Holocausto e Dereitos Humanos, urxencias educativas a recordar o 27 de xaneiro

Ocasión propicia para insistir en que a violencia non é algo “natural”, senón inducida por modelos sociais prexuizados: a igualdade de Dereitos debese ser un bo referente ético e educativo.

A ONU decidiu, o un de novembro de 2005, designar a data do 27 de xaneiro “Día Internacional de conmemoración anual en memoria das vítimas do Holocausto”. O interese da mesma radica nas ensinanzas que se derivan de que sucedese unha “atrocidade sen igual que -segundo explicaba Kofi Annan, o seu Secretario Xeral entón- non podemos simplemente relegar ao pasado”. A Organización nacera en 1945, ao término da II GM, como reacción de mala conciencia por tanta mortandad como se produciu, acompañada, ademais, de horrores incontables. En 1948, os pouco máis de 50 países firmantes da Carta fundacional acordaran a Declaración Universal de Dereitos Humanos que xa se comprometeron a respectar e promover, un conxunto de referencias institucionais de conduta que dese esperanza á humanidade.

O 27 de xaneiro ten que ver co día - de 1945- en que as tropas soviéticas liberaron o maior campo de concentración: Auschwitz-Birkenau (Polonia). O 5 de maio do mesmo ano, EEUU libertaría outro non menos famoso polo desastre humano que alí atoparon: Mauthausen-Gusen (Austria), a sumar á ampla rede de devastación sistemática creada polos nazis para o xenocidio xudeu e o exterminio de moitas outros grupos: xitanos, homosexuais, diminuídos físicos e mentais e, tamén, prisioneiros de distintos países. Entre estes últimos, moitos españois republicanos que cruzaran a Francia en 1939. Para saír da miseria de campos como o de Argelès-sur-mer, enroláranse na Resistencia francesa: ao redor de 35.000 tomaron parte xunto aos aliados nestoutra guerra que viron como continuación da de España. Algúns foron os primeiros en entraren París, coa 2ª división blindada do xeneral Leclerc, e teñen hoxe recoñecemento público da cidade. E uns 10.000 foron a parar aos campos de concentración e exterminio alemáns, distinción incapaz de ocultar o desprezo á vida humana que neles se practicaba cara aos que o réxime hitleriano consideraba indesexables. Os primeiros estaban organizados para o traballo escravo -en condicións que case sempre terminaban na morte-, e a eficiencia dos segundos baseábase na industrialización rápida desta. A súa triste historia empezara en outubro de 1939, pouco despois da invasión de Polonia, cun programa euxenésico –“AktionReinhard”- patrocinado por Himmler para desfacerse, mediante morte ou esterilización, de cantos non entraban nos seus plans de pureza racial, e para activar programas xenéticos de xermanización e experimentación médico-farmacéutica. Cando o 20 de xaneiro de 1942 tivo lugar a Conferencia de Wansee, presidida por ReinhardHeydrich para planificar a aceleración do Holocausto, xa xudeus, xitanos e negros empezaran a ser exterminados en nome dunha presunta superioridade aria.

Á beira dos preto de 7 millóns de xudeus exterminados -uns dous terzos dos que residían en Europa-, morreron en similares circunstancias outros 4 millóns de persoas. Os varios miles de españois mortos representan unha cantidade moi inferior á dos xudeus, pero non por iso menos digna de recordo nesta conmemoración do Holocausto. En Mauthausen, a chegada dos americanos foi acollida cunha enorme pancarta en español: “Os españois antifascistas saúdan ás forzas libertadoras”. Por entón, en España nin se asinou a Carta da ONU nin eran ben vistos estes supervivientes da guerra europea. O réxime fora aliado do Eixe e quedáronse maioritariamente en Francia.

Hoxe, con todo, pese a ternos adherido á Carta fundacional da ONU e aínda que pasen 70 anos, aínda existen moitas reticencias oficiais a darlles o debido recoñecemento. É verdade que, o 9 de maio de 2010, a entón vicepresidenta do Goberno, Mª Teresa de la Vega, acudiu a Mauthausen a homenaxear os compatriotas que sufriran ou pereceran naquel lugar, destacou que as vítimas do fascismo e do franquismo non serían vítimas do esquecemento, e ata celebrou a memoria daqueles republicanos mortos como precursores da Europa dos dereitos que hoxe temos. Pero non se compadece ben aquel recordo honroso con outras actuacións demasiado frecuentes. Por exemplo, co sucedido na conmemoración do Holocausto fai dous anos no Senado -con asistencia de personalidades do mundo xudeu-, como rememorou Elsa Ousaba o pasado 10 de decembro, no Ateneo madrileño -con motivo do aniversario da Declaración dos Dereitos Humanos-. Descendente dunha familia española que pasou por todo aquel calvario, estaba irritada por como aos republicanos españois que sufriran as mesmas calamidades que os xudeus, chamáronlles “disidentes ideolóxicos”: foran vítimas do fascismo europeo e español, e as institucións do Estado esquecíanos. (http://disopress.com/gallery.php?mode=al&id=MjEwMTEzMWU2ZjI5Nzc=&page=1)

Algo similar vén sucedendo en diversas intervencións públicas dos nosos máis altos dignatarios. Cando falan de “vítimas do terrorismo”, é moi excepcional que mencionen no mesmo plano ás vítimas do franquismo; co agravio comparativo consiguente para os que viven este problema sometidos a un ominoso silencio selectivo. Esquécese sistemáticamente, ademais, o que Paul Preston chamou El holocausto español (Debate, 2011). E é que, entre outros moitas formas de mortalidade da nosa guerra civil e a súa postguerra dentro de España, a dos nosos campos de concentración foi importante. Probablemente caiba o honor do seu invento ao xeneral Valeriano Weyler, quen, o 25 de outubro de 1896, ordenara á poboación cubana a súa “reconcentración” nos pobos ocupados polas tropas, o que arrastraría consigo unha enorme mortandade ao propiciar a rápida propagación de epidemias, tamén entre os soldados coloniais españois. O primeiro que se abriu despois do golpe de Estado, o creara Franco en Ceuta en xullo de 1936 -data anterior á dos campos alemáns-, e dez anos despois de iniciada a guerra civil aínda funcionaban 137 campos de traballo e 3 campos de concentración, nos que estaban acollidos 30.000 prisioneiros políticos: o último sería pechado en Miranda de Ebro en 1947. Ao longo deses once anos, estiveron funcionando 180, entre os que destacan os de Albatera -que xa era campo de traballo penitenciario desde outubro de 1937-, Castuera, Los Almendros -ao que Max Aub dedicaría unha novela homónima- ou o da Cartuja de Porta Coeli. Só ata 1942, sabemos que pasaron por eles preto de 500.000 españois, dos que morreu a metade (Ver: Rodrigo, J. (2005). Cautivos: campos de concentración en la España franquista, 1936-1947, Barcelona, Crítica, 2005). No entanto, con outras denominaciones ligadas a unha redención de penas peculiar, estes campos continuaron. A historia de construción da Canle do baixo Guadalquivir, iniciada en 1940 e terminada en 1962, con campos de traballo para presos políticos en Los Merinales, La Corchuela e Dos Hermanas testemuña o alongamento no tempo destas fórmulas de represión contra disidentes. O Valle de los Caídos, construído entre 1940 e 1958 con similar metodoloxía, é outro dos flecos que os campos de concentración españois propiamente tales deixaron aínda vixentes. Coas súas vítimas, máis acó de 1947, e os seus beneficiarios; non só en contratas de carácter público senón tamén de proveito privado, entre terratenentes e empresas afectas ao réxime. A cuestión agora mesmo é , xa que logo, que volvería ser moi hipócrita que o día do Holocausto, este 27 de xaneiro, tan só servise para acordarse dos xudeus sacrificados polos nazis, e que seguísemos desenvolvendo o alzheimer cara os mortos españois que foron masacrados polas mesmas razóns que a Declaración de Dereitos Humanos tratou de prescribir como norma básica de convivencia en todos os países membros da gran parte do relacionado coa chamada “Memoria histórica” é un tabú especial aínda en España malia que pasen 37 anos desde que nos demos unha Constitución democrática. E de contraria variabilidade afectiva segundo quen goberne, coma se dun motor intermitentemente gripado se tratase. De aí, as trabas actuais para a creación dunha Comisión da verdade (http://amesde.org/category/comisionanteriores/ ) -como recomendou o “Grupo de Traballo sobre desaparicións Forzadas de Nacións Unidas” (GTDFI) en xullo de 2014- que reconcilie coa democracia aos descendentes de máis de 150.000 desaparecidos forzosos nos malfadados anos anteriores a 1975 e, simultáneamente, nos sirva a todos para unha máis consciente corresponsabilidade cívica de futuro. É un asunto pendente, e moi importante, de pedagoxía social básica que non se pode resolver a base de ficcións xurídicas, equivalentes a un negacionismo práctico, similar ao condenado o 20 de abril de 2007 pola UE. O demandan as múltiples asociacións xurdidas nestes anos para desenvolver unha convivencia máis democrática (http://www.publico.es/politica/movemento-memoria-historica-175-paginas.html ). E reclámao, de orixe, o compromiso internacional subscrito por España coa ONU para loitar contra o sufrimento inútil dos seus cidadáns, que diso vai a Declaración Universal. Non é menos grave -como xa se comentou aquí fai algúns días- o acaecido a unha Comisión creada recentemente -polo propio Goberno de Rajoy- para desenvolver un “II Plan de Dereitos Humanos”. Ao informar das grandes zonas de penumbra de cumprimento dos mesmos en España ,tamén, pero non só, en Educación (http://www.dereitos.org/nizkor/espana/doc/ddhhesp2.html )-, non foi aceptado o seu informe . Coa LOMCE na man -unha lei oportunista para o retrógrado- pouco poderemos facer por que a dinámica máis rica destes dereitos humanos non quede en burocrático papel mollado. Algo especialmente preocupante cando, en demasiados ambientes -como denunciou reiteradamente Esteban Ibarra e o seu Movemento contra a Intolerancia- non logra erradicarse o odio racista. Ou cando distintas asociacións feministas seguen pelexando por que a violencia contra as mulleres -pola crecente preponderancia de modelos sexistas que a educación actual non contrarresta- desapareza da escena social- Doutra banda, tampouco a Xustiza parece querer contribuír a un labor educador firme neste terreo. A doutrina que deixa o conxunto das súas sentenzas é como mínimo confusa senón contraria: non fai falta irse ao sucedido co xuíz Garzón e á peripecia que atravesa a querela suscitada en Arxentina polos damnificados neste asunto da Memoria histórica. As correcciones á baixa que ha ter entre nós a xustiza universal -que serve de base á Declaración de Dereitos e á imprescriptibilidade dos delitos contra eles- permítelles actualmente unha gran elasticidade interpretativa aos nosos xuíces. Un exemplo perfecto é o da recente resolución final da Audiencia Nacional ante una querela suscitada por presos españois en campos nazis contra os seus torturadores. Dos 17 maxistrados da Sala, só cinco -a  os que cualifican como “progresistas” ( )- mostráronse contrarios ao arquivo do caso. Nos seus votos particulares constan as razóns que non foron atendidas polos outros 15 xuíces: o dereito internacional, o principio de igualdade con outros españois, o agravio comparativo respecto de vítimas doutros delitos graves e a cláusula de impunidade porque o caso de exterminio de vítimas españolas non foi investigado ata agora en ningún país (http://www.publico.é/politica/audiencia-nacional-nega-xustiza-victimas.html ). A demasiados profesionais do dereito, a tenrura, a piedade ou o in dubio pro reo lles entra no seu código de conduta. Absortos nos tecnicismos e na brillantez da súa carreira, parece sucederlles o mesmo que, paralelamente, incomoda a eximios dignatarios da Igrexa, incapaces de fortalecer a liña que poida querer o Papa Francisco. Teñen a súa propia pastoral salvadora de pecadores e descarriados, allea á misericordiosa solidariedade empática cos máis débiles. E pódelles a imperiosa vontade dunha xusticiera división previa entre dignos e indignos, dictada por secular inercia inquisitorial. Acábao de sentir Juan José Tamayo, teólogo e profesor da Universidade Carlos III, vetado fai moi poucos días para dictar en espazos diocesanos de Barcelona unha conferencia sobre Ignacio Ellacuría, un dos sacerdotes españois máis prestixiados en América Latina, que fora asasinado xunto a outros compañeiros da UCA (O Salvador) o 16 de novembro de 1989    (http://m.elperiodico.com/és/noticias/sociedade/sistach-veta-unha-conferencia-de o-teologo-tamayo-sobre-ellacuria-3852858 ). As frontes que, xa que logo, temos abertos neste terreo fundante das liberdades e dereitos dun país democrático -nunha das zonas privilexiadas do mundo- son tan incongruentes que non debería soar raro dicir que necesitamos fortaleceren o sentir colectivo do país e, particularmente no que e como se ensina nas nosas escolas e colexios. Non sexa que, por desatención -cando non por conviccións contrarias ao que como cidadáns necesitamos-, todo sexa un sinsentido digno do mellor Valle-Inclán. Se non queremos que o imaxinario colectivo se descafeíne en exceso, é preciso ser consecuentes cos principios, resolucións e acordos que a Declaración Universal impón, favorecedores de espazos de equidade. A medida que ha ir crecendo a desigualdade socioeconómica, non só crece a xenofobia, a islamofobia e o antisemitismo, crecen tamén formas de intolerancia, segregación e difusión da violencia e imposición dominante sobre os máis débiles, que non deixan de alimentarse da vella moral vingativa de triunfo e competencia, matriz de todas as guerras, e que afectan á convivencia común. Por iso é contradictorio que, entre as esixencias de estudo suscitadas na “Lei Wert” respecto de valores, algúns alumnos poidan dedicar un tempo a Relixión, mentres outros o dedican a unha especie de educación cívica menor, “Valores éticos”: mundos simbólicos diferentes, obrigacións distintas e, xa que logo, competencias sociais e cívicas non compartidas. Farisaica sería a reacción solidaria contra o acontecido con Charlie-Hebdo, e se quedará en superficialidade sentimentaloide, se  non lle damos contido responsable e coherente aos compromisos con que dicimos estar acordes, a mellor clave interpretativa, por outra banda, do que di o Título primeiro da Constitución de 1978.   Esquecelo é construír un país en falso: a táctica de soster que o outro é o culpable, nunha dicotomía inexorable de bos e malos, non conduce senón a prolongar unha poderosa razón de indignación e desafecto, aínda máis profunda que a xerada polos inxustos recortes sociais porque, ás veces, parece que aínda estivésemos en 1964, co mesmo relato de “os XXV anos de paz que nos trouxo a guerra”. Ou que non quixésemos comprender que a falaz parcialidade sobre  todo o acontecido, ademais de insostenible científicamente, só contribúe a xustificar múltiples formas de violencia, promover a discordia e minar a convivencia democrática. Urxe rectificar: os que morreron, dentro ou fóra de España, por defender os principios democráticos merecen a digna reparación do seu honor. Teñen dereito á historia e a proxectos de futuro, se é que existe a esperanza: están en xogo a verdade e xustiza que podemos e debemos darlles. Temas: Declaración Universal de Dereitos Humanos, ONU, Holocausto, Campos de concentración, Campos de exterminio, Campos españois de concentración, Campos de traballo, Memoria histórica, Esteban Ibarra, Elena Ousaba, José Tamayo, Ignacio Ellacuría, AMESDE, NIZKOR. Manuel Menor Currás Madrid, 17/01/2015