se viron afectadas as prestaciones sociais dos máis débiles e, sobre todo, os seus dereitos laborais. É moi gráfico o padecido polos enfermos de hepatite  C, unha desgraza sobre a que planea unha decisión discriminatoria respecto dos que recibir a medicación adecuada, e que as risoñas palabras do recentemente estreado ministro da sanidade elevou ao limbo dunha comisión avaliadora de máis de 20.000 casos, urxentes e en grave risco de morte moitos deles. Ata aí conduce o tratamento crecentemente desinversor nos servizos que, sobre todo na súa vertente pública, vimos acelerarse gravemente desde 2010. O sucedido en Educación tamén é paradigmático e a LOMCE está tratando de consolidar a situación á que chegamos, con beneficio crecente do sector privado. Este día 13 -se están atentos á reunión do Ministerio cos conselleiros autonómicos- poderán confirmar de primeira man o porqué de tanta présa na súa implantación. Rara é, en paralelo, a institución de relevancia que non  alertara das crecentes desigualdades no noso país que, con este proceder pretextado na crise, aumenta os riscos para unha sa convivencia cando o desemprego segue sendo tan grande. O panorama de intereses opostos acábao de mostrar unha comisión de expertos -constituída polo Goberno- para establecer un “II Plan de Dereitos Humanos”. No informe previo que entregaron os comisionados, lamentan que o Executivo de Rajoy estea imprimindo “restriccións” ao dereito á educación, e alertan especialmente respecto de prácticas discriminatorias en admisión de alumnos, desatención a persoas con dificultades diversas, abandono escolar temperán, pechadura de colexios ou unidades escolares e -entre outras cousas que tamén afectan a outros dereitos cívicos- a carga abusiva que para moitas familias representan dos custos de matrículas universitarias? Este informe crítico, coordinado por Fernando Rei, foi obviar polo Goberno, que ve as cousas desde o seu peculiar punto de vista, cego respecto de incluídos e excluídos (Ver: http://www.publico.es/politica/expertos-de el-gobierno-reniegan-ley.html).

Non está tan claro, con todo -pese a todo o experimentado estes anos-, que “a xente” “ese indiferenciado segmento maioritario de cantos non son “casta” no paradigma de moda- perciba como propia a oposición de intereses que a crise acrecenta. Menos o está, aínda, que, entre todos os presuntos integrantes do colectivo “xente” non existan igualmente diverxencias que aínda non afloraron ou que estean tan só meramente larvadas por falta de tempo suficiente para que callen en particulares signos de identificación e cohesión. Non é fácil, de todos os xeitos, ser optimista respecto de un presunto igualitarismo de intereses e valores compartidos, a pouco que se viviu e sufrido algún revés. Este oito de xaneiro pasado, por exemplo, na manifestación dos traballadores de Coca-Cola protestando por un ERE na embotelladora de Fuenlabrada que consideran inxusto -cando a empresa ha ter un beneficio de 920 millóns de euros e non quere, ademais, aceptar a sentenza xudicial que ve improcedente a medida-, quen lles acompañaron desde Atocha á Porta do Sol, verían como, a medida que se achegaban á céntrica praza madrileña, ía crecendo nas beirarrúas un xentío cargado de rebaixas ao que lles resultaban indiferentes as consignas e proclamas dos manifestantes. E ata, como a máis dun lle saltáron as bágoas ao ver que, entre risas e bromas, as súas reivindicacións constituían un obxectivo turístico peculiar, apto para divertidos selfies. Nunca unha anécdota é categoría? Cantas fan falta para que o sexa?

Esta indiferenza, á que Alberto Moravia xa prestara atención na súa novela de 1929 -Los indiferentes-, acumula unha longa trivialización do descontento, desmoralización, indiferenza e incerteza. Lastimosamente cultivada sobre unha desmemoria adolescente de demasiadas persoas, todos os días engade tediosos ingredientes de ignorancia, medo e costumismo. E será moi produtiva á hora do voto efectivo, cando os que non se definen nunca e sempre teñen pretextos para non pronunciarse acudan ás urnas. Estes indiferentes de agora son os herdeiros do silencio dos tempos anteriores a 1978, cando supostamente existía unha “oposición silenciosa”? Non fai moito foron invocados como “maioría silenciosa” para xustificar os despropósitos dos últimos tempos. Son os mesmos, diría, que coa súa aparencia de sabedoría inmutable -e silente- sempre están ao lado dos que detentan o poder. Estes indiferentes son os que mellor definen, de sempre, unha imposible inexistencia apolítica: sempre caen do mesmo lado e case sempre como palmeiros. De ser así, os profesores, nos seus claustros, coñecen ben a súa ambigüidade   indolente: do pragmáticos que son, nunca se implican en nada que supoña saírse da rutina burocrática ou conleve algún incómodo que dirán: só son moi activos para frear a quen se mova no escalafón e para recoller antes que ninguén o froito do traballo dos demais. O que radicalmente non sei é a que segmento, estamento, clase ou estrato social, categoría relacional ou pauta de identificación ideolóxica pertenza tanto indiferente como hai, se a “a xente” ou a “a casta”.

Temas: Clases sociais, Estratos, Categorías, Oposición silenciosa, Sociedade estamental, Sieyès, R. Castel, A. Moravia, II Plan de Dereitos Humanos, Rajoy, LOMCE, Recortes, Estratexia electoral, PODEMOS.

Manuel Menor Currás

Madrid, 11/01/2015

Un 2015 feliz; mensaxe predilecta de todo político con aspiracións

Encargaranse de que o creamos. Reiteradas comparecencias educadoras da nosa mirada, oído e mente, quererán que entendamos que todo foi polo noso ben e que imos a mellor.

O modelo do PP é o que marca a pauta: vaille niso a data de caducidade no Goberno. Por iso Guindos -dicía na SER este un de xaneiro- iniciou 2015 anunciando que os contratos indefinidos crecen e que a xente xa “perdeu o medo a perder o posto de traballo”: sinal de que imos por bo camiño (con Rajoy como guía impertérrito). Nada lle importou que os datos sexan máis tercos, ou que o executivo prorrogue a tarifa plana de cen euros porque a contratación indefinida non despega: é similar a fai dous anos e só o 25% dos contratos formalizados en 2014 acolleuse a esta facilidade de pago á Seguridade Social condicionada a que o empleador sosteña o posto de traballo durante tres anos.Cunha chisca de verdade, pódese construír unha complicidade ilusionada.

Como explicou Lakoff (Non penses nun elefante), a lingüística cognitiva é un campo de batalla onde son posibles logros insólitos, e ata imposibles, se se dispón dos medios adecuados para moldear a percepción da xente.Existen na escena política actual variados contramodelos de recurso ao campo semántico. No PP confiáronlle manternos no guindo durante todo o ano a base de multiplicar as comparecencias públicas duns e outros próceres en diversos lugares da xeografía e que os dóciles medios redupliquen a súa verborreica imaxe activa, preocupada e ocupada en traernos o ben perdido ou defraudado. Fastos e primeiras pedras -que moitas veces só serán enxeniería de imaxe- farán que nos acompañen fielmente durante un tempo e que a súa presenza vaia crecendo aos poucos, inmisericordemente, en telediarios, debates, artigos de opinión e primeiras páxinas da prensa, a medida que nos acheguemos ao 26 de maio. De aí en diante, acelerarase o tempo e a intensidade. Verémolos riseiros case todos os días, baixo cores e músicas que nos fagan esquecer os martiriais recortes a que nos someteron durante estes tres anos e nos fagan ver que eles fixeron o seu labor, recuperaron o crédito internacional, axúdannos como ninguén e todo o recortado foi “polo noso ben” -igual que cando os mestres de outrora nos castigaban ou pegaban polos nosos excesos e incumprimento dos deberes-. A orde instituida – a súa, predominantemente- estará ben protexida se sobreentendemos que os culpables do que pasa somos nós. Ou que iremos por desleal camiño se mostramos desafecto ou simplemente desalento e tristura polo estancamento e retroceso de expectativas en que estamos sumidos.

Un ano desmemoriado é o obxectivo educativo a lograr, máis pronto que tarde, polos que vixían neste momento o noso coidado. Máxicamente, habemos de aprender a repetir que os nosos parados xa están diminuíndo, a fame dos nenos non existe, a sanidade é mellor ca nunca, a educación xa está mellorando, a nosa débeda non existe, crece a economía e os nosos ladróns -políticos ou amiguetes- tan só son uns mozos descarriados en fase de reeducación. Nisto están -e ata lexislan- e, ademais, inauguran cousas, sinal de que a crise non sucedeu: só foi un mal soño. Neste limbo ao que nos intentará levar a propaganda que está en marcha, os estándares de aprendizaxe que se esperan de nós precisan que fagamos algúns deberes, como, por exemplo, ver máis a tele pública e as autonómicas, cada vez máis ocupadas en facernos chegar a boa nova igual que o grandioso club da boa prensa. Pedirannos contas diso de continuo, pois xa se sabe que hai xente odiosa, empeñada en que pensemos mal de todo e podamos desviarnos. Isto permitiranos interiorizar facilmente que nada sucedeu en Sanidade, Educación, Xustiza, Liberdades cívicas de expresión e manifestación, Dereitos laborais e salariais e que, afortunadamente, todo funciona divinamente?, “como Deus manda” ou a Natureza esixe -como pode verse polos mozos mellor preparados da nosa Historia-.Fará, ademais, que non prestemos demasiada atención á cantidade de corruptos que crecen cada día: segundo contan, o mundo é malo, todos temos o pecado orixinal no corpo e, ademais, aí temos funcionando -independente- á nosa intachable Xustiza para que faga o que poida, “e raíz e sen contemplacións” Non habemos de fiarnos, pois,do que vemos a diario na nosa contorna: non estamos capacitados para ver e comprender e habemos de reeducarnos suave e docemente antes de xulgar. Ter criterio propio significa ver como se debe ver, non como nos digan que vexamos; o noso criterio é moi libre “ninguén nos obriga, non”- , pero non estaremos nunca á altura dos que teñen unha visión clarividente desde o poder: onde imos parar!

Queren que lles queiramos: esta é a cuestión. Por iso están facendo tantos esforzos para que brille o seu acovardado prestixio, cando sucesivas enquisas puxeron en primeiro plano que nos preocupa moito a corrupción e os procedementos privilexiados da política fetén e que, como consecuencia, creceu a nosa desafección e, con ela, as organizacións e frontes de protesta cívica, potencialmente desestabilizadoras do noso ordenado quebranto. Tratarán de demonizar, por iso, a cantos dunha ou outro xeito critiquen o seu quefacer opaco, pouco ligado aos intereses da maioría social. O problema é que esas iniciativas parecen acrecentar a afección da xente enquisada cara aos demonizados. Probablemente cheguen pronto o medo e as ameazas dos que de verdade mandan -como xa está sucedendo en Grecia- e, de paso, as liñas vermellas a que deberemos cinguir a nosa capacidade de voto para que -libremente- decidamos non defraudalos nas urnas e demostremos que lles queremos. Todo será por aumentar a felicidade do ano 2015 e a paz internacional.

“Rexeneración”, “transparencia”, “participación”, van ser, xa que logo, as palabras máis reiteradas neste ano en curso, como signos dunha presunta “democratización” renovada que xa se vén anunciando desde hai algún tempo. Igual que lles sucedera a algúns personaxes da Transición -segundo a interpretación de Gregorio Morán, no cura e os mandarines-, aínda non sabemos ben se de metamorfose ou transformación se trata, pero, á marxe de se proclamamos a Franz Kafka como patrono deste ano, se imos ver ao paso dos días como a semántica destes termos sufrirá serios deslizamentos cara ao cero significativo ou, se non se apagan os outros modelos en liza, servirá de fonte de votos indecisos. Agora que selfie se castelanizou -desviando o desenvolvemento de autofoto ou autorretrato, máis propios do castelán-, o autobombo estará en primeiro plano impedindo, en todo caso, que nos decatemos ben de que grado de sometimento obediente vai requirir a crecente moda afectiva duns e outros polas devanditas palabras.
A cultura e a educación tamén van desempeñar un bo labor neste esforzo simulador. Non me refiro aos ben educados e cultos -especie difícil de catalogar como tal no seu ser e no seu xogo social, como xa nos preveu Mark Twain-, senón á estrutura educativa e cultural de que dispoñen os actuais xestores do Ministerio polifacético e unidireccional. Serán usadas estratéxicamente, e manipuladas con certo descaro para que comprendamos mellor a mensaxe. Estes días pasados, inauguraron en Sitges un Museo. Uns días despois, a ministra mellor valorada do actual Goberno, inauguraba en Lalín o “Museo Galego do Títere” -todo un símbolo do que sucede, digno do mellor Valle-Inclán-. Volvemos a ver varias inauguracións de tramos de estrada e doutras áreas construtivas. Veremos máis e máis -porque só estamos empezando este ano feliz-, pero nesta febre resucitadora de rituais alusivos ao progreso económico en que ao parecer xa estamos de novo, non se dirá, por exemplo, como mutilan os orzamentos de atención e coidado en museos tan emblemáticos como o Nacional do Prado ou o Arqueolóxico Nacional; o primeiro, en números vermellos xa e, o segundo, reaberto non hai moito con temeraria escaseza de persoal. Igual que o tamén recentemente reaberto na rúa Fuencarral de Madrid, que pretende relatar a Historia da cidade. Ou como miles de aulas en toda España, con exceso de alumnos, limitación de profesores mal atendidos e outras precariedades que seguirán campeando como no ano pasado? Os teus ollos de lector puideron contemplar ou sufrir moitas outras restricións, pero non importa. Hai que lavarse ben para ver mellor. Porque se, segundo elconfidencial.com(2015-01-01), o noso “índice de felicidade” xa se mellorou moito respecto de fai dous anos -aínda que non alcancemos a media dunha peculiarísima enquisa oportunista-, todo se transformará moi a xogo para que 2015 sexa un ano feliz. Tamén o quere Coca-Cola -como verías ao compás das uvas de fin de ano-, probablemente sabedora de que a “felicidade” dos seus obedientes súbditos é o queprescribían os manuais de príncipes -e ata o teatro pacego-, ao mostrar, no século XVII, como educar a estes nas súas obrigacións absolutistas cara a aqueles.

Temas: Felicidade pública, Manuais de príncipes, Museo do Prado,Museo Galego do Títere, Gregorio Morán, Guindos,Kafka, Lakoff, Dereitos sociais, Propaganda, Selfi, Educación social.

Manuel Menor Currás

Madrid, 01/01/2015

O REAL DECRETO DE MÍNIMOS DE ESO E BACHARELATO NON ALENTA A CALIDADE EDUCATIVA NO ANO ENTRANTE

O desenvolvemento último do que preceptúa a LOMCE para ensinar e como facelo presaxia, para 2015, malos agoiros sobre unha educación pública xa moi recortada en calidade igualadora.

Houbo unha época, non moi afastada, en que non sabiamos que era o currículum, e o que impoñen agora para completar as coordenadas en que deberá moverse a LOMCE -se pervive no curso próximo-, non é satisfactorio. No medio, desde que non existía “currículum” e tan só “programas” e “plans de estudo”, transcorreu un tempo no que tratamos de aprender de que ía un dos palabros máis repetidos nos medios educativos, sempre tan inestables. Como aprendemos, igualmente, que con este eixx neurálgico do quefacer nas aulas non debería xogarse tan alegremente. Na práctica, os malabarismos neste campo case axudan exclusivamente a aparentar que se fai algo: nin implica melloras nos hábitos rutineiros de profesores pouco motivados, nin motiva aos que traballan seriamente nas aulas, dous asuntos urxentes a atender.

Xa é un atraso que, con outro cambio lexislativo, teña que cambiarse de novo o que e o como ensinar -que iso é o currículum, en definitiva- coma se non houbese outras cousas máis relevantes en que ocuparse. Xa está ben que os profesores teñan que ter que lidar non só cos cambios que no seu día impuxo a Lei Xeral de Educación, senón cos que se han ir sucedendo alternativamente segundo quen gobernase. Agora tocaría -segundo o aprobado no último Consello de ministros de 2014- outra readaptación que, de xeito evidente, parece nacer co seu tempo prescrito. É verdade que o coñecemento creceu moito nestes 45 anos, pero non tanto como para que desde 2006 sexa necesario modificar lexislativamente, unha vez máis, qué e como ensinar nas etapas de Secundaria obrigatoria e postobrigatoria, a zona neurálxica do sistema educativo. Para “mellorar” a educación o menos urxente é un novo currículum, sobre todo cando é moi posible que ao conxunto LOMCE lle suceda o mesmo que a case todo o que deseñou no seu momento Pilar del Castelillo, o paso cara ao olimpo inconsistente do BOE onde moran os ectoplasmas que non lograron encarnarse nas aulas, pois parece que camiñemos cara a outra coxuntura, na que, en Educación -como nalgunhas outras áreas-, todo haberá de ser reformulado desde o erial en que andamos perdidos.

Wert e o seu equipo talvez poidan alegar que a súa obrigación era ter o Decreto curricular a punto, en tempo e forma para que non lles pillase esa temida inconsistencia. O problema é que, o rápido cumprimento do cronograma lexislativo subseguinte á LOMCE pode resultar un traballo estéril por non ter en conta o conveniente que era -se non indispensable- o diálogo social. Esa condición básica, por máis que trataron de suplila con variados eufemismos, non foi cumprida nin posta en valor. Seguramente por sobreentender que cunha maioría absoluta como a que ostentaban mecanicamente nun Parlamento bastante ineficaz, e por tratarse dunha cuestión que entendían secundaria -que era iso da educación, cando tanto tiñan que atender á economía e a outras ocupacións de goberno?-, era algo perfectamente prescindible. Pero igual de inestable como é a tradición política hispana coa educación, así son os tornadizos ventos actuais indicando que moito terán que cambiar as intencións de voto para que este currículum alumado o pasado 26 de decembro non vaia a quedarse inmaculado, oficialmente incontaminado de aplicación docente ningunha. A partir de maio-2015, saberémolo un pouco mellor.

Nestas circunstancias, centrarse no currículum para dicirnos “a calidade” a que aspira a LOMCE só é unha ocasión propagandística máis, porque é moito outro o que habería que facer e non se fixo nin se fai. Talvez a Wert poida significarlle no seu currículum político particular unha ponte de prata cara a unha existencia plácida nos arredores de Bruxelas, como se augura no mentidero madrileño: os que obedecen aos mandatos dos donos do pesebre -din- poden asegurarse compensacións polo desagradable que é non saír nunca do furgón de cola das enquisas; nada aseguran respecto diso as medidas de transparencia recientemente aprobadas? Este currículum só ten moi boas calidades para ser presentado ante as hostes máis avezadas dos adeptos como un imprescindible signo de “regeneración” das desviacións alleas: un modo de reorientar á cidadanía cara ao “sentido común” das cousas como deben ser, “como Deus manda”. Non dirán, con todo, como se trata en grao sumo barato nunha reforma como a pregoada: permite estar dando a murga de continuo nos dóciles medios sen gastar un duro e, para facer un documento tan letárxico, deberon bastar dous ou tres bolseiros de baixo custo, co encargo dun refrito de curta e pega a costa dos sucesivos currículums que xa levamos no corpo desde o que prescribía a Enciclopedia Álvarez, aumentado con algúns engadidos presuntamente modernizadores da linguaxe, pero nada equívocos en fixar -entre a ignorancia e o prexuízo- que deban ou non aprender os nosos mozos. Menos mal que Rajoy só nos conta que a economía vai como un tiro e non se mete en detalles nimios como estes no relato que empezou a vendernos, pero se todo o sacrificio que impuxeron ao sistema educativo, especialmente na súa versión pública, só dá para decisións de BOE como esta e non pensaron sequera en restituír a situación previa á súa lexislatura -6.500 millóns e 19.000 profesores menos, con peores condicións nas aulas (Escola, 4/04/2014, p. 5)-, este currículum que agora nos propoñen soa de broma de mal gusto. Non só é o máis barato que saben facer, senón que nace obsoleto e cargado de sesgo ideolóxico pouco democrático. Algúns especialistas precisan que, aínda que fose conservador -están no seu dereito turnista-, polo menos debería ser técnicamente irreprochable.

Na nova enciclopedia, currículum, plan de estudos, programa ou como se queira chamar ao novo índice de 110 asignaturas, coas referencias que se terán en conta para avaliar e reavaliar interna e externamente aos alumnos de ESO e Bachillerato -no caso de que as eleccións de 2015 sexan favorables ao PP de Wert e Gomendio-, o peso das asignaturas humanísticas e artísticas prosegue o seu retroceso, tal como adiantaba a LOMCE, en aras de fortalecer aspectos económicos, un simulado enxalbegamento -coa potenciación dun bilingüismo segregador e ineficiente- e recambios diversos. Especialmente rechamante é que se abogue por uns “Valores éticos” para os alumnos que non cursen “Relixión”, os que parece que non deban decatarse dun abanico de cuestións relevantes, pero que constituirán ese núcleo duro en que -para quedar ben ante a audiencia-, será conveniente dicir que xa se educa aos nenos e que xa que logo deben ser problemas imposibles de arranxar cando sigan acontecendo. Ese xeito esotérico de xestionar confírmase cunha “Relixión” que agora é avaliable e seguirá tendo privilexios lectivos; unha iniciación ao emprendemento tan ocorrente como voluntarista; e uns programas de Historia e Ciencias Sociais manifestamente mellorables se se quixese construír o coñecemento racional dun pasado compartido. O Decreto xenérico xa estivo disposto para información pública hai un ano e, en xuño de 2014, tivo a súa primeira expresión no referente á etapa de Primaria. Agora, cúmprese -con similares contradicións- a parte relativa ás etapas de ESO e Bacharelato. E todo confirma que as avaliacións, ao final de etapa e do Bacharelato, marcarán cos seus estándares de aprendizaxe o verdadeiro currículum que se implantará nas clases, favorable ao que xa exercita un amplo colectivo de profesores só dispostos a repetir o que fixeron “desde sempre”. Reafírmase así, unha vez máis, o papel retardatario dun profesorado burócrata, meramente transmisor do aprendido nunha universidade alicorta, e irresponsable ante o que e o como ensinar agora mesmo nun medio tan cambiante, pois, en definitiva, non lle corresponderá intervir nos procesos de aprendizaxe nin medir qué se logrou co oficialmente decretado. O nominalismo reformista que propugna este Decreto ten pouco que ver cunha profesionalización consistente do traballo docente ou co coidado dunha educación renovada a fondo. Desta pasividade indolente xa dá exemplo o propio Ministerio neste momento só en ficción eficiente, previo a que sexa transcrito no BOE: nin ás autonomías -que teñen que terminar de completar este currículum coa parte que lles corresponde- oíron aínda. Todo indica que, na reunión prevista para o próximo 14 de xaneiro, se vaia a reiterar un “caderno de queixas” e incumprimentos en que os recursos dispoñibles son nulos ou escasos, as vontades de entendemento e diálogo operativo inexistentes, e os prazos de execución perentorios: apenas quedan dous meses para completar este deseño -máis os que esixen os trámites-, cando tan só faltan nove para o inicio do seguinte curso.

Acabar pronto -a case un ano vista de que potencialmente entre en vigor- este traballo que pretende completar o desenvolvemento da LOMCE, sería laudable se fose acompañado de todo o que lle falta: unha xestión con vontade de facer fronte a problemas reais que se viven a diario nas aulas e non mera publicidade de omnipotencia sobre a nada. A formulación subxacente a este Decreto curricular remítenos a unha das moitas modalidades de vacuidade, cando por todas partes que se mire -os orzamentos son o mellor baremo- non se salva o deserto xerado ao amparo da crise: ningún voluntarismo pretencioso libraranos das deficiencias que deixaron aumentar ou provocaron. Cando, por exemplo, lese como traballarán a eliminación das desigualdades dentro do sistema educativo -asunto duro, sen dúbida, pero ineludible-, é todo tan evanescente como cando fai uns días oïamos a Rajoy dicindo que "España logrou superar o peor da crise, sen menosprezar nin reducir o Estado de Benestar nin o gasto social", para anunciar a continuación que as pensións aumentaban un 0,25% ou que o salario mínimo interprofesional crecía un 0,5. Ese Goberno asumira o día 12 de decembro, a crecente desigualdade entre os españois -aumentada no inverno-, e incrementaba as axudas a Cáritas e Cruz Vermella (http://www.publico.es/politica/ni-gobierno-cree-crisis-ya.html ). Isto dos “Nadais da recuperación” -que tamén nos propalou Rajoy estes días pasados- recorda de novo aquela “envexa igualitaria” da que escribía en Faro de Vigo, en marzo do 83 e xullo do 84, xustificadora da asimetría de dereitos. Visto o que suscita este Decreto -na perspectiva do que necesita principalmente o ensino público-, soa a pitorreo señoritil. Se houbese de sosterse o mesmo discurso a finais de 2015, sería absurdo que neste comezo de ano nos permitamos alentar moitos soños limitadores dos vaivéns a que está sometida a xustiza social: de nós depende.

Temas: Educación pública, Necesidades educativas, Orzamento para Educación, Currículum, Que e como ensinar, Formación do Profesorado, Wert, LOMCE. Decreto de mínimos, ESO, Bacharelato

Manuel Menor Currás

Madrid, 31/12/2014