BLOQUEO DEMOCRÁTICO?

Vai ser o gran boneco a axitar durante todo o verán, mentres se invisibilizan outros moitos problemas.

Desde a perspectiva do gañador das eleccións do pasado día 23, ou goberna el ou haberá “bloqueo”. Iso veu dicir Feijóo na sede do seu partido para xustificar o programa que emprendería despois dunha vitoria dificultada para formar goberno. Entre os oíntes da súa propia formación, a explicación non resultou convincente; entre caras longas e aclamacións a Díaz Ayuso, o futuro das promesas que debía confirmar quedou no aire, proclive a que os partidarios dos “idus de marzo” aparecesen de inmediato nas Redes.

O artg. 99 da CE78

O artg. 99 da CE78 fixa os tempos e condicións en que se moverán ata setembro as opcións de chegar á Moncloa. Corresponde ao Rey, previa consulta cos representantes dos grupos parlamentarios, propoñer o candidato á Presidencia do Goberno e, despois de que este expoña o seu programa á Cámara e solicite a súa confianza, será nomeado Presidente se conta cunha maioría absoluta de deputados; no caso de que non a teña, noutra votación ás 48 horas bastaralle unha maioría simple. E se non lograse esta, habería dous meses para tentalo de novo, pola contra disolveríanse as Cámaras e o Rey , co referendo do Presidente do Congreso, convocaría outras eleccións. En 2016, vivimos xa esta repetición de eleccións; non gobernou a lista máis votada, e non foi unha anomalía democrática.

No canto de reiterar as consignas que proclamaba Rajoy, Feijóo ha pensar no treito complexo que deberá pasar antes de que a súa chegada á Presidencia alcance a cumprirse. No canto de embarrar o camiño un pouco máis, pode reflexionar sobre as pegadas que deixou nel desde antes de deixar a Xunta de Galicia; as desconfianzas sobre a súa calidade xestora e as súas masaxes aos medios, unidas ás meteduras de pata -que o levaron a contar cos votos da extrema dereita nas eleccións autonómicas e municipais-, deixaron en moitos cidadáns a sensación de que lle importaba pouco o compromiso cos dereitos e liberdades democráticos. As súas querenzas non lle impediron branquear a presenza de VOX nas institucións e, que se saiba, neste momento só conta con UPN e esta formación, diminuída en escanos parlamentarios, pero con ruidosa visibilidade. Os de Feijóo creron o que un peculiar “consenso demoscópico” lles agoiraba, e, ensoberbecidos, descoidaron outras alianzas sen lograr ningunha das maiorías necesarias.

 

O outro posible candidato á Presidencia, Pedro Sánchez, tampouco o ten fácil. É indubidable a súa capacidade de resistencia, amplamente acreditada desde 2016 ante as dificultades externas e internas en que tivo que moverse. Despois do duro castigo na eleccións autonómicas e municipais, esa capacidade -e os datos positivos que deita en canto a logros para a convivencia colectiva- volveu a destacar esa capacidade. Pero, nin a freada que produciu ás pretensións conservadoras loogrou que a prensa e os medios que lle son remisos puxeron en circulación deran en dicir que, se revalida o cargo, o “país está en mans dos seus inimigos” e que España tería “un Frankestein máis tenebroso” que o que foi. O certo é que, á dificultade de que sexan menos agora os escanos do seu partido, únese a necesidade de contar cunha diversidade ampla de partidos “nacionalistas” e “comunistas” -máis algún que a prensa amarela tacha de “terrorista”-, e a abstención dos escanos de Junts. Moverse nese complicado quebracabezas non será sinxelo, pero é Sánchez e non Feijóo quen pode facelo. No seu trato desta lexislatura con eses grupos aprendeu a sortear múltiples trampas para sacar adiante non poucos logros que os seus opositores -de dentro e fóra do seu partido- néganlle.

Bloqueos informativos

Entre as cláusulas de Feijóo no seu discurso da rúa Xénova, veu fixar que ou el ou “o caos”, é dicir, “bloqueo”. Promovía así a ladaíña que, en diante, trataría de validar en sucesivas intervencións públicas para entusiasmar a cantos ansíen verlo no tránsito cara á Moncloa. O vocábulo, oficiado solemnemente varias veces por ver se cala no electorado a “soberbia ilexitimidade” do seu opoñente, xa marca o unísono das voces afíns de prensa, radio e televisión. Por terra, mar e aire, esa será a opinión publicada ata que ninguén dubide de que o “sanchismo” é herba mala para o xardín da patria, onde só un selecto grupo de elixidos ten dereitos intransferibles. Entre as leccións desta cita electoral, a primeira é que “son moitos os chamados e poucos os elixidos”. O discurso de Feijóo confírmaa.

Outro reiterado hábito é que todos os que son votados -e gran parte dos que votan- inclínanse por valorar os resultados do modo máis oportuno para soster alto o ánimo. Tan bonancible opinión, favorable ao grupo de pertenza, non pode eludir, con todo, que, despois de 48 anos de democracia restaurada, persistan outras formas de bloqueo da expansión democrática aos dereitos e liberdades. Son moitos os aspectos en que tardaron en figurar como tales no BOE, e non son poucos os que aínda non lograron ser legalizados e asentados de modo consistente. Son non poucas, ademais, as institucións ás que, á súa vez, custa ver que chegase na práctica cotiá unha racionalidade igualitaria de aplicación das esixencias democratizadoras.

A pelexa  partidista pola Presidencia non debería facer perder de vista como se repiten unha e outra vez as vantaxes que moitos cidadáns e cidadás nunca tiveron, mentres algúns dos agraciados son os herdeiros de privilexiados anteriores á CE78. Disto vai, en realidade, a gran distancia existente entre os dous bloques de partidos actuais. O raro é que, a pesar diso, a divisoria entre os votantes españois pareza non advertilo; despois de 48 anos, os votos de case a metade non se corresponden coa desigualdade de dereitos existente en asuntos como a Sanidade ou a Educación. Pola súa banda, os mitins e debates públicos que precederon ao 23-Xul apenas rozaron asuntos tan urxentes como desigualadores, tales como a cuestión climática, a carencia de auga para todos, unha guerra como a de Ucraína, as migracións imparables, pero alardearon moito coa panacea do “crecemento económico”. Este “bloqueo” informativo non importa? BO VERÁN!

TEMAS: Eleccións 23-I.- Bloqueo parlamentario.- Bloqueos informativos.- Consenso demoscópico.- Dereitos e liberdades cívicas.

MMC (Madrid, 25.07.2023)

Cara á 10ª lei orgánica do sistema escolar?

Nos programas dos partidos decántase o interese real que suscita a educación; visibilízase a súa tendencia a que siga igual ou peor .

O compoñente subxectivo do tempo fai dubidar de que exista un obxectivable. Os sorprendidos de que, cando excederon a cincuentena, ata os días parecíanlles segundos, cando eran nenos, os minutos éranlles horas. En termos políticos, a subxectividade dos máis novos sobreentende que o mundo está a comezar, mentres quen vai de retirada estrañan o que dicían cando empezaron a cheirar a escena pública. Estes desaxustes -de que hai constancia desde que existe a escritura-, non invalidan que a experiencia dos maiores teña interese para ver se, ante a nova data electoral, priman repeticións do inamovible ou novidades transformadoras.

Cuestións de nivel

As vésperas electorais permiten observalo, e o ámbito educativo, fiel espello do que paga a pena nun tempo determinado, permite advertir ben qué priorizan os partidos políticos; en qué medida cabe albiscar se, despois do 23 de xullo, todo seguirá igual ou peor. Desde a perspectiva do que favorece á maioría cidadá –e non tan só a unha selecta minoría-, a terminoloxía que empregan nos seus programas insiste nuns ou outros sintagmas, e o seu emprego sintáctico denota o seu significado antes de que, desde o BOE, impoñan unhas ou outras tendencias pedagóxicas. O votante consciente, antes de establecer se “é o momento” (PP) ou se imos “adiante”, e que “España avance” (PSOE). Antes de decidir a papeleta para escoller, poderá fixarse, por exemplo, no emprego que fan do termo “nivel”, sempre tan manido para dicir se subira ou baixara, se nun ou outro centro é maior ou menor e, por suposto, cal se esixe para facer tal ou cal carreira. Tras a metáfora do instrumento dos bos albaneis, os materiais de que está feito o “nivel” no mundo educativo adoita expresalos outra ladaíña de palabras como “calidade” e “excelencia”, en que a “selección” ou “inclusión”, o “aprobado” ou o “suspenso”, fan máis comprensible o seu alcance significativo. Se observamos que inclúe ou exclúe cada falante ao empregar estas palabras entenderemos mellor a que se refire “o nivel”. Para moitos, tanto que aludan ao sistema educativo en xeral, a un colexio ou escola en particular, e mesmo a un estudante, as connotacións, xeralmente de índole social, non contan. Por máis que a elas estea asociado todo o sistema, dan a entender que “a educación” é un ente abstracto, cuxa existencia é independente de que os mozos e mozas nazan, se críen e evolucionen ata os 16 anos –final do ensino obrigatorio- en circunstancias desiguais.

Neste momento preelectoral, de expectativa ante o día 23, o primeiro que os partidos deixan entrever sobre Educación é que a súa sensibilidade neste campo móstrase compatible, nunca contraditoria, co que queren que sexa a vida social e económica. Suponse, ademais, que todos pretenden mellorar o que hai e, para explicarse, fan as súas propostas. De entrada, con todo, non se ha de esquecer que a terminoloxía que empregan adoita estar máis cargada de tópicos que de conceptos realmente innovadores; cal vocabulario desganado, repítenos sen apenas explicalos finxindo apropiarllos como novos, por máis que algúns como “liberdade educativa”, veñan do século XIX e, cal caixas negras, reiteren problemas de entón ou, máis preto, os que contraveñen o art. 27 da CE78.

Cara á 10ª Lei Orgánica de Educación Escolar?

Se o lector contrasta eses núcleos verbais coa vida real dos centros, as súas dúbidas respecto ao logrado poden incrementarse: os programas partidistas actuais fan albiscar que o futuro será moi dejá vu. Esta paramnesia transmítena, en primeiro lugar, os resumos de prensa, e as súas excesivas xeralidades. Dos catro partidos con máis expectativa, os programas máis concretos son os de SUMAR e VOX, cada un coas súas particularidades, mentres que os do PSOE e PP, cada cal na súa liña, sosteñen o que viñeron sostendo. Dito doutro xeito, o lector atento deducirá que, se gaña o bloque conservador, os matices operativos da lexislatura marcaraos VOX: o “veto parental”, o cheque escolar” para “o centro que cada familia considere de interese, a “imposición do castelán”, a “FP dual”, a “devolución ao Estado das competencias en Educación” e, como aparente interese pola Historia: “a identidade nacional, a achega de España á civilización e a historia universal”, con atención a “as xestas e fazañas dos nosos heroes nacionais”. En cambio, se gañase o bloque progresista, as concrecións significativas impoñeríaas SUMAR, co 5% do PIB en gasto educativo , a cobertura gratuíta da etapa 0-6, comedores gratuítos, baixada de cocientes nas aulas e mellor dotación de medios humanos e materiais; exporán explicitamente unha “educación laica”, un pacto en Educación e Cultura, e un plan contra a crise climática nas aulas.

En segundo lugar, os programas dos dous partidos con máis opcións nas urnas, son máis difusos; a súa base hermenéutica ha de buscarse no que tanto o PP como o PSOE traduciron en leis orgánicas desde CE78. O PSOE non engade moito á súa timidez nesta lexislatura; a súa indefinición en aspectos centrais como formación do profesorado e laicidade da escola pretende corrixila coa gratuidade das matrículas gratuítas e o transporte escolar, formación en robótica e programación, o reforzo dos programas de apoio e pouco máis. Pola súa banda, entre os trampantoxos de cambio que anuncia Feijóo a súa gran novidade é “modificar a LOMLOE” e revisar “a última lei de Universidades”. Volven á LEI WERT de 2013, e, á súa “libre elección de centro”. a gratuidade da educación de 0 a 3 anos, “o equilibrio lingüístico en comunidades cunha lingua oficial”, “o reforzo da aprendizaxe de linguas estranxeiras”, e outras cuestións relativas a bolsas e axudas, e Estatuto do bolseiro.

En resumo, no programa de cada partido está o seu propio “nivel” subxectivo do “tempo” do sistema educativo. Non é moi complicado deducir que a ambición existente por cambiar o que se oculta tras concisas proposicións programáticas é curta, e que unha das dúas opcións empéñase en propoñer un moi anticuado modelo para este presente. Despois do 24 de xullo, adivíñase que nada substantivo cambiará, aínda que algunhas rutinas varíen. Do votante dependerá -sexa ou non lector dos programas electorais- que se produza un severo retroceso.

TEMAS: Programas electorais.- Políticas educativas.- Nivel educativo.- Pedagoxías inclusivas e exclusivas.- Reprodución ou cambio social.

MMC (19.07.2023) 

Aceleración do clímax

 O cambio climático acelérase imparable, e o clímax preelectoral tamén está nun proceso definitorio da democracia.

A “aceleración do cambio climático” vén dos anos cincuenta. Confírmano as análises das sedimentos producidos nolago Crawford, preto de Ontario, que poñen data ao comezo da era xeolóxica que coñecemos como Antropoceno, causada pola acción desmedida dos humanos.

 Eppur se muove

Unha mostra do grao de irregularidade acelerada en que estamos é que nuns puntos da Península se rocen os cincuenta graos mentres noutros, non moi afastados, a sarabia o aplane todo ou chova de modo inusitado para os pluviómetros. A pesar diso, sempre hai quen non recoñecen o que acontece e, con parcialidade obtusa, negan o cambio climático. Sempre hai, ademais, quen os segue no desatino, coma se vivísemos nun pasado precientífico, en que só sucede o que din os axentes culturais do “sentido común”, é dicir, da orde “normal” e “como Deus manda”. Non era raro -daquela, máis que agora- que o confesionalismo acompañase ao poder neste control e que argumentar algo distinto, incluso experimentalmente, fóra difícil; a verdade era única e quen a administraba adoitaban facelo pro domo sua (en proveito propio).

 É paradigmático deste sistema de actitudes o que aconteceu no século XVII a Galileo e aos seus razoamentos copernicanos. Con auxilio do telescopio, defendía o heliocentrismo e descabalgaba a teoría xeocéntrica ou ptolemaica, pero o negacionismo inquisitorial -baseado nunha lectura literal da Biblia-, considerou en 1616 que aquel razoamento indutivo -o propio da ciencia-, era orgulloso; o Santo Oficio sentenciou que as proposicións do pisano, ademais de “insensatas”, eran “absurdas” e “heréticas”. De aí vén o atribuírlle que, con grave risco para a súa integridade, insistise en dicir: Eppur si muove. E tamén, que ninguén ata Pío XII en 1939 dixese que fora “o máis audaz heroe da investigación”, o que non impediu que a Igrexa mantivese gran ambigüidade nas relacións da fe coa ciencia. Ata 2009, non fixo pública a súa aceptación do legado científico de Galileo dentro da cultura católica. Hoxe, leva o nome de Galileo o sistema de navegación e posicionamento por satélite da Unión Europea.

O clímax preelectoral

Galileo non é un caso único, nin a Igrexa institucional o único opoñente á innovación cognitiva. Nos trescentos anos transcorridos houbo moitas outras situacións, en que a ignorancia imposta polo “sentido común” tivo máis crédito que a xeneralización do coñecemento. Moitos prohomes da orde política, cultural e económica coincidiron en lamentar que o poder da aristocracia, a Igrexa e a Monarquía deixase de ser o que fora antes de 1789. Este pasado 14 de xullo moitos franceses lembrarían como na Europa posterior houbo “santas alianzas” que non deixaron de combater todos os “ismos” innovadores para frear o recoñecemento efectivo dos dereitos e liberdades públicas e, entre eles, a universalización do coñecemento. Desa xenealoxía proceden as forzas que, ben organizadas, trataron de impoñer, ás veces con violencia, maneiras rancias de ver canto sucedía. A súa verdade única non repara en bases éticas universais. Como nos vellos partidos de fútbol, prefire a rivalidade emocional en que o equipo “de casa” sentía con dereito a empregar todo tipo de manganchadas para a súa “vitoria”. As regras limitan esa pretensión, por iso nunca lles gustou a liberdade de cátedra e investigación, nin lles gusta a educación cívica nas aulas. Como xogan sempre con gran superioridade de medios, poden impoñer como verdadeiro o que é mentira e, ao sentirse pillados, non teñen reparo en dicirlle ao adversario: “non sabe vostede con quen está falando”; sempre se mostran puros e recitan: “non é vostede quen para darme leccións de moral”.

Son moitos os que, como Lakoff (Non penses nun elefante: 2000) ou Naomí Klein (No logo, 2002), denunciaron as técnicas que, desde o poder, se empregan para dominar a opinión pública cunha idea e unha imaxe única. As técnicas para monopolizar a mensaxe, e o seu absorbente totalitarismo, adiantounas Goebbels. Pola súa banda, os nados na posguerra española viviron na escola, nos libros de texto e na propaganda do NODO, a pouca verdade que había naquela España Unha, Grande e Libre. Pois ben, desde finais dos anos noventa, ven como, á aceleración do cambio climático superpúxoselle a de actitudes que conforman o ruidoso clímax dun presente, en que de novo sobra canto soe a ben público, dereitos e liberdades compartidos. O diálogo para tratar de resolver os problemas que teñen os comúns dos mortais para sobrevivir anda manco, e aquí estamos, diante dunhas eleccións xerais en que os problemas reais chocan contra negacionismos varios. Ninguén recoñece erros no pasado, non hai equilibrio no pacto social, os conservadores demócratas dan a man a ultras antidemócratas, e xa vemos ecos doutra época triunfantes nalgunhas institucións. A súa prepotencia en mitins e debates mostra que o que lles importa é “a vitoria”, indiferentes a se é verdade o que din. Non se aveñen a xogar se non é en terreo propio e, ademais, enredando ao adversario para que non teña tempo para replicar e expoñer o seu. A súa estratexia deixa marca e, nalgúns ambientes, xa queda mellor negando os problemas e, aínda mellor, non mencionándoos: parece que xa non sexa “de boa educación”. En vésperas electorais, a censura galopa de novo e con técnicas de comunicación en que todo vale, incluído o Gish Gallop, método importado dos creacionistas americanos, aos que coñece ben Eugenie Carol Scott desde 1980, na súa pelexa contra as súas pretensións antievolucionistas nas escolas de Pensilvania. Consiste en cribar ao adversario con afirmacións que, cando non son directamente mendaces, mostran datos de difícil ou imposible atención. No medio dunha crise climática comprobada, é absurda a noticia en que unha acumulación confusa de sofismas sexa imposible de refutar ou aclarar, e que o seu efecto na apoteose preelectoral sexa que vaiamos camiño de validar xogos trileiros. O voto do próximo día 23 non vai dun “gústame” ao máis experto en habilidades fuleras. A cuestión pendente desta aceleración discursiva é se, o día 24, as urnas validan unha pseudocracia en que o negacionismo cognitivo teña liberdade para coartar mellor os dereitos e liberdades imprescindibles para convivir, mentres esperamos que a calor excesiva nos frita a todos.

TEMAS: Aceleración do cambio climático.- Clímax preelectoral.- Negacionismos culturais e científicos.- Gish Gallop.- Pseudocracia.

MMC (15.07.2023).

Reverdece o final da República de Weimar?

Os programas pactados entre conservadores e ultras nos últimos días fan lembrar os que, en 1933, deron paso á ditadura nazi.

Esta cidade alemá, onde está situada casa museo de Goethe, o Museo da Bauhaus e outras realizacións deste movemento despois do manifesto de Walter Gropius en 1919, é coñecida na historia recente europea por ser a sede da Asemblea constituínte que, ese mesmo ano, derrotado o imperio prusiano na I GM, fundamentou o sistema democrático alemán. Esa Constitución estivo vixente desde o 31 de xullo en que foi aprobada, ata que, tras as eleccións do 05.03.1933, instaurouse o Terceiro Reich.

Weimarer Republik

Ese breve período, rico en creacións culturais e artísticas naceu en gran medida condicionado polas obrigacións que o Pacto de Versalles impuxo, e concluíu tras o ascenso -formalmente democrático- de Hitler ao poder. Aquela constitución, baleirada de contidos democráticos reais, seguiu existindo ata ser derrogada en 1945, despois de que os nazis perderon a II GM. Nos catorce anos en que servira de marco de convivencia, Alemaña tivo fortes crises económicas, entre elas a repercusión da gran crise do 29 en EEU en forma de hiperinflación e unha enorme inestabilidade social e política en toda a etapa. De aí vén que, cando falan en público os líderes da versión dereitista da política española e, mellor aínda, cando lles acompañan os da versión máis ultra ou os seus epígonos nos gobernos a que accederon, lembren moito a agonía da Republica de Weimar. As alianzas e programas de goberno que ambos os sectores políticos acordaron para concellos e comunidades converte esta situación preelectoral en souvenir de episodios e escenas polos que pasou aquela débil etapa alemá.

Desde as eleccións federais de 1930, en que o partido nacionalsocialista alcanzou o segunda posto, mentres os socialdemócratas e comunistas empezaron a ser acosados, calumniados, perseguidos e illados, as disidencias dalgúns políticos de centro e os acomodos doutros lograron, despois do incendio do Reichstag o 27 de febreiro de 1933, que, sen un Parlamento empoderado, a República de Weimar deixase de existir. Hitler dispuxo entón do aparello do Estado para establecer a súa ditadura: canto soase a xustiza, humanidade e liberdade -ou aos dereitos naturais que se proclamaron para o cidadán en 1789-, deixou de existir. Os decretos que en diante sairían do novo goberno son ben coñecidos; os seus efectos tamén, incluídos os que, de modo directo e indirecto axudaron ao golpe de estado na España de 1936 e á Guerra que seguiu. Algúns dos seus efectos perduran na España actual, e non só en formato de negación da memoria histórica. Na historiografía máis prestigiada, foi o verdadeiro prólogo da IIGM: aquí ensaiáronse motivos, armas e tácticas relevantes do que depararía un conflito mundial, en que se estima houbo 50 millóns de mortos. Campos de concentración e traballos escravos, persecucións e depuracións dos non afectos e, entre outras cousas, destrucións masivas de poboacións e cidades enteiras, iniciáronse en España tamén. Isto deixaron tras si as combinacións de alianzas que, despois de 1930 e sobre todo entre 1932 e 1933, transferiron todo o poder da democracia a Adolf Hitler.

Preelectoralismo estraño

As expectativas electorais están trufadas de similitudes, e o recentemente visto e oído non as desmente. Feijóo acaba de dicir que non vai renunciar “a conseguir un goberno en solitario”, e incitou aos votantes de Vox a non poñer “intermediarios no goberno”. En Cataluña, prognosticou o fin do “sanchismo” e, de paso, as que chamou “cacicadas” dos indultos e achegamentos de presos do “procés”. Ante as dubidosas previsións do 23 de xullo, era unha apelación ao voto masivo, pero a súa aspiración é gobernar en solitario. Con todo, inseguro de poder alcanzar os 176 escanos da maioría absoluta, por se non lograse “a maioría suficiente”, non dubidou en asegurar que vería “lóxico” gobernar con Vox e aceptar ministros desa tendencia no seu goberno.

Sen ter en conta as reviravoltas destes días en autonomías e concellos, nin os efectos que xa ocasionan con disposicións que limitan a pluralidade democrática, a configuración física do seu pobo de Peares animouno a establecer unha metáfora pontifical: se chegase á Presidencia, trataría de “unir, lograr acordos e tender pontes” na solución de problemas” como “o despoboamento” e o “envellecemento”. Esa comarca da súa infancia e gran parte da provincia de Ourense contradin, con todo, os oportunismos verbais; o propio Alberto, desde que emigrou a León para desenvolver as competencias con que nacese, exemplifica a tendencia seguida por moitos outros nenos de aldea desde fai máis de setenta anos. Cicerón dicía que “ignorar o que ocorreu antes de nacer é ser sempre neno”, e que a vida do home non é nada ”se non enlaza coa memoria dos nosos antepasados” (De Oratore, 121)

O pasado non cambia, pero para que non se repitan situacións como as que fixeron caer a Constitución de Weimar é o momento de non esquecer como construímos a identidade de votantes e ir máis seguros. Quen non queiran xurar en falso que a historia se repite, non deben estorbar co seu voto os códigos que acubillan as liberdades de todos. É un oxímoron falar delas retóricamente mentres, nas políticas cotiás, actúase coma se non houbese carencias e recortando recursos aos que máis precisan solucionalas; en tales casos, a “liberdade”, por moito que a invoquen avantaxados xestores do esforzo alleo, é pura distopía. Xusto cando á República de Weimar lle deron o golpe de graza, John Dewey advertiu, en Liberdade e Cultura, que o risco para a democracia fóra de Alemaña non estaba no totalitarismo alemán, senón “nas nosas actitudes persoais e nas nosas propias institucións”, onde había factores que noutras partes outorgaran a vitoria a unha “autoridade exterior e estruturaran a disciplina, a uniformidade e a confianza no líder”. Dous anos despois, en 1941, para Erich Fromm o acontecido fora producido polo medo á liberdade. As eleccións do 23 de xullo son ocasión para non tropezar na mesma pedra. Para renovar a esperanza nunha liberdade que posibilite a convivencia plural, o máis innovador non é repetir o destino de Sísifo como un castigo, senón facer ben as cousas.

TEMAS: República de Weimar.- Alianzas postelectorais.- Dereitos e liberdades democráticas.- Liberdade e Cultura.- Trampantoxos electoralistas.

MM (08.07.2023)

Hooligans e Fans: cara a cara

A polarización sociopolítica xa se parece á futboleira: cultiva a sensibilidade a prol ou en contra de alguén sen que medie un principio de racionalidade

O Goberno de coalición ten difícil vender estes días a súa xestión entre circunstancias non habituais: unha pandemia, unha crise enerxética e climática en alza, a guerra de Ucraína e as súas obrigacións, Marrocos e a inmigración, ou a erupción dun volcán. A pesar diso, a bonanza económica, falando en termos macro, non resultou especialmente danada. Por iso chama a atención que os seus opositores teñan -segundo algunhas enquisas-, tantas intencións de voto a favor, como se viu nas recentes eleccións e que, segundo algunhas enquisas, repetiríanse nas que se aveciñan.

 Polarización da opinión pública

A polarización actual do voto, ao mostrar que moitas das persoas que máis padecen o sistema produtivo empregan o seu voto de maneira aparentemente contraria aos seus intereses, parece irracional. Ante iso, como ante outros problemas, sempre hai quen culpa á educación do envurullo e acúsana de ser pouco propicia ao pensamento crítico e ao coñecemento da Historia actual; de aí derivaría a tendencia de moitos prexudicados pola estrutura sociolaboral, a votar en plan conservador ou ultra. Se todo fose tan simple, sen explicacións adicionais é tomar o ravo polas follas para quedar no contraditorio “xa cho dicía eu”. Esa teoría reduccionista non explica que moitos dos que así opinan non puxesen máis empeño en que todos e todas tivesen mellor acceso á educación que a CE78 di que teñen dereito. Daría por sentado, iso si, un prexuízo moi asentado segundo o cal as persoas e grupos ben educados son modélicos no sentido do seu voto. Daría igual, por tanto, como fose ou deba ser o sistema educativo e as súas carencias: aínda que siga deteriorándose para a maioría, é suficiente.

Nas tendencias electorais, como en moitas outras da vida colectiva, hai máis factores en xogo, o cal non quere dicir que o da educación e cultura non teña nada que ver. É máis, dada a imbricación que ten neste xesto periódico, cuantos aspiren a que o sistema democrático sexa máis fiel a si mesmo, deberían revisar a fondo o sistema educativo existente e observar se prepara a todos os cidadáns para entender os problemas que lles afectan é o seu gran obxectivo. Máis pronto que tarde, debesen preocuparse de cuantos non deixa con competencias suficientes para facer fronte á educación informal que, acotío, distrae e masajea as neuronas dos educandos, pois ao que se ve preferísenos holligans e fans de ocorrencias incoherentes. Son miles as mensaxes que reciben, desde prensa máis ou menos democratizadora ata faladoiros e mensaxes que non o son; o móbil e o computador achéganlles noticias, anécdotas, chismes, indiferentes a se é información contrastada, fake news ou publicidade directa e indirectamente subliminar, conforman un conxunto de comunicación de primeira orde. Son dispositivos cunha potente organización económica detrás, que rendibilizan o que pensamos, dicimos, fotografamos e ata soñamos. Responsabilizar, por tanto, á educación xeral e aos seus educadores de algo que eses medios condicionan e coartan baixo supostos de “liberdade” mentres amoldan, resitúan, educan e conforman a opinión dos clientes consumidores, é sinalar un asunto, sen dúbida relevante, mentres se actúa hipócritamente noutra dirección.

Os investigadores en Teoría da Comunicación teñen sobrada experiencia en como o poder -cos seus diversos compoñentes estruturais- dispón de abundantes recursos neste momento para que o afán de liberdade que todo cidadán ten para ser como lle dea a gana, sexa segmentado e analizado en rutinas de previsibilidade e patróns de consumismo rendibles. Detrás de canto lemos, falamos, queremos e acabamos comprando ou alugando, hai un “capitalismo vixiante” (Shoshana Zuboff: 2013) que mercantiliza esa liberdade.

 Guerra cultural condicionada

Independentemente do que vaia a suceder co voto dos españois o 23 de xullo, os algoritmos que teledirixen a educación informal traballan desde fai moito en que a previsibilidade das nosas rutinas se adapte ao que a mercadoría conservadora da democracia anhela, convertida en consumo demostrativo de sagacidade disruptiva coa rutina. Hai unha guerra cultural neste momento que ten gran parecido coas guerras comerciais; o importante, como en toda batalla de consumismo, non é a calidade do produto, senón a posición que logre ocupar no aprecio e estima dos posibles compradores; as sondaxes de opinión quedan en sondaxes de mercado que, en graos de consideración estimativa, repiten os que os enquisadores realizan para variar algún compoñente que faga máis atractivo o produto. Ademais, quen traballa co público, cada vez está máis sometidos á mesma ficción do “gústame” que, de modo semellante ao botón de Facebook, pasan as corporacións de servizos a cuantos acudisen a elas como clientes.

Non é de agora que nos estean educando, ante todo, para ver que sexamos capaces de autopublicitar as competencias que mellor se adapten ás necesidades dun mercado supostamente autorregulado e libre. Todas as reformas educativas que houbo, sobre todo desde os anos sesenta, seguiron este patrón, mesmo na linguaxe, supostamente innovador. En Política, hai constancia, desde Sócrates, das pelexas polo control da palabra e as súas maneiras, para ter razón e, con mellor imaxe, gañar ao adversario. As mentiras e trampas coa linguaxe non as inventou Maquiavelo como medio para o control do poder. Aristóteles reivindicaba, fronte aos sofismas, a palabra como instrumento racional na vida colectiva; as voces do balbordo dicía que eran máis propias dos animais, e contrapoñía a claridade da racionalidade argumental á visceralidad do argumento ad hominem e á ambigüidade da polisemia utilitarista. Querer ter razón e gritar para dicilo non indica que a teñamos: só di que gritamos máis, e a obsesión pola “boa imaxe” –de bo xestor ou do que sexa- tamén é equívoca, por ocultar máis do que din as palabras.

Quen neste momento da historia da pos-transición española controlan a conversación democrática aspiran á exclusiva monopolística do que se debe facer, e téñeno ao alcance da man, con tanto fiel servidor en medios, institucións e programas de todo tipo, incluídos moitos de aparente estrutura tecnolóxica. Ninguén debese racharse as vestiduras polas inclinacións do voto existentes; no magma das supostas virtualidades de autosatisfacción como circulan, cada cal saberá a cales ten máis abertas as súas neuronas para que, sen memoria, se emborrachen con soños de inminente futuro. Aquel pasado antidemocrático, como esas manchas de humidade que se estenden aos poucos, xa tingue o presente de Estremadura, Baleares, Aragón, Castela-León e outras Comunidades, onde a vida colectiva está a ser coartada por acordos limitadores das liberdades e dereitos de todos.

TEMAS: Polarización política.- Guerra cultural.- Redes sociais.- Capitalismo da vixilancia.- Sofismas sociopolíticos.

 

MMC (07.07.2023)

"El tragaluz democrático"

É unha exposición de gran interese cívico. Aínda está aberta en La Arquería (Madrid: Novos Ministerios) ata o 23 de xullo.

A metáfora da bufarda serviu de título a unha das pezas teatrais de Buero Vallejo en 1967. A imitación súa, serve de pretexto a esta mostra dun pasado colectivo de violencias e técnicas necropolíticas que iluminan disidencias, revoltas e loitas polos dereitos e liberdades entre 1868 e 1976. Se alumea o presente, será dobremente útil á cidadanía.

Alcance

Esta proposta, máis que explicar de modo compacto un tema monográfico, permite advertir un conxunto de asuntos complementarios nos que a violencia exercida durante máis de cen anos indica necesidades de cambios liberadores. Os textos introdutorios aos catro tramos cronolóxicos que a segmentan tratan de prender a memoria do espectador ao conxunto documental reunido. Ao redor da metáfora da bufarda, que lle dá sentido, escolléronse uns motivos e contidos; podían ser outros e as imaxes e referencias documentais que se asociaron farían ver que as alteracións realmente producidas na orde instituida non fosen maiores. O que se seleccionou non mostra nada do últimos corenta e sete anos, só deixa entrever, segundo din os papeis de man, que “aínda oitenta anos despois perduran efectos da guerra de 1936 na sociedade española”, e tamén que, “en 1975, morría o ditador Francisco Franco, pero a violencia xerada polo seu réxime non habería de deterse entón”.

Como invitación á reflexión desde unha exposición de arte, esta sobre a violencia, ademais de suxestiva, é interesante por infrecuente; que as obras seleccionadas aparezan como material documental, complementario doutros soportes e recursos, é máis habitual. A perspectiva adoptada prima, ante todo, o carácter fragmentario da información. Esta opción deixa ao visitante amplos tramos a contextualizar e, desde o punto de vista historiográfico, provoca que o conxunto de ingredientes apareza máis suxestivo que linealmente claro. Experimentarano, sobre todo, cantos non puxesen en cuestión o recordo dunha Historia escolar moi inclinada a ser un sumario de violencias e pouco dada a mostrar razóns e secuelas dos comportamentos humanos. Na vida cotiá, con todo, creceu en todos unha complexa colaxe conceptual sobre violencia, froito da atención que lle prestan filósofos, teóricos da Política, etólogos, criminólogos e educadores especializados en educación social. Uns e outros acrecentaron a variedade informativa que os medios difunden e transversalizan de modo que, na mirada de todo cidadán, esa riqueza engádese á de moitas narrativas, algunhas transmitidas desde antigo por libros fundacionais como o Poema de Gilgamés (cara ao 2400 a.C) , O Xénese (cara ao 1470 a.C), ou A Ilíada (cara ao 750 a.C). É dicir, a presenza da violencia é hoxe tan ampla e enmarañada que, a quen contemple a que se documenta nesta exposición, pode resultarlle, por veces, confusa.

Fragmentos

Das violencias de diverso calibre existentes, seleccionar qué deba entrar ou non nunha mostra e cánto de violencia estrutural ou individual haxa de dosificar, non é sinxelo. En todas as épocas, desde a Prehistoria, hai conflitos armados, políticos, relixiosos, culturais, económicos e sociais, superpostos ás veces entre si; hainos máis sufridos pola poboación infantil ou a feminina, hai conflitos de clase, de xénero, e de pertenza a determinados distritos postais… Hainos que son padecidos por todos e todas de modo indiscriminado, pola inexistencia ou recortes de dereitos recoñecidos e, de modo especial, no ámbito sociolaboral e político. Sendo tan numerosos os momentos en que “as políticas de vida e morte no Estado español” tiveron presenza entre 1868 e 1976, o efecto máis positivo desta mostra é saír dela con máis preguntas que respostas, especialmente se o visitante, na soidade da súa reflexión, parte de que formas e métodos diversos de violencia sempre están presentes como instrumento de dominación na convivencia e na educacióndisciplinaria dos individuos.

A existencia de homes honrados non exime de ver a coacción violenta como constituínte da condición humana e, desde esta exposición, albíscase a importancia da súa variada intensidade en asuntos públicos durante o pasado, e tamén a súa perduración estrutural no presente. Estes fragmentos documentais que se exhiben son pezas dun continuum máis amplo e inacabado, en que o quebracabezas real é moito maior. Funcionan a modo de intermitente “vagalume” ue permite albiscar escintileos liberadores entre as sombras do pasado. O núcleo argumental da exposición, arroupado polos comentarios das cartelas que enmarcan cada unha das súas seccións, é abordado desde fontes diversas. Teñen predominancia as de carácter artístico, con máis pintura que escultura convivindo con gravados, fotografías e afiches publicitarios. Acompáñaas un conxunto- documentos escritos, libros de diverso cariz, novelas e ensaios, que completan o seu valor informativo. En ambos os campos, destaca a pluralidade que achegan Parada Justel, Castelao, Celso Emilio Ferreiro, Luís Seoane, Isaac Díaz Pardo, Laxeiro, Torrente Ballester, Arturo Baltar e, en particular, unha anónima máscara de entroido das que usan os peliqueiros de Laza (en Verín), cuxa mitra superior ostenta un barco de bandeira republicana. Datada entre 1931 e 1936, mellor que no Museo do Traxe, de Madrid, estaría nalgún de Ourense ou Galicia, por exemplo, no do Pobo Galego en Santiago.

A mostra de La Arquería é unha aldrabada á conciencia cívica ante a viveza das cuestións pendentes sobre memoria histórica, pluralidade e igualdade. Tras o rastro deixado polas últimas eleccións, quen quere ocultar as violencias do pasado ansían limitar de novo os Dereitos Universais dos Humanos. Esta Bufarda democrática lembra que, por razóns innombrables ás veces, o home segue sendo “un lobo para o home”, como dicía Hobbes en 1642, e non é raro que haxa quen adopte “como santuario as dúas fillas da guerra: o engano e a violencia”.

TEMAS: Violencias colectivas.- Legalidade e Xustiza.- O medo á liberdade.- Orde pública e cuestión social.- A arte como documento histórico.

MMC (02.07.2023)