Non se depriman, que é peor

Non estaría mal analizar ben os problemas, para non continuar con solucións periclitadas, contaminadas de falsa rutina antes de ser postas en marcha.

Quen vexa a serie de HBO O conto da criada poderá entender que a imaxinación distópica tamén pode ser educativa. As voltas que dá a protagonista para que predomine a supervivencia por encima de imponderables políticos, culturais, relixiosos e sociais, merecen ser seguidas. Aínda que sexa lenta, a introspección que desenvolve a serie en torno á capacidade de desmontar unha situación estrutural gravemente lesiva para os dereitos elementais, é moi meritoria. Margaret Atswood, a creadora da novela orixinal, dá toda unha lección sobre como agarrarse a calquera físgoa do ser humano -todo ser humano- para apoiar unha rebelión profunda que favoreza situacións dignas de ser vividas que dean sentido ao vivir.

Urbanocentrismo

Non adoitamos ser capaces de ver esa físgoa no que nos rodea. Poida que a nosa sensibilidade sexa educada de tal modo que, ata cando nos falen do Pin parental e cousas como as que se deducen duns orzamentos como os que acaba de aprobar a Comunidade de Madrid, dubidemos de se habemos ter razón algunha vez. Soster outro modo ver e ser consecuentes é contrario á pracidez acomodaticia e pódenos parecer moi correcto ser indiferentes. É moi posible. Pero se queremos cambiar algo que mereza a pena, ou simplemente ter a esperanza de que poida cambiarse, é necesario cambiar o chip e descubrir as incongruencias en que nos educaron. É un propósito difícil, claro, pero é posible.

A dificultade de cambiar é patente, por exemplo, cando pensamos na paisaxe rural que construímos. Difícil admitir que non é algo natural, senón algo construído, histórico, con determinados ingredientes humanizadores e non outros. Agora é asunto inevitable o da España baleira como algo que caese do ceo. Non hai momento en que alguén non bote o seu cuarto a espadas sobre ese grave problema, cada vez máis amplo, en que se entrecruzan unha demografía en proceso de envellecemento acelerado e, como causa e efecto, unha paisaxe rural cambiante en funcións e morfoloxía vexetal. A mención sempre acaba conducindo á queixa polo deterioro dos servizos a que todo cidadán - viva onde viva- ten dereito. As escolas e a sanidade lévanse a palma, como símbolo explícito do abandono rápido en que está incurso o rural. E mentres esperan a ver quen sexa o último na soidade da aldea, no plató se entona, nostálxica, algunha loa de Virgilio. Repítese a escena de Nerón con Roma ardendo aos seus pés, no 64 d. C., antes de construír o seu Domus aurea.

Chegados a ese punto, os contertulios habituais adoitan enardecerse co neoliberalismo para dogmatizar -de contrario modo, por suposto- sobre os efectos que opera sobre a contorna máis ou menos bucólico que, como persoas urbanizadas, teñen naturalizado dos seuss turistificados recordos. Non é fácil, cando isto sucede, deixar de ser o urbanita pensante, con discurso xenérico e estandarizado, que, logo da globalización, todos somos iguais, atopámonos en situacións iguais, temos dificultades e necesidades moi semellantes e, xa que logo, que as solucións de urbanitas poden remediar a incómoda situación que suscita o hábitat rural. Pode verse masivamente no tratamento que estes días estase dando aos problemas dos agricultores, as súas reivindicacións e, sobre todo, ás posibles vías de arranxo. Será difícil neste novo teatriño ver alguén que trate de recordar que este presente, urxido de expeditivos apaños, é froito dun longo urbanocentrismo, un modo de ver moi asentado desde os anos cincuenta principalmente, en que foi precisamente o suscitar a vida con criterios urbanocéntricos -e non cunha atención integral ao territorio e as súas xentes-, o causante da situación actual, cada vez máis fráxil. Nunca dirán que aquelas migracións masivas ás periferias de Madrid, Bilbao e Barcelona, sobre todo, son irreversibles.
Salvo que nos puxésemos noutra utopía non imposible pero moi complicada, en que o cambio climático e as súas derivacións acabasen dando un envorco ao hábitat hexemónico, en primeira liña de praia ou en cidade moi aglomerada. E que os mozos de máis talento de cada comunidade autónoma, especialmente as de maior declive, entendesen que non merece a pena coller o autobús ou o AVE de contino para deixar o seu esforzo creativo en conurbaciones de gran densidade. Ese reequilibrio está lonxe de suceder. Entre outras cousas, porque ese urbanocentrismo que foi o eixe director de todas as decisións que nestes 70 anos últimos tomamos, fíxose constitutivo do noso modo de ver, pensar e actuar, ata o punto de que só nos deixará tranquilos cando baleiremos o campo de calquera resabio cultural anterior. Escoiten as propostas que se lanzan de contino e verán que non é doado reverter ese criterio director dominante. Como non será fácil ter a metafórica constancia de June -a protagonista como criada na República de Gilead, esa sociedade fundamentalista en que as mulleres son meros instrumentos en mans dun Estado totalitario- que se precisaría para cambiar o aprendido sen darnos conta.

E a Escola?

Bastante antes do libro de Sergio del Molino (2016), Delibes (1978), Llamazares (1988) e, entre outros, Avelino Hernández no seu gran ensaio sobre Soria (1982), fixeron un chamamento forte, ademais de fermoso, a que abandonásemos esta obsesión do urbanocentrismo que, irremisiblemente, repercute na escola. Os datos que, a modo de exemplo, reflexa Galicia neste momento deberían abondar para repensar ben que merece a pena e que é puro falar por falar. A cantidade de xente galega envellecida excede o 25%, e a poboación de menores de 0 a 5 anos é inferior á dos que andan entre 6 e 11 (18% é a daqueles e 20,2% a destes. A aceleración do proceso de envellecemento está aí. A consecuencia inmediata é decidir que facer coas escolas de infantil e Primaria e, nalgúns casos, co alumnado de Secundaria obligatoria (ESO). E veñen, tamén, as concernentes ao como facer, en que están implicadas a Consellería correspondente, os Concellos e, sobre todo, os mestres e mestras dos distintos niveis educativos.

 
Os que nazan en pobos e aldeas do rural verían desde pequenos as sucesivas fases de desatención e desigualdade que o urbanocentrismo impuxo ás súas escolas. Hoxe permite observar, ademais, o escaqueo que a este ámbito educativo ofreceu a tan cacarexada “liberdade de elección de centros”; posibilita apreciar mellor como os seus beneficiarios explícitos, os centros concertados, tan só lle prestaron algunha atención mínima e con rendibilidade asegurada. O que fagan os mestres da Pública en situacións carenciais como as da escola rural debería ser motivo de eloxio e apoio, e non faltarán palabras que o recorden. Pero, pese a elas, pronto verán de novo como o criterio urbanocéntrico impón criterios restritivos de mantemento, aínda que moitos dos proxectos máis innovadores da educación española actual estanos levando a cabo estes profesionais.

 
O omnipresente urbanocentrismo contaminador será difícil que non rexa, igualmente, o saneamento que necesita a estrutura xeral do sistema educativo. Vigoroso desde Claudio Moyano e vigorizado no franquismo nacionalcatólico a partir da LODE (1985) -e cinco anos antes a LOECE (BOE 27.06.1980)-, hase ir impoñendo pasiño a paso ata eclosionar no neoliberalismo e neoconservadurismo da LOMCE (2013). Agora, porá a proba se os proxectos reformistas que parecen estar en marcha son quen de reverter canto está socavando unha educación decididamente democrática. Non se esqueza que se trataría de transformar un sistema que nos coaron, capaz de soster como presuntamente iguais ata tres vías diferenciadas no seu seo. E sobre todo, que ese criterio urbanocéntrico impuxo que, no canto dun dereito igual para todos, a educación sexa un mercadeo en que cada cal ha de comparar, escoller e pagar -ata hipotecarse se for preciso-, coma se dun ben de consumo máis se tratase. 
O urbanocentrismo rexe a educación española case desde sempre. No tempo curto, non se esqueza que o sistema educativo que hoxe temos en España ten pouco que ver co que a Alternativa democrática para o ensino suscitaba nos anos setenta; pouco que ver, ata, co que se consensuou ao redactar o art. 27 da CE78. Naqueles anos, aínda non se falaba de neoliberalismo en España -as ideas de Hayek as deglutiría primeiro Thatcher nos anos oitenta-, pero pelexábase contra cousas parecidas ás que O conto da criada presta atención detallada en HBO.

TEMAS: Neoliberalismo. Urbanocentrismo. Escolas rurais. Educación democrática. Xustiza distributiva.

Manuel Menor

Madrid, 09.02.2020.