O último libro de Gregorio Morán sobre a cultura letrada española máis exitosa entre 1962 e 1996 -unha revisión entusiasta e heterodoxa- non deixa indiferente a ningún lector. Máis político que sociolóxico, inquieta as augas dun panorama só aparentemente pacífico.
Non é a primeira vez que o autor asturiano (Oviedo, 1947) se mete a fondo no noso pasado recente, o dos anos da transición e outros previos, tomando como asunto principal as letras e as súas oficiantes. O presidente Suárez, o filósofo Ortega e Gasset e as interioridades do PCE, sonnos hoxe máis comprensibles logo da atención que -entre outros traballos- lles prestou entrecruzando metodoloxías da historia con acentos xornalísticos. Desa traxectoria previa, en que se mestura a observación política cunha extensa bagaxe lectora, nútrese este último libro que, non por polémico, deixa de ser recomendable.
Mérito indubidable é que esta revisión cultural se inicie en 1962, ano de mortecinos ventos de cambio respecto do que foran as anteriores etapas franquistas e, ao mesmo tempo -nun proceso de continuidades e cambios que o autor alarga ata 1996-, momento en que moitos empezaron a descartarse dun sistema ao que contribuíran, e empezaron a preparar un futuro en que seguir sendo alguén. Destaca, igualmente, a abundante documentación que emprega en apoio das súas afirmacións, minuciosas ata a anécdota en ocasións e severas case sempre contra a actitude acaparadora de moitos figurantes no abigarrado friso cultural que reconstrúe, máis ansiosos de controlar territorio que por coidar a honesta dignidade da súa obra. Este é o motivo por que “mandarín” figura na portada do libro, coma se dun tempo cultural ao ditado se tratase, acomodaticio e silencioso respecto do seu propio pasado.
O lector ten varias posibilidades para meterse coas 830 páxinas de El cura y los mandarines. Non é mala opción empezar polo índice onomástico e comparar as súas 1961 entradas. Resulta así un dicionario nada canónico e bastante subxectivo, próximo a un ficcionario, pero moi lexítimo e necesario. Ao observar os que non figuran aí e deberían estar, e a amplitude de comparecencias que teñen os indexados, descóbrense as predileccións do autor para construír o seu relato. Entre os políticos, sobresae Franco con 166 mencións directas, -acompañado ademais, de Fraga (34), Pío Cabanillas (31) e Carballos Piquer (22)-; e no postfranquismo, Suárez acapara 46, Felipe González 31 e Arias Navarro 14. A singularidade duns ou outros escritores e xornalistas tamén corre parella ás preocupacións do autor. A súa prelación tena Jesús Aguirre, duque de Alba, con 85 referencias principais -algunha ocupando 20 páxinas do texto-, sen contar as da súa inmediata contorna. Séguenlle de lonxe -pero con intensa atención- López Aranguren (73), Laín Entralgo (48), Dionisio Ridruejo (48), Camilo J. Cela (40), Carlos Barral (38), Javier Pradera (34 ), Manuel Sacristán (32), Juan Benet (28), J.Mª Castellet (27), Luís Martín Santos (27). É rechamante que aínda Marcelino Menéndez Pelayo teña 27 mencións ou que José Ortega e Gasset apareza con 31. Seguen logo García Hortelano (26), Pepe Ferro (26), Tierro Galván (24), Castilla del Pino (21). E son menos citados, aínda que desempeñen un papel relevante na secuencia expositiva, José Luís Cebrián, Jesús Polanco, Fernando Claudín, Rafael Sánchez Ferlosio ou Víctor García da Concha. O mapa que debuxa esta lectura previa do índice permite unha primeira aproximación ao núcleo central deste ensaio que quere ser unha historia non oficial do Bosque dos Letrados. Evidenciarao máis cumpridamente o lector se, como adoita ser habitual, penetrase no libro seguindo o seu paxinación ad pedem literae. Tamén pode preferir despois do prólogo irse á quinta parte -a dos gobernos de Felipe González- para ir posteriormente cara atrás. Poderá advertir deste xeito como o relevo deses últimos catorce anos é menor neste estudo, e máis leve aínda se se ten en conta que, nas páxinas finais, o autor traspasa o milenio para concluír itinerarios principais como os de Aguirre, Pradera ou o xornal El País -gran pretendente a intelectual colectivo desde a súa fundación o primeiro martes de maio de 1976, día catro. Se o lector prefire tomar en conta o acontecido logo de 1975 e comparalo cos anos anteriores, percibirá a gran impronta que -durante todo o período estudado-, asigna Gregorio Morán ao franquismo e as súas continuidades.
O obxectivo central deste estudo vén ser así o limitada e condicionada que estivo a cultura letrada española neses anos, e como trala restauración da liberdade expresiva seguiu estándoo por aqueles, oportunistas que en ermo tan pechado, aproveitaron a situación, non tanto para desenvolver unha perspectiva xenerosa e aberta canto para continuar dominando unha vacuidade acrítica. Este segundo aspecto é o que máis parece doerlle a Morán: é moi visible o seu afán por subliñar as que, ao seu xuízo, son expresións de intelixencias valiosas e honestas -poucas-, fronte ás miserias e covardías dos que se dedicaron principalmente a vexetar ancorados en ambicións espúreas e ata “desnortadas”.
O título principal da portada – El cura y los mandarines- obedece primordialmente á vontade, entre irónica e sarcástica, de caracterizar esa etapa cun provocador titular xornalístico. Nos miúdos políticos de cada ano -por veces, o libro parécese a un dietario- aparecen e entrecrúzanse os personaxes deste ensaio sen que se perda o tempo narrativo, ata un clímax final conclusivo para os principais, nun percorrido que deixa sensación sen carga tempo perdido -que non de silencio, como a novela do seu admirado Luís Martín Santos. O lector ha de saber que non é esta propiamente unha historia cultural ao uso, pero que esta lle permitirá facerse cargo -probablemente mellor que moitas outras máis académicas- das interioridades da cultura española. Os fíos que máis interesan ao autor transcorren primordialmente en Barcelona, Madrid e Santander, onde ao seu entender se desenvolvéense as claves en grao sumo significativo que, no plano literario e xornalístico, se fai durante eses anos. Nin no personalísimo listado nin na súa taxonomía están todos os que son nin son todos os que están, pero si case todos. Unha galería de retratos moi persoal, logo de moita lectura vehemente do que deixaron escrito, entrevistas e, ata ás veces, trato directo: un requisito importante para a desmitificación.
Non se preocupe moito o lector polo cura. Ao final, poderá argumentar con razón a quen se refire o artigo determinado do título: mellor non deixarse arrastrar pola polémica suscitada en torno á decisión de Planeta de non publicar este libro cando xa estaba prácticamente para comercializar- por se puidese prexudicar as súas expectativas de negocio coas publicacións da RAE. O libro está aí con ese “trampantojo” e máis vale estar atento aos varios curas con nome e apelido que Morán mostra ascendendo na “cucaña” e, indirectamente, ao eco de moitos outros que entreveran outros planos da escena cultural. Todos, pasados por seminarios eclesiásticos no medio de múltiples limitacións -cando a posibilidade de estudar era moi escasa-, desde onde lograron facerse oco. Nalgún momento, Morán bota de menos o pouco estudado que está este aspecto da nosa historia educativa, pese a que W. Callaham dedicoulle bastante atención na súa Historia de la Iglesia en España (1875-2002), Barcelona, Crítica, 2002. Os trazos do panorama cultural resultante -con singulares clérigos e excuras como ingrediente fundamental-, viría constituír unha peculiaridade da cultura española de todos estes anos, moi acorde co nacionalcatolicismo reinante, tamén logo de 1975.
En canto aos mandarines, é denominación pexorativa con que xa se describía, fai varios lustros, o panorama dominante de investigación, docencia e previamente procedimental, para seleccionar candidatos aos departamentos universitarios e ao CSIC. Ao autor -segundo confesa nas páxinas 652 e 653- válelle para explicar o poder de “os letrados” que trae a colación, pola súa “aceptación do sistema de poder como equilibrio entre os diversos niveis dunha sociedade” logo das grandes sacudidas a que foi sometida: veos exercendo vellos hábitos nos novos tempos e coas mesmas diferenzas “sabias” e distantes de sempre. Entre os antecedentes da aptitude desta nomenclatura para denunciar máscaras e imposturas, cita a Simone de Beauvoir -boa coñecedora dos miúdos intelectuais na Francia posterior á 2ªGM- e, particularmente, unha novela de título homónimo -aparecida en España en 1991- que fora publicada na China do século XVIII para mostrar o sistema: WU-JINGZY, Los mandarines. Historia del Bosque de los Letrados.
Desazón e controversia é o que pronto suscita tan compacto mandarinato. Pola documentación en que se apoia a caracterización e visión totalizadora do espeso panorama -en que non faltan aspectos particulares da vida de cada autor-, o apabullado lector sentirá crecer a dúbida -especialmente se ronda a xubilación- de se lle veu ben tanta información no transcurso da súa historia persoal. Farao consciente do tempo transcorrido e, como a George Steiner ou Pepe Segovia -con biografías contadas en torno aos libros non lidos ou lidos-, daralle pé para glosar o moito non lido que lle gustou ler. Ou, ao contrario -por que non, se apenas había mestres no “ermo”?-, que ben faga non lendo determinados autores que estiveron no candeleiro: o pretexto máis cómodo para seguir sen ler. Morán incrementa esa crecente dúbida porque a vida da maioría dos mortais non dá para tanta lectura especializada e continuada. Doutra banda, con todo, todo lector poderá comprobar que a pouco que mencione este ensaio ante persoas que se sentiron rozadas por adxectivos pouco compracentes deste autor, suscitará a polémica. Verá que non entenden nin lles importan os criterios que poida ter en conta este anxo desvelador de presuntas naderías, cando nin dun indómito e resentido inquisidor se trata nin, tampouco, dun Garmendía de Otaola empeñado en rexer as Lecturas buenas y malas a la luz del dogma o la moral (Bilbao, 1953). Porque non é iso, especialmente agora que, no suposto imaxinario colectivo último, “Todos somos Charlie”.
Hai demasiada xente “importante” que non se ve ben retratada nesta historia por onde desfila de todo, tamén as covardías e nulidades de moitos ocupantes abusivos do escenario cultural en detrimento das excepcións de calidade probada. Desde este ángulo, a incisiva acritude expositiva de Morán remove moitas pantasmas, non só individuais, senón tamén institucionais e mediáticos, de cuxa aparente autenticidade tamén pode ser saudable indignarse. Imaxínanse unha revisión dos libros de texto á luz do que conta Morán? Que currículum canónico deberían ter como referente as moi próximas probas externas da LOMCE, xa de seu tan pouco consistentes, tamén nas comunidades autónomas que urxen aprazar a implantación desta lei? Pero, aínda que as vivencias particulares do lector non concorden con algunhas afirmacións rotundas de Morán -pois os itinerarios lectores son elevadamente subxectivos e case sempre soa ofensivo o seu cuestionamiento-, este libro cumpre unha das funcións principais de toda boa lectura: inquietar, provocar o debate sobre un mosaico de vistosas figuras onde poucos son o que aparentan, e suscitar dúbidas e preguntas nunha longa conversación en que sería erróneo sobreentender que todo está dito. Neste diálogo inacabado cos seus lectores, a principal achega do xornalista ovetense é que lles descoloca das súas seguridades e suscita retos interpretativos valiosos para entender eses 34 anos das nosas vidas, e tamén os outros vinte que seguiron. Mérito especial non pequeno deste groso libro é que se le ben e, a maiores, que -pese aos tempos que corren para a lectura- oirán falar bastante del. Non oficialmente, claro. Tampouco consta -como xa leu- que, entre nos plans de Mark Zuckerberg, figure o recomendalo no seu club de Faceboock.
Temas: Escritores, Lectura, Cultura letrada, Transición, Franquismo, RAE, Jesús Aguirre, Víctor de la Concha, El País, Simone Beauvoir, Gregorio Morán, Charlie Hebdo, Zuckerberg.
Manuel Menor Currás
Madrid, 11/01/2015
No hay comentarios:
Publicar un comentario