"El tragaluz democrático"

É unha exposición de gran interese cívico. Aínda está aberta en La Arquería (Madrid: Novos Ministerios) ata o 23 de xullo.

A metáfora da bufarda serviu de título a unha das pezas teatrais de Buero Vallejo en 1967. A imitación súa, serve de pretexto a esta mostra dun pasado colectivo de violencias e técnicas necropolíticas que iluminan disidencias, revoltas e loitas polos dereitos e liberdades entre 1868 e 1976. Se alumea o presente, será dobremente útil á cidadanía.

Alcance

Esta proposta, máis que explicar de modo compacto un tema monográfico, permite advertir un conxunto de asuntos complementarios nos que a violencia exercida durante máis de cen anos indica necesidades de cambios liberadores. Os textos introdutorios aos catro tramos cronolóxicos que a segmentan tratan de prender a memoria do espectador ao conxunto documental reunido. Ao redor da metáfora da bufarda, que lle dá sentido, escolléronse uns motivos e contidos; podían ser outros e as imaxes e referencias documentais que se asociaron farían ver que as alteracións realmente producidas na orde instituida non fosen maiores. O que se seleccionou non mostra nada do últimos corenta e sete anos, só deixa entrever, segundo din os papeis de man, que “aínda oitenta anos despois perduran efectos da guerra de 1936 na sociedade española”, e tamén que, “en 1975, morría o ditador Francisco Franco, pero a violencia xerada polo seu réxime non habería de deterse entón”.

Como invitación á reflexión desde unha exposición de arte, esta sobre a violencia, ademais de suxestiva, é interesante por infrecuente; que as obras seleccionadas aparezan como material documental, complementario doutros soportes e recursos, é máis habitual. A perspectiva adoptada prima, ante todo, o carácter fragmentario da información. Esta opción deixa ao visitante amplos tramos a contextualizar e, desde o punto de vista historiográfico, provoca que o conxunto de ingredientes apareza máis suxestivo que linealmente claro. Experimentarano, sobre todo, cantos non puxesen en cuestión o recordo dunha Historia escolar moi inclinada a ser un sumario de violencias e pouco dada a mostrar razóns e secuelas dos comportamentos humanos. Na vida cotiá, con todo, creceu en todos unha complexa colaxe conceptual sobre violencia, froito da atención que lle prestan filósofos, teóricos da Política, etólogos, criminólogos e educadores especializados en educación social. Uns e outros acrecentaron a variedade informativa que os medios difunden e transversalizan de modo que, na mirada de todo cidadán, esa riqueza engádese á de moitas narrativas, algunhas transmitidas desde antigo por libros fundacionais como o Poema de Gilgamés (cara ao 2400 a.C) , O Xénese (cara ao 1470 a.C), ou A Ilíada (cara ao 750 a.C). É dicir, a presenza da violencia é hoxe tan ampla e enmarañada que, a quen contemple a que se documenta nesta exposición, pode resultarlle, por veces, confusa.

Fragmentos

Das violencias de diverso calibre existentes, seleccionar qué deba entrar ou non nunha mostra e cánto de violencia estrutural ou individual haxa de dosificar, non é sinxelo. En todas as épocas, desde a Prehistoria, hai conflitos armados, políticos, relixiosos, culturais, económicos e sociais, superpostos ás veces entre si; hainos máis sufridos pola poboación infantil ou a feminina, hai conflitos de clase, de xénero, e de pertenza a determinados distritos postais… Hainos que son padecidos por todos e todas de modo indiscriminado, pola inexistencia ou recortes de dereitos recoñecidos e, de modo especial, no ámbito sociolaboral e político. Sendo tan numerosos os momentos en que “as políticas de vida e morte no Estado español” tiveron presenza entre 1868 e 1976, o efecto máis positivo desta mostra é saír dela con máis preguntas que respostas, especialmente se o visitante, na soidade da súa reflexión, parte de que formas e métodos diversos de violencia sempre están presentes como instrumento de dominación na convivencia e na educacióndisciplinaria dos individuos.

A existencia de homes honrados non exime de ver a coacción violenta como constituínte da condición humana e, desde esta exposición, albíscase a importancia da súa variada intensidade en asuntos públicos durante o pasado, e tamén a súa perduración estrutural no presente. Estes fragmentos documentais que se exhiben son pezas dun continuum máis amplo e inacabado, en que o quebracabezas real é moito maior. Funcionan a modo de intermitente “vagalume” ue permite albiscar escintileos liberadores entre as sombras do pasado. O núcleo argumental da exposición, arroupado polos comentarios das cartelas que enmarcan cada unha das súas seccións, é abordado desde fontes diversas. Teñen predominancia as de carácter artístico, con máis pintura que escultura convivindo con gravados, fotografías e afiches publicitarios. Acompáñaas un conxunto- documentos escritos, libros de diverso cariz, novelas e ensaios, que completan o seu valor informativo. En ambos os campos, destaca a pluralidade que achegan Parada Justel, Castelao, Celso Emilio Ferreiro, Luís Seoane, Isaac Díaz Pardo, Laxeiro, Torrente Ballester, Arturo Baltar e, en particular, unha anónima máscara de entroido das que usan os peliqueiros de Laza (en Verín), cuxa mitra superior ostenta un barco de bandeira republicana. Datada entre 1931 e 1936, mellor que no Museo do Traxe, de Madrid, estaría nalgún de Ourense ou Galicia, por exemplo, no do Pobo Galego en Santiago.

A mostra de La Arquería é unha aldrabada á conciencia cívica ante a viveza das cuestións pendentes sobre memoria histórica, pluralidade e igualdade. Tras o rastro deixado polas últimas eleccións, quen quere ocultar as violencias do pasado ansían limitar de novo os Dereitos Universais dos Humanos. Esta Bufarda democrática lembra que, por razóns innombrables ás veces, o home segue sendo “un lobo para o home”, como dicía Hobbes en 1642, e non é raro que haxa quen adopte “como santuario as dúas fillas da guerra: o engano e a violencia”.

TEMAS: Violencias colectivas.- Legalidade e Xustiza.- O medo á liberdade.- Orde pública e cuestión social.- A arte como documento histórico.

MMC (02.07.2023)