Cambios epidérmicos para ser docente

Anuncian novos protocolos para ser profesor universitario e, tamén, para os candidatos a profesores ou mestres nos niveis escolares.

A xudicialización da vida política prosegue tan alegre. Sempre hai algún motivo a man para intentar parar o tempo e os problemas e, de paso, non mergullarse nos que incumben de contino á vida cidadá. Distraer ao persoal con andanzas ante a Xudicatura pode dar a impresión de gran preocupación cando só é unha estafa ao tratamento serio dos asuntos. Se é cuestión de incompetencia ou de seguir unha vella tradición é opinable, pero moitas veces, no transcurso deste último mes, deu a impresión de que sexa unha conxunción de ambos ingredientes.

Xudializacións rendibles

Debe ser produtivo para que todo siga máis ou menos co mesmo ton amorfo e desaxustado. E máis cando cando un paralelo enfado esaxerado propicia a épica patriótica ante as cámaras. O Executivo, namentres, mentres trata de responder atrasa o que urxe decidir e, ao facelo, adopta medidas que procuren non enfadar moito. Xoga pola banda e non centra nunca o balón. Todo se vai dilatando, entrelazan xogadas que parecen de gran calado, pero que tan só son retoques de aparencia.

A falta de xogo en profundidade é moi probable que siga sendo a tónica da Lexislatura. “España non pode ser duns contra outros. Debe ser de todos e para todos”, dicía o Rei o día tres de febreiro, ao comezo e, teoricamente, estaría ben que fose así. A secuencia táctica do xogo parlamentario dirao. Non pasaron nin os 100 días ritualmente preceptivos para que a confianza poida acreditarse, pero tamén é verdade o que fai algún tempo confesaba Ángel Gabilondo, que o que non se fai nos primeiros compases, nos últimos -a el pilloulle en abril de 2009- xa se fai máis dificilmente ou queda sen facer. Aquel “pacto educativo” que case ía se é posible, e que Mario Bedera (PSOE) e Sandra Moneo (PP) tiveron a punto, veuse abaixo mostrando que, en política, ser de palabra é moi complicado se se aveciñan unhas eleccións con pouca expectativa.

Os asociados

Das varias decisións que en políticas educativas se poden tomar entre tantas que reclaman atención, en Universidades parecen deitárense por poñer orde na contratación de “asociados”. E no que incumbe aos niveis escolares, parece que queren empezar atendendo a algo concernente á selección do profesorado. Consistiría en titorar durante un ano aos candidatos preseleccionados para ser profesores ou mestres. As dúas medidas son interesantes por tratar problemas concretos. Pero pódense quedar en nada se non van acompañados dunha revisión a fondo do contexto, aínda que poidan dar moito xogo para parrafear en faladoiros e en medios coma se fose algo trascendental por si mesmo.

Hai un punto en que as dúas medidas se complementan aínda que pertenzan a dous ministerios actualmente independentes. Entre a mala aplicación en 2009 do EEES -habitualmente coñecido como Plan Bolonia-, e a depresión que a Universidade pública experimentou cos recortes que o pretexto da crise económica aumentou desde 2011, a proporción de profesorado universitario mal pago ha ir en aumento, os asociados e as súas tipoloxías variopintas han ir suplindo carencias e, en moitos departamentos, non se cumpren os mínimos de rigor. Evitar que prosiga a degradación é camiñar na dirección acertada de consolidar un sistema educativo atractivo para elevar o nivel cultural medio da sociedade e, en particular, o dos que vaian ser docentes nos niveis escolares.

Pensar que estes serán mellores porque sexan capaces de superar unhas determinadas oposicións con currículos herdados de fai dous séculos e que, a continuación, vaian traballar como deba facerse en aulas do século XXI é pouco serio. Se viron na Universidade profesores obsoletos e desganados, rutineiros ou pagos do seu autoritarismo como signo de saber, salvo excepcións iso repetirán cando lles toque exercer. Porque non hai docencia que non sexa aprendda, e crerán que o que Paulo Freire xa criticaba como “educación bancaria” é o mellor xeito de ensinar, aínda que en realidade sexa unha deformación do bo sentido do ensino. Atallar, pois, este apaño de asociados que en realidade son como servos da gleba, pode ser un paso na boa dirección. Pero só un paso, que só terá sentido se se está en disposición de dar os que fan falta para que sexa coherente esta decisión.

Titores de prácticas

A outra medida anunciada, aínda que se mira, pouco engade ao que xa era preceptivo desde finais dos anos sesenta e que en 2006 estimouse transitorio e non o foi. O ano de prácticas estivo aí durante todos estes anos, máis que o CAP, envellecido antes de nacer e preceptivo para dar o primeiro paso para ser profesor. Ese ano de prácticas era obrigatorio para consolidar a oposición. Agora, ao parecer, vaise a coidar de que a titoría dese ano sexa efectiva e que a súa avaliación sexa decisiva para dar praza definitiva a un candidato ou candidata. Se así logra ser algo avanzariamos, pero a ver que pasa en cada autonomía. Na de Madrid, por exemplo, cando se suscitou o practicum dos mestrados que empezaron a ser preceptivos en 2009, podía apuntarse calquera e de modo moi ramplón: dáballes igual. Como lles dá igual fartar aos candidatos con longos anos de interinaxe ou nin sequera. Se de eficacia se trata, haberá que ver de onde saen titores que merezan a pena, con que centros educativos se conta, os criterios con que se escolle a uns e outros e como se lles estimula. De ningún xeito será indiferente o tipo de centro a donde vaia a parar o candidato a profesor ou mestre, porque quen educa non é un individuo, senón o ambiente perceptible no centro educativo elixido. Todo candidato a docente ha de percibir como un deber e non como unha voluntariedade aleatoria que é convocado a ser bo educador e bo docente.

E do demais?

Tamén nesta asunto a medida anunciada só é un pequeno aspecto da indispensable formación dos docentes. Antes dela, están o paso pola Universidade e polo máster correspondente e está o proceso de selección mediante oposición ou algún outro sistema, dous pasos que actualmente son ampliamente mellorables. Como está o saber se na rede privada e concertada os procesos e criterios a seguir van ser iguais que os que se propugnan para a rede pública. E está, no itinerario profesional de todo docente, a esixencia e garantía de continuidade formativa e investigadora ao longo do ciclo laboral. Igual que está o sempre demandado Estatuto da Función Docente, tantas veces reclamado e ningunha atendido. En fin, están moitas cuestións colaterais que deberían dicirse canto antes, porque, se non, o risco de ramplonería irá en aumento. Non haberá bos substitutos para os máis de 800.000 docentes existentes no sistema educativo español, sen contar os de niveis universitarios. Os posibles candidatos que merezan a pena non optarán por algo que non estea recoñecido socialmente e que só teña como función reproducir o que xa hai. Ata a data, pouco ou nada oímos senón palabras respecto diso. Como outros moitos asuntos que se aventuran máis custosos, que poida que vaian quedando ad kalendas graecas. Veremos.

TEMAS: Profesión docente. Bo e mal educador. Selección do profesorado. Profesores asociados. MIR educativo.

Unha escola para este século

O sociólogo Rafael Feito acaba de publicar ¿Qué hace una escuela como tú en un siglo como este? nun momento moi oportuno.

Podería ser en calquera outro momento, pois preguntarse polo sentido, recursos e estilo da educación que temos neste país sempre está ben.  Oxalá houbese máis cidadáns -e máis especialistas de recoñecida valía- preocupados polo sistema educador que construímos nos 45 anos últimos! Pero este momento é particular. Unha vez máis estamos nunha encrucillada en que a limpeza crítica desas voces é máis necesaria. Pronto sairá a que pode ser oitava lei orgánica que reforme o que Wert tocou e retocou en 2013, que fora tocado e retocado en 2006. Unha historia repetitiva doutras moitas anteriores, especialmente no concernente ás etapas escolares, desde o principio. García Álix, o primeiro titular do Ministerio de Instrución Pública e Belas Artes, só durou no cargo desde o 18 de abril de 1900 ao 6 de marzo de 1901, pero emitiu 308 normas reguladoras do que lexislara Claudio Moyano en 1857.

Reformar e contrarreformar

Nesta tradición de reformar e contrarreformar tan vizosa, é alentador que un bo coñecedor do sistema educativo se pregunte -case mimetizando a canción de Burning- que ten aínda merecedor de ser sostido, e en qué contradi á época en que estamos. O primeiro motivo de interese deste libro é a propia pregunta, pois sitúa ao lector na dúbida que sempre debe acompañar a toda reflexión coherente. De entrada, dá a entender que pode haber moitos elementos que non se corresponden co que debería achegar á sociedade. E a repasalo vai con calma, datos e referencias de autoridade, para suxerir por onde encamiñar os cambios que se necesitan e desbotar os prexuízos establecidos que, con cada nova lei alternante, se adoita tratar de afianzar e reforzar.

A segunda achega reside en que non se trata de opinionitis gregaria nin de xeremíaco queixume, literatura moi ao uso en asuntos educativos. Razoa, por exemplo, contra corrente como non é posible un “pacto educativo”. Logo de 163 anos de deixación, compadreos e guerras escolares -e das outras-, é case imposible ir moito máis alá do que di o art. 27 CE78: a necesidade de combinar universalidad e liberdade. Facelo con gran equilibrio e respectando o sentido auténtico dos dous términos debería ser -en lealdade- a función do Congreso de Deputados e do Executivo, e non o pugnar por desequilibrar a democracia do sistema cada vez un pouco máis. Este criterio pode axudar a entender como tratar de reverter os grandes desequilibrios que estableceu a LOMCE será un paso importante na boa dirección, aínda que non sexa suficiente para equilibrar un funcionamento xusto e harmónico da pluralidade de redes do sistema. En todo caso, é estéril perseguir un pacto propiamente tal. Para Feito é máis útil en todos os aspectos facer acordos concretos. Non satisfarán todas as ilusións, pero posibilitan un campo de xogo en igualdade para poder medrar e enriquecer conxuntamente a universalidade e a liberdade. Se se eliminasen as contradicións existentes, sería un gran avance.

En terceiro lugar, o autor aposta pola valentía nas decisións e non por que o que hai se manteña porque si, coma se fose inamovible e para sempre, de tan naturalizado que está. Neste sentido, as súas dúbidas van cara ao Bacharelato tal como está, como pretexto burocrático do que veña despois se vén. Non está sobrando ese mamotreto cuxa función principal é ser mera academia preparatoria da proba de selectividade? Non sería máis eficiente que eses dous anos servisen para afortalar as destrezas, competencias e actitudes que a cidadanía necesita para enfrontar este mundo tan acelerado? Esta é a pregunta clave do libro: Non merece a pena aproveitar mellor o tempo escolar e que sexa interesante, atractivo e actual, ademais de promover de verdade as boas prácticas que debe ter o sistema?

Cara a unha escola democrática atractiva

E, en cuarto lugar, por este libro decorren cuestións e preguntas que axudan a pensar -máis aló do que hai- se non merecería a pena tratalas en serio, e non como remendo ou oportunismo. Son asuntos moi pertinentes para a recalificación e renovación eficiente do sistema as súas consideracións sobre a relación dos centros educativos coa Universidade e viceversa, a das redes Pública e Concertada, a formación dun profesorado acorde con este tempo, a reorganización interna dos centros, a colaboración das familias -superando o ser suxeito pasivo ou mero obxecto de manipulación-, o sentido de comunidade que debe desenvolver, que se ensina e que se debería ensinar, como se ensina e como se debería facer, a nota de Relixión, que pasa cos tempos escolares?. En fin, un abanico de materias e problemas que necesitan ser ben resoltas porque interesan a todos. Dalgún modo, Rafael Feito estanos dicindo que, de como coidemos a educación, depende a calidade da nosa convivencia colectiva. É un punto dos máis sensibles para observarnos a nós mesmos: como nos queremos ou como nos odiamos dando renda solta ao primitivismo hobbesiano. Merece, xa que logo, a pena que sexa repensada con criterio e non ao servizo de prexuízos mal aprendidos.

Este libro de Rafael Feito é, doutra banda, unha boa síntese dun longo e froitífero traballo, non só na Universidade Complutense, senón nas continuas reflexións e análises sobre os problemas do día a día. Desde os noventa, estivo pendente de canto aqueixa á educación española. A súa obsesión por “unha escola democrática” levouno a pisar todas as pucharcas noutros libros, artigos, conferencias, debates e en rfeito.blogspot.com experimentou, ata, a implicarse nun dos instrumentos que a Constitución dispuxo para xerar responsabilidade: as ANPAS. Sabe ben de que fala e non é a primeira vez que trata os asuntos.

Estéase ou non de acordo co que di, merece a pena atender os seus documentados argumentos, moi propios de quen está máis pola resistencia que pola pasividade e que prefire a innovación á rutina burocrática. Porque non lle gusta contar a historia tal como non foi, o autor pregúntase -e pregúntanos- polo sentido que debería ter esta educación que tantos parecidos ten, aínda, á que hai moitos lustros nos deron e que ampara, aínda, demasiada obsolescencia decimonónica.

TEMAS: Educación democrática. Calidade da Educación. Convivencia pública. LOMCE. Acordos educativos.

Manuel Menor Currás

Madrid, 14.02.2020

http://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/viewFile/895/902

O negocio sobrentendido do que contan

Hai asuntos -non só en educación- que parecen novos e non o son. Na distancia do tempo apréciase mellor o vellos que son

É posible que Arrimadas acabe por levar o que queda do CS ao seu nicho orixinario, comandado agora por quen, segundo García-Margallo, foi elixido por exclusión dun mal maior. Navega agora acosado por VOX, socio encuberto xa en varios centros da representación democrática, afectando de modo especial aos asuntos educativos. E no outro lado, a nave vai entre asociados algo vergonzosos de selo, requiridos por quen non saben aínda ata onde guiar a fráxil XIV Lexislatura.

Entre pailáns e sabichóns

Entre tantas reviravoltas propicias ás murmuracións, os inasequibles ao desalento non cexan na desmesura de tácticas e compadreos ancestrais. Púidose ver ao opoñerse á lei de eutanasia coma se tratásese dunha “filosofía” para “aforrar os custos sociais do envellecemento”. Mostrárono hai uns días, tamén, ao explicar coa subida do SMI os problemas dos agricultores. Pero, segundo explicaba o secretario de UPA (Unión de Pequenos Agricultores e Gandeiros): “O problema non é o SMI, senón que se están forrando co noso traballo. Estanse quedando co noso diñeiro intermediarios que non traballan o campo, pero que co móbil cómprannos a 15 céntimos produtos que logo venden a 2 euros". Esta secuencia fai recordar o que lles acontecía aos pequenos campesiños da Galicia rural. Desprezados como pailáns nos anos cincuenta, cando acudían á feira a vender unha tenreira sempre topaban coa rede de olladores ocupados en que non valese nada. A vantaxe era para quen -en proceso de converterse en novos ricos- traficaban coas mellores cativas de “Rubia galega” vía Monforte.

 
Aquela connivencia, expremedora do débil, segue viva procurando que o “libre mercado” estea condicionado pola súa arbitraria liberdade. Agora, apúrase a sacarlle partido ao tópico da “España baleira”: rendibilizará unha territorialidade que está esclerótica porque se lles foi a man no seu baleirado. Este proceder sempre estivo aí, á espreita do Orzamento. Ler o xornal oficial desde que se chamaba A Gazeta permite entender o proveitoso manexo do “libre comercio” desde antes da Restauración canovista, coa sombra dos “amigos políticos” á espreita. Pronto veremos en que queda a inquietude dos herdeiros do franquismo, nostálxicas de que non se saiba distinguir o pó da palla e se poida perder algo co anunciado por Adriana Lastra. 

Un particular “libre comercio”

 
O mundo da Educación, en todo caso, sempre deu moito xogo neste terreo en que se pode advertir, desde antes de Moyano en 1857, a peculiar achega que a xerarquía eclesiástica fixo á “liberdade” con cartas marcadas polo Concordato de 1851, renovadas en 1953, en 1976-79 e outros convenios.

 
Todo propiciaba o obxectivo. Advertíao Antonio Fontán en1961: “o 75% dos actuais profesores españois obtiveron as súas cátedras logo de 1939. Probablemente estes na súa inmensa maioría son persoalmente católicos” (páx. 29). Calculase ben ou mal este numerario da Obra, os compromisos confesionais coa propagación da verdade valéronse sempre da multiplicadora pluralidade de “os dons”: moitas congregacións, ordes e asociacións interesadas na educación e os seus arredores sucedéndose e complementándose entre si no tempo e no espazo. HazteOír, por exemplo, non é moi antiga, pero leva un tempo roldando un si é ou non é do grupo, mentres medren os adeptos ao seu PIN. CONCAPA é de 1929. Testemuñou pola causa pelexando contra a ILE e os seus seguidores e, entre outras frontes, as súas fichas moralizadoras do cine marcaron un estilo censor. Servizo seu máis próximo foi, con Carmen Alvear á fronte, multiplicar a pelexa en 1984 polo que, supostamente, quitaba a LODE aos colexios que foran consentidos polo omnipresente nacionalcatolicismo educador.

 
Na escena está que este asunto resucite con vigor. Na súa xenealogía conta con que os españois rezaron moito ata 1978. Tanto que, logo da Constitución, proseguiu o confesionalismo en escolas e institutos públicos. Froito de tanta devoción e sacrificio, en torno a 2.400.000 de nenos e nenas españois (dun total de 8.158.605 no curso 2017-2018) son clientes especiais dos seus colexios. Non é indiferente, ademais, que, namentres, se free ou quede para o voluntarismo o modernizar a organización interna dos centros públicos. Rafael Feito, acaba de publicar ¿Qué hace una escuela como tu en un siglo como este?  (Madrid: Catarata), un lúcido ensaio en que denuncia os “nefastos e nefandos” atrasos que o sistema educativo actual leva na súa mochila.

De Mont Pelerin ao ceo

Pero ese potencial permítelle dicir á Igrexa oficial que segue aí, onde sempre. Poderá obxectarse que, se se ten en conta o monopolio educador de que gozou 40 anos, sen contar os anteriores nin os posteriores a 1978, o resultado é máis ben magro. No entanto, é exitoso o balance se se ten en conta que, malia á acelerada secularidad, a súa empresa educadora medra. Conta co fervoroso auxilio de moitas mans influíntes dentro do Estado, onde a Comunidade de Madrid é modélica. Non só amplioulle concertos educativos -sobre todo desde o “tamayazo” de 2003-, senón que as súas cesións de solares públicos, prebendas e lugares estratéxicos acrecentou a súa selectividade social. Este desmo, a escote do Orzamento público, sitúa a Madrid como campioa da educación privatizada en Europa. Murcia e outras zonas vanlle á zaga. Andalucía xa está presta.

Nos últimos tramos, a desenvoltura da lideresa avezada -da que Isabel Díaz-Ayuso intenta ser émula- foi clave enfatizando a “liberdade” sen cortarse en “restricción mental”. “Rectamente entendida”, aínda que o 90% dos colexios concertados contraveña a regulamentación de concertos, hipotecou a singular “liberdade de elección de centro”. O cupo deste exercicio é selecto -sábeno como “man invisible” que move e remove-, pero nunca din que sexa culpa do sistema. Dan por sentado que, se os datos non se adaptan á teoría, é un erro dos datos: van á caza de que os poucos beneficiados se sintan agradecidos por ver que os axudan na dura tarefa de competir polo cumio do Gotha social e, mentres tanto, polo control particular do Estado. É un circuíto de cómplices e sobrentendidos. Os vellos socios de Friedrich Hayek en Mont Pelerin sempre contaron con que os ricos tamén choran. Moito antes, xa estabamos advertidos, polos antepasados dos xerarcas católicos, de que este é “un val de bágoas” en que todos poden pasar “polo ollo dunha agulla”.

TEMAS: Liberdade de elección de centro. Libre mercado. Rede pública/rede concertada. Acordos de España co Vaticano 1976-79. Artigo 27CE.

Manuel Menor Currás

Madrid, 12.02.2020

Non se depriman, que é peor

Non estaría mal analizar ben os problemas, para non continuar con solucións periclitadas, contaminadas de falsa rutina antes de ser postas en marcha.

Quen vexa a serie de HBO O conto da criada poderá entender que a imaxinación distópica tamén pode ser educativa. As voltas que dá a protagonista para que predomine a supervivencia por encima de imponderables políticos, culturais, relixiosos e sociais, merecen ser seguidas. Aínda que sexa lenta, a introspección que desenvolve a serie en torno á capacidade de desmontar unha situación estrutural gravemente lesiva para os dereitos elementais, é moi meritoria. Margaret Atswood, a creadora da novela orixinal, dá toda unha lección sobre como agarrarse a calquera físgoa do ser humano -todo ser humano- para apoiar unha rebelión profunda que favoreza situacións dignas de ser vividas que dean sentido ao vivir.

Urbanocentrismo

Non adoitamos ser capaces de ver esa físgoa no que nos rodea. Poida que a nosa sensibilidade sexa educada de tal modo que, ata cando nos falen do Pin parental e cousas como as que se deducen duns orzamentos como os que acaba de aprobar a Comunidade de Madrid, dubidemos de se habemos ter razón algunha vez. Soster outro modo ver e ser consecuentes é contrario á pracidez acomodaticia e pódenos parecer moi correcto ser indiferentes. É moi posible. Pero se queremos cambiar algo que mereza a pena, ou simplemente ter a esperanza de que poida cambiarse, é necesario cambiar o chip e descubrir as incongruencias en que nos educaron. É un propósito difícil, claro, pero é posible.

A dificultade de cambiar é patente, por exemplo, cando pensamos na paisaxe rural que construímos. Difícil admitir que non é algo natural, senón algo construído, histórico, con determinados ingredientes humanizadores e non outros. Agora é asunto inevitable o da España baleira como algo que caese do ceo. Non hai momento en que alguén non bote o seu cuarto a espadas sobre ese grave problema, cada vez máis amplo, en que se entrecruzan unha demografía en proceso de envellecemento acelerado e, como causa e efecto, unha paisaxe rural cambiante en funcións e morfoloxía vexetal. A mención sempre acaba conducindo á queixa polo deterioro dos servizos a que todo cidadán - viva onde viva- ten dereito. As escolas e a sanidade lévanse a palma, como símbolo explícito do abandono rápido en que está incurso o rural. E mentres esperan a ver quen sexa o último na soidade da aldea, no plató se entona, nostálxica, algunha loa de Virgilio. Repítese a escena de Nerón con Roma ardendo aos seus pés, no 64 d. C., antes de construír o seu Domus aurea.

Chegados a ese punto, os contertulios habituais adoitan enardecerse co neoliberalismo para dogmatizar -de contrario modo, por suposto- sobre os efectos que opera sobre a contorna máis ou menos bucólico que, como persoas urbanizadas, teñen naturalizado dos seuss turistificados recordos. Non é fácil, cando isto sucede, deixar de ser o urbanita pensante, con discurso xenérico e estandarizado, que, logo da globalización, todos somos iguais, atopámonos en situacións iguais, temos dificultades e necesidades moi semellantes e, xa que logo, que as solucións de urbanitas poden remediar a incómoda situación que suscita o hábitat rural. Pode verse masivamente no tratamento que estes días estase dando aos problemas dos agricultores, as súas reivindicacións e, sobre todo, ás posibles vías de arranxo. Será difícil neste novo teatriño ver alguén que trate de recordar que este presente, urxido de expeditivos apaños, é froito dun longo urbanocentrismo, un modo de ver moi asentado desde os anos cincuenta principalmente, en que foi precisamente o suscitar a vida con criterios urbanocéntricos -e non cunha atención integral ao territorio e as súas xentes-, o causante da situación actual, cada vez máis fráxil. Nunca dirán que aquelas migracións masivas ás periferias de Madrid, Bilbao e Barcelona, sobre todo, son irreversibles.
Salvo que nos puxésemos noutra utopía non imposible pero moi complicada, en que o cambio climático e as súas derivacións acabasen dando un envorco ao hábitat hexemónico, en primeira liña de praia ou en cidade moi aglomerada. E que os mozos de máis talento de cada comunidade autónoma, especialmente as de maior declive, entendesen que non merece a pena coller o autobús ou o AVE de contino para deixar o seu esforzo creativo en conurbaciones de gran densidade. Ese reequilibrio está lonxe de suceder. Entre outras cousas, porque ese urbanocentrismo que foi o eixe director de todas as decisións que nestes 70 anos últimos tomamos, fíxose constitutivo do noso modo de ver, pensar e actuar, ata o punto de que só nos deixará tranquilos cando baleiremos o campo de calquera resabio cultural anterior. Escoiten as propostas que se lanzan de contino e verán que non é doado reverter ese criterio director dominante. Como non será fácil ter a metafórica constancia de June -a protagonista como criada na República de Gilead, esa sociedade fundamentalista en que as mulleres son meros instrumentos en mans dun Estado totalitario- que se precisaría para cambiar o aprendido sen darnos conta.

E a Escola?

Bastante antes do libro de Sergio del Molino (2016), Delibes (1978), Llamazares (1988) e, entre outros, Avelino Hernández no seu gran ensaio sobre Soria (1982), fixeron un chamamento forte, ademais de fermoso, a que abandonásemos esta obsesión do urbanocentrismo que, irremisiblemente, repercute na escola. Os datos que, a modo de exemplo, reflexa Galicia neste momento deberían abondar para repensar ben que merece a pena e que é puro falar por falar. A cantidade de xente galega envellecida excede o 25%, e a poboación de menores de 0 a 5 anos é inferior á dos que andan entre 6 e 11 (18% é a daqueles e 20,2% a destes. A aceleración do proceso de envellecemento está aí. A consecuencia inmediata é decidir que facer coas escolas de infantil e Primaria e, nalgúns casos, co alumnado de Secundaria obligatoria (ESO). E veñen, tamén, as concernentes ao como facer, en que están implicadas a Consellería correspondente, os Concellos e, sobre todo, os mestres e mestras dos distintos niveis educativos.

 
Os que nazan en pobos e aldeas do rural verían desde pequenos as sucesivas fases de desatención e desigualdade que o urbanocentrismo impuxo ás súas escolas. Hoxe permite observar, ademais, o escaqueo que a este ámbito educativo ofreceu a tan cacarexada “liberdade de elección de centros”; posibilita apreciar mellor como os seus beneficiarios explícitos, os centros concertados, tan só lle prestaron algunha atención mínima e con rendibilidade asegurada. O que fagan os mestres da Pública en situacións carenciais como as da escola rural debería ser motivo de eloxio e apoio, e non faltarán palabras que o recorden. Pero, pese a elas, pronto verán de novo como o criterio urbanocéntrico impón criterios restritivos de mantemento, aínda que moitos dos proxectos máis innovadores da educación española actual estanos levando a cabo estes profesionais.

 
O omnipresente urbanocentrismo contaminador será difícil que non rexa, igualmente, o saneamento que necesita a estrutura xeral do sistema educativo. Vigoroso desde Claudio Moyano e vigorizado no franquismo nacionalcatólico a partir da LODE (1985) -e cinco anos antes a LOECE (BOE 27.06.1980)-, hase ir impoñendo pasiño a paso ata eclosionar no neoliberalismo e neoconservadurismo da LOMCE (2013). Agora, porá a proba se os proxectos reformistas que parecen estar en marcha son quen de reverter canto está socavando unha educación decididamente democrática. Non se esqueza que se trataría de transformar un sistema que nos coaron, capaz de soster como presuntamente iguais ata tres vías diferenciadas no seu seo. E sobre todo, que ese criterio urbanocéntrico impuxo que, no canto dun dereito igual para todos, a educación sexa un mercadeo en que cada cal ha de comparar, escoller e pagar -ata hipotecarse se for preciso-, coma se dun ben de consumo máis se tratase. 
O urbanocentrismo rexe a educación española case desde sempre. No tempo curto, non se esqueza que o sistema educativo que hoxe temos en España ten pouco que ver co que a Alternativa democrática para o ensino suscitaba nos anos setenta; pouco que ver, ata, co que se consensuou ao redactar o art. 27 da CE78. Naqueles anos, aínda non se falaba de neoliberalismo en España -as ideas de Hayek as deglutiría primeiro Thatcher nos anos oitenta-, pero pelexábase contra cousas parecidas ás que O conto da criada presta atención detallada en HBO.

TEMAS: Neoliberalismo. Urbanocentrismo. Escolas rurais. Educación democrática. Xustiza distributiva.

Manuel Menor

Madrid, 09.02.2020.

Desconcerto cos concertos educativos?

Tocalos logo de 35 anos, traerá fortes protestas. Se quedan como están, o progresismo desta Coalición de Goberno quedará en dúbida.

O paso da borrasca “Gloria” polo litoral Mediterráneo deixou serias mostras de que no Antropoceno hai moito que emendar se se pretende que a Terra siga sendo habitable moito tempo. O tan pregoado “desenvolvemento”, cando é a costa da Natureza, non sae a conta. Tarde ou cedo volve esta polos seus fueros aos seus ritmos de evolución, non coincidentes cos da historia humana e as súas pretensións. Veñen recoñecelo algúns nesas áreas mediterráneas onde os paseos marítimos e primeiras liñas de praia foron afectados polo temporal. O mar reclama o seu espazo. Máis pronto que tarde haberán de recoñecer que non merece a pena restaurar o que outra “pinga fría” (DANA) ou similar volverá destruír. O cambio climático e as súas consecuencias non van de brincadeira.

Antropocentrismos desconcertados

Xeran desconcerto estas advertencias da Natureza. Case toda a nosa vida no medio vese obrigada a desaprender o aprendido, para aprender a facer mellor o necesario para sobrevivir. Canto facemos require ser redefinido como sostible e que non dane a ninguén. Os libros de ética e moral, os de urbanidade e ata os mandamentos da tradición xudeo-cristiá, requiren profunda recodificación individual e colectiva. Non será fácil ante canto se sentiu como imposición, molestia e -sobre todo- tradición ou posible perda de beneficios. Opostos e ambivalentes, pasotas e integrados, ofendidos e cansos, van ter máis traballo do desexable para saber facer o máis pertinente ao ben de todos.

Os patróns que deberemos seguir non se improvisan. Serán de ordinario similares aos que xa desenvolvemos, por exemplo, respecto da saúde, sen advertir que esta é un reflexo da saúde da Natureza. Persoas que aínda na súa infancia han ter hábitos alimentarios de indubidable sintaxe ecolóxica, disgústanse cando o médico lles recomenda moderación ou abstinencia dalgún procesado. Sorpréndense desconcertados ante a reducación que implica, para poñerse en harmonía consigo mesmos, non consumir o que durante anos fixeron con aparente impunidade.

A “liberdade” e “calidade” escolar como síntoma

Idéntico patrón pode observarse no cumprimento do que o art. 27 CE78 establece como universal e en “liberdade” para todos os españois. Cando a ministra Celáa sacou a relucir os seus límites, enfureceu a cantos pregoan urbi et orbi que -fronte ao que dixo a sentenza 77/1985 do TC- é constitucional a súa particular interpretación dunha suposta “liberdade de elección de centro”. Non vale recordarlles que o que é anticonstitucional é soster oficialmente, e con diñeiro público de todos, unha dualidad educativa de diferente rango para privilexiar a un terzo do alumnado. Ou que non vale como “función social” a creación de centros privados -en solo público, cos seus concertos e, ata, alumnos seleccionados- en detrimento dos que non poden pagar cotas extras por idearios que poñen en cuestión a miúdo os valores da igualdade e fraternidad democrática. En fin, que menos vale invocar principios confesionais de suposta superioridade cando moitos destes centros elixen aos seus alumnos e non son os cidadáns os que poden elixilos nin apenas participar no funcionamento dos seus proxectos educadores, por ser de titularidad privada.

Desde 1985, en que a LODE estableceu os concertos regulamentando as subvencións da etapa franquista e contrapartidas de aceptación do alumnado, pasaron 35 anos de certa impunidade transgresora no contratado. Son 35 anos en que algunhas Comunidades autónomas decidiron que lles daba carta branca para privatizar ou externalizar ingredientes da actividade educadora e fortalecer empresas que aspiran a rendibilizar ao máximo investimentos mínimos. Nos últimos destes 35 anos, acelerouse a intensidade selectiva dalgúns colexios a conta de que o Estado os financie a fondo e sen controlar o modo de investimento. No transcurso destes 35 anos, este hábito foi calando na sociedade consumista como algo patrimonial e con dereito a converter a educación dos fillos nun subvencionado nicho selecto de distinción social -para familias con recursos e afán de destacar entre os veciños-, mentres na escola pública desesperan porque diminuíu o investimento estatal ou da Comunidade, reduciuse o profesorado e recórtanse as actividades que atenden aos nenos e nenas que máis atención educadora necesitan.

O patrón dualizador que marcan os concertos é segregador, pauta indeseada polos que non queren un sistema educativo con esta contradición financiada por todos e apostan por un “ensino único” como aglutinador social e territorial de todos. Sopórtana peor os que non poden mandar aos seus fillos/as a un centro privado, por non ter recursos. De que lles vale a todos eles esa suposta “liberdade de elección de centro”? Por que os propagandistas desta nunca reivindican as imprescindibles liberdades de conciencia e coñecemento para o alumnado, nin a de cátedra, investigación e innovación imprescindibles para todo bo profesor? É un xusto patrón democrático o desta dualización educativa, que dificulta ata a representación sindical nestes centros concertados? Como se desengancha este asunto do trenco adoutrinamiento twitero?

Trinta e cinco anos de deiaxción interesada pesan moito para revisar a disociación desigualadora de base que ten o sistema educativo español; xa hai comunidades autónomas que, logo de Hungría, son as que mellor cumpren en Europa o ditado de que o libre mercado é o que debe rexer esta actividade, coma se de producir e vender alcachofas se tratase. Se a revisión da LOMCE que se aveciña non reequilibra os dous mundos que a LODE pretendeu harmonizar, só será outro parche nun sistema que, lexislativamente, vai camiño de ser máis prolífico que o vello “Florido pensil” de Andrés Sopeña.

É un asunto de saúde pública: desatendelo é educar mal para os cambios de costumes que, se queira ou non, son urxentes; poñerá máis difícil a necesaria solidariedade cos demais e con canto nos rodea. Ademais, fronte ao prepotente e inútil sálvese quen poida, cando os recursos son escasos xa está ben de seguir amortizando coa escola, desde 1851, o desamortizado en 1836. Atentos, pois, ás continuidades de patróns reacios a ceder no que algúns lobbys aínda consideran territorio de conquista.

TEMAS: Concertos educativos. Escola publica e colexios privados. Leis educativas. Artigo 27CE78. Xustiza distributiva.

Manuel Menor Currás

Madrid, 29.01.2020