A opinión dos docentes...non conta?

27 abr 2015

Pedagogías do Século XXI, trata as mellores innovacións dos nosos ensinantes



Este libro de Jaume Carbonell, recentemente publicado por Editorial Octaedro, resulta de gran interese para distinguir o obsoleto de canto paga a pena na educación dos nosos fillos.

É un libro importante porque supón un esforzo por revisar e sintetizar as variadas tendencias que están tendo, neste momento, un desenvolvemento innovador entre os profesionais do ensino. Dos moitos e variados camiños que están seguindo os docentes máis atentos ao que propugnaron Dewey ouMontessori, Giner dos Ríos ou Freinet, Neil ou Piaget, Freire ou Stenhouse -entre outros-, Carbonell integra en torno a sete tendencias as iniciativas que, ao seu modo de ver, teñen principal predicamento. Non é mérito menor a metodoloxía de presentación do investigado polo autor. O lector verase conducido desde a anécdota pertinente ao miolo teórico-doutrinal central de cada unha das correntes, para pasar logo á consideración dun panorama de gran interese para coñecer onde e quen se está movendo nesa liña e, ao final, atoparse con dúas conclusións de enorme utilidade: as perspectivas de debate crítico que caiba advertir e, para terminar, unha moi acertada selección bibliográfica para penetrar persoalmente nos miúdos de cada proposta concreta.


Por engadido, este libro serve de baremo para medir, avaliar e dispoñer dun mapa máis claro de como se atopa na actualidade o noso sistema educativo. Se un médico nos quixese tratar cos xeitos, criterios e medios de hai cen anos, seguramente poñeriamos o berro no ceo. Se un ministro lexisla medidas de hai máis tempo aínda ou propón o estudo obrigatorio asuntos trasnoitados, non pasa nada: é a súa “liberdade” ideolóxica a que prima, sen que merme demasiado o seu particular afán pola mellora do sistema. E se un ensinante non ha ter en conta cos nosos fillos o que a investigación e as mellores prácticas viñeron descubrindo, a maioría dos españois é posible que siga tan contenta e, ata, que aplauda. Baste recordar respecto diso que no último baremo do CIS, no medio dos múltiples problemas actuais só a un 9% lles precoucpaba a educación. E tampouco é o mellor indicador en sentido contrario o adocenado e mostrenco debate que, nestes últimos anos, presidiu a política educativa, especialmente en torno a “a calidade”. Ou as intermitentes réplicas e contrarréplicas que xerou o Informe PISA ou, os máis técnicos da OCDE, case nunca relacionados coa boa educación que necesitamos e sempre obsesionados polas perspectivas dos anos escolares no campo da economía e as súas liberdades de mercado. Pedagogías do Século XXI falan en grao sumo punteiro en actividade docente e, comparativamente, como canto se está facendo e lexislando -a LOMCE pode meterse no paquete- está máis ou menos lonxe e máis anticuado. O lector poderá por si mesmo xulgar que prácticas e hábitos son válidos e cales non pasan de camelo e carecen xa de sentido.

Á luz desta lectura cobran maior forza, en paralelo, cales son algúns dos grandes interrogantes sobre carencias principais do sistema educativo español que, ao que se ve, terán aínda vixencia por algún tempo. De gran importancia, por exemplo, é -porque está na raíz de moitos outros- saber cando será obrigado aos que vaian dedicarse á docencia coñecer, discernir e experimentar algunhas das mellores tendencias ou prácticas pedagóxicas de que fala Carbonell como algo normal e non como algo especialmente esforzado ou “innovador”. Ata agora -e sen que os últimos másteres de formación do profesorado poidan ser considerados como paradigma generalizable da mellor pedagoxía-, sempre isto da innovación e a cualificación profesional dos docentes ou foi voluntarista ou, o que é peor, foi visto como algo perigoso e rexeitable, contrario ao directivismo aínda dominante da aprendizaxe enciclopédica. E na práctica, isto traduciuse ata agora en que, en demasiados claustros, falar de pedagoxía -o como, tan ligado ao que e para que- ou interesarse por introducir cambios fronte ás rutinas burocráticas que en realidade aburren á inmensa maioría e coartan o sentido da presenza do profesor, goza de pouco ou nulo crédito. Un obsoleto criterio que moitos políticos creen aínda de interese electoral para os seus posibles votantes, coma se o mero repetir os variados catecismos estandarizados do pasado fose de vital importancia para os mozos deste presente.

Característica destas Pedagogías do Século XXI, de que nos fala Carbonell, é que os estudantes e as súas circunstancias particulares son o centro de atención, con preferencia sobre o currículum e o propio docente. De camiñar decididamente cara a este paradigma relacional do ensino e a aprendizaxe, é moi probable que as avaliacións que agora propugnan PISA, Wert e a súa LOMCE, decaesen e puidésemos avaliar -e corrixir con máis coherencia distributiva- fallos importantes do noso sistema educativo. Malia que Gomendio se vaia para a OCDE -unha oportuna porta xiratoria de futuro-, talvez poderiamos así saber, entre outros exemplos, en que medida é ou non excluínte desde o principio da escolarización; como e en que medida dá relevancia ás capacidades dos nenos e adolescentes ou, máis ben, esfórzase en ser homoxeneizador e, xa que logo, inxusto con quen se adaptan mal a modelos estandarizados; como as competencias naturais son coartadas en etapas e niveis cada vez máis selectivamente temperáns?. Como, en fin, os certificados dos diversos niveis educativos tenden a privilexiar unha cobertura para a distinción social, independentemente de que teñan ou non que ver co coñecemento, o saber estar no mundo e o exercicio da empatía cos demais.

Os mundos da educación estanse transformando a toda velocidade, independientemente do que as axendas dos distintos axentes sociais e políticos teñan previsto nas súas axendas. Neste momento, sería absurdo entender estes asuntos da innovación e as novas pedagoxías como un maniqueísmo máis -parello aos existentes ou en perfecta hipóstasis con eles-, no canto de aproveitar a ocasión actual para repensar a fondo o presente e futuro do noso investimento en capital humano de futuro. O libro de Jaume Carbonell vén, oportuno, a poñer a proba a nosa capacidade e consciencia do tempo que nos toca vivir.


TEMAS: Innovación, Pedagoxía, Formación do profesorado, Calidade educativa, Avaliación sistema educativo, Jaume Carbonell, PISA, OCDE, Wert, Gomendio

17 abr 2015

Expectativas de acordos posibles para unha nova lexislación educativa

Partidos da oposición, organizacións sindicais e asociacións sociais mostran, máis perfiladas en vésperas electorais, as que consideran preocupacións primordiais en Educación.



Posibles.A medida que se achega o 24 de maio, se decantan algo máis os propósitos de futuro dos grupos políticos, aos que se suman, ou asisten como testemuñas polo menos, algúns outros colectivos de diversa presenza social. O pasado día 13, facíao o PSOE, que presentaba os que a día de hoxe considera 15 puntos principais da súa formulación educativa. Un día antes, IU recordaba que viña apoiando e participando na elaboración dunha nova Lei de Educación con toda a comunidade educativa. En marzo, a Federación de pais e nais Giner dos Ríos facía unha serie de propostas ben trabadas a todos os partidos políticos. E os próximos 17 e 18 de abril haberá un amplo encontro en Madrid en torno ao grupo Foro de Sevilla en que tratarán de formalizar acordos respecto de “unha nova lei educativa”. Están inscritas 25 organizacións, que se pronunciarán sobre o “Dereito á educación e a inclusión”, “Currículum e profesorado”, “Autonomía e participación”, “Financiamento e avaliación”. Que os asuntos educativos están estes días en plena efervescencia pode verse nas distintas webs de asociacións e colectivos con preocupacións e propósitos sociopolíticos neste terreo. O mesmo indican múltiples convocatorias de debate -máis ou menos aberto e plural- que pretenden chamar a atención sobre o acontecido nestes tres anos últimos e que sería desexable para a lexislatura seguinte.


A primeira tentación neste momento é dramatizar un pouco máis o panorama, dirimindo unha vez máis os graves problemas e contradicións que existen en base a unha división maniquea entre bos e malos. O que equivalería a seguir, interminablemente, no proceso de desencontros en que se desenvolveu a última lexislatura: cara a outra lei destinada á provisionalidade; un proceso dialéctico cara ao desafecto colectivo. Non menos tentador é, para os múltiples grupos discordantes coas actuacións do PP nestes anos, o atrincheirarse cada un -para afianzar a súa distinción- na súa particular versión do que entende prioritario cando existe expectativa de cambio preferencial dos electores. Vale isto especialmente para quen, como partidos de oposición actual, concorren ás eleccións inmediatas e ás xerais posteriores. Pero vale igualmente para cantas organizacións sociais que arrastran demandas específicas no seu particular territorio educativo, medorentas de que o seu non sexa tido en conta suficientemente. Non parece, en todo caso, que fose de recibo -no caso de que mudasen sustantivamente as maiorías electorais- a repetición de tacticismo a que estamos asitindo logo das eleccións andaluzas.


Para facilitar o encontro razoable e responsable entre tanta proliferación de iniciativas e grupos, non estaría de máis aclarar ao máximo o significado das palabras principais que se reiteran na documentación dispoñible: “Pública”, “Educación infantil”, “Inclusión, “Diversidade”, “Laicidade”, “Financiamento”, “Innovación” “Formación de profesores” e moitas outras de que case todos botan man, non teñen igual alcance semántico para uns e outros. Nin sempre é fácil delimitar se se refiren refírense a algo que deba ser -coma se se tratase dun desideratum utópico- ou se dunha decisión razoada e viable de inmediato alcance se as urnas lles desen gobernabilidade. Significados distintos conlevan diferente valoración afectiva, compromiso diverxente e, a posteriori, un grado de atención dispar se houbese que poñerse a cuantificar responsablemente custos económicos e priorizar actuacións políticas concretas.


As palabras son importantes nos atisbos de cambio, pero non todo o cambio debería consistir en cambiar palabras, salvo que se pretenda a decepción entusiasta. Por iso non estaría mal quitarse anteolleiras prexuizadas ante a enorme complexidade que neste tempo concreto acumulou a realidade, as vivencias de grupos e persoas, e os xeitos de nomealas. E nun mundo tan mutante como o actual, ata sería moi educativo recordar que moitas das palabras ao uso en Educación, sobre todo as que poden parecernos talismanes salvíficos, véñense pronunciando dende fai 84 anos neste país sen que nunca logremos darlles cumprido significado. Empezando pola máis nomeada: “Ensino público”, seguen marcadas por diversos grados de mutilación; por moito que as repetimos retóricamente, traducíronse con frecuencia en diversos grados de inxustiza educativa. Visto en perspectiva o ocorrido nestes asuntos desde a II República -e da alternancia unitaria de 1976 , que en Madrid protagonizó Eloy Terrón e o Colexio de Doutores e Licenciados-, sería inútil, con todo, simplificar unha divisoria tallante de bondades e maldades: gran esforzo e beleza educativa houbo en múltiples iniciativas que, pese a todos os pesares, proliferaron en lugares e tempos insospeitados. Doutra banda, Wert e a LOMCE son un problema, pero non todo o problema: seguirano sendo se non se pon en consideración de onde arrincan as actitudes problemáticas de fondo e como se alimenta a súa reprodución. En calquera caso, o insoslaiable agora e sempre -como referencia de fiel contraste-, é en que medida contribuír ou se vaia a contribuír a erradicar que os máis débiles sufran menos, e teñan igual dignidade e dereitos que os demais cidadáns. Tamén en Educación -como en Sanidade e outras prestacións- esta é a pedra de toque e, de esquecela, non só seguirán campeando problemas estructurais, senón que cantas reformas puidesen vir só modificarán fugazmente o hastío de moitos adolescentes e o desencanto dos seus profesores. ¡Atentos!

TEMAS: Eleccións, Programas electorais, Oposición parlamentaria, Cambios lexislativos, Políticas educativas, Xustiza distributiva, 24 de maio.




Manuel Menor Currás
Madrid, 15/04/201

12 abr 2015

Abochornados estamos, por cómo dicen que mejorarán la Educación y lo demás


Abochornados estamos, por cómo dicen que mejorarán la Educación y lo demás

A base de ponerse de perfil, quieren hacernos creer que lo han hecho muy bien y que todo lo van a mejorar más. Es cuestión de “trabajar, hacer, crecer”.

A muchos ciudadanos les sucede lo que al juez Ruz, que no logran entender que el PP se sienta “ofendido” por las actuaciones de sus extesoreros –Bárcenas principalmente-, pero sí que le ven como presunto “responsable subsidiario” de las provechosas gestiones de éstos. Lo de “presunto” va más allá de la ficción semántica y no sólo se refiere a lo que cuentan los famosos “papeles”, sino que se extiende a toda una sistemática línea de gestión política que, en lo que atañe al Gobierno central del Estado, abarca primordialmente estos tres años pasados y, en algunas autonomías y ayuntamientos, ya casi ni se sabe.

Esto de hacerse los “ofendidos” y “perjudicados” -“abochornados”, acaba de decir el mismísimo Rajoy- o ponerse de perfil para que no veamos que vaya con ellos una muy probable desafección de votantes, está muy bien como táctica de despiste. E igual vale para el “presunto” crecimiento económico: si hasta las graduales elecciones que vienen nadie se fijara más que en los datos macroeconómicos que nos repiten de continuo, estaría muy bien para hacerse valer. Si España se hundía en un tenebroso agujero y han logrado rescatarla, de modo que ya somos el centro de atención predilecto de cuantos nos observan, es lógico que aparenten no entender la reticencia desagradecida de tanto ciudadano. Porque lo que está sucediendo -según atestigua el Barómetro del CIS del mes de marzo-, es que el 80% de los españoles no lo cree: el 74,5% piensa que la situación económica es “mala o muy mala”; sólo un 2,5% dice que sea “buena o muy buena”, mientras un escaso 23% aprecia que es “regular”. Traducido a preocupaciones, al 80,3% de los encuestados le parece que el mayor problema de este momento es el del empleo, seguido, para un 50,8%, de la corrupción de que tenemos constancia. Entre las otras 41 posibilidades de responder a esta cuestión, la educación, con un 9,2%, ocupa el cuarto lugar, tras los problemas “de índole económica (24,9%), los políticos y la política (20,0%) y la sanidad (11,8%). Anota también el CIS que, para algunos –sin llegar a uno de cada tres- ha crecido levísimamente la expectativa de mejora para lo restante del año. Está por ver que crezca con suficiente aliento como para renovarles la confianza a los actuales gobernantes, especialmente antes del 24 de mayo: es poco tiempo para dejarse seducir, por muy intensa que vaya a ser la propaganda del “trabajar, hacer, crecer”, como paradigma de que tienen “la fórmula para resolver los problemas de los españoles”

Sucede, además, que no cabe dulcificar mucho lo que excesiva gente vive de lleno o muy de cerca. Por un lado, porque hay datos que no redondean bien el relato de lo realizado en estos tres años. El del crecimiento del empleo y de los afiliados a la Seguridad Social de la última EPA, por muy dignos de ser tenidos en cuenta o muy loables que sean, no alcanzan todavía a lo que dicen heredado de la legislatura anterior: faltan 8.580 nuevos empleos para alcanzar la cifra de parados de finales de marzo de 2011 -cuando eran 4.442.359- y, en cuanto a la Seguridad Social, todavía faltan 397.121 afiliados para llegar a la cifra de entonces. Y por otra parte, está lo cualitativo que subyace a la fría aritmética, porque los datos en cuestión no tienen en cuenta las condiciones de los españoles que los sufren, cuando gran parte obedecen a la llamada “reforma laboral”, los salarios, tipos de empleo, precariedad y pobreza que ha inducido este equipo de Gobierno. Es decir, que el relato del crecimiento y recuperación –que supuestamente nos está abocando hacia un final feliz después de una situación muy crítica- parece inspirado en la perspectiva del 2,5% de quienes opinan que la situación es buena o muy buena. Como si estuviera dictado por el selecto grupo de los grandes inversores del IBEX-35 y se olvidara del resto de españoles. Cuando Mariano instaba a los suyos el pasado día siete a algo tan poco metafísico como “distinguir lo importante de lo que no lo es”, les estaba proponiendo la senda por donde debían ir sus ocupaciones electoralistas y que no venía al caso mostrar qué hubiera detrás de los datos de “crecimiento” que esgrimía. Pero al margen de estratégicas conveniencias para que la propuesta de futuro fuera más guapa, en el plano social la situación de mucha gente no sólo no ha variado, sino que ha empeorado: muchos incluso han perdido ya la esperanza. Por mucho que se quiera negar -como hacen permanentemente los fautores de este felicísimo relato-, esta terca realidad sigue ahí y eso es lo que certifica la última encuesta del CIS. En definitiva, una profunda decepción ante las propuestas de renovación de confianza de voto que esgrime ahora el PP como si nada tuviera que enmendar de lo ejecutado en estos años. Muy difícil va a ser que convenzan a suficiente gente en las convocatorias electorales inmediatas tan sólo con esta retórica.

Lo sucedido en Andalucía es un aviso, al que lo que ha sobrevolado la última reunión de la Junta Directiva del PP no parece haber atendido. Increíble es el mensaje de renovación y transparencia con que amagan ahora, después de tantos años con serios problemas de tal tenor en su centro directivo y, por contagio, en otros territorios. E insostenible es, asimismo, que, a base de fiarlo todo a una presunta progresión de la economía -con un crecimiento tan selectivo como el actual y sin modificar un ápice lo decidido estos años en cuanto a prestaciones y derechos sociales-, vayamos a sentirnos felices algún día. En estas circunstancias, tanto el haber tenido que “lidiar situaciones muy complejas y muy difíciles”, como el pedir ahora “un nuevo esfuerzo por España” -pero gobernando siempre del mismo lado y sin mirar apenas para el otro-, contentará a incondicionales, pero suena falso en un país de creciente desigualdad. Es más, exige aquella virtuosa paciencia que debían tener los mortales de este valle de lágrimas para obtener la felicidad eterna: lo predicaban los “privilegiados”, con el afán no tanto de la felicidad ajena –por tardía que fuera-, sino para que los del común no protestaran por las mil penalidades que debían soportar para buscarse la vida sin garantía alguna.

Históricamente, además, no es verdad que a mayor bien de los ricos, más mejoras tendrán los pobres: el esquema político de la caridad y de la beneficencia esconde siempre una insalvable asimetría en que ni se atiende a todos ni, por otra parte, tal atención esta exenta de obligación agradecida a la buena conciencia de los voluntariosos benefactores, patronos casi siempre y con intereses ajenos a la comunidad cíudadana. El sueño de la burguesía bien asentada del XIX fue que los trabajadores ahorraran y que, así, subvencionaran sus posibles problemas futuros. Así nacieron las Cajas de Ahorros en los años 30 del siglo XIX, para facilitar tal posibilidad a los asalariados con pequeños excedentes, mientras la administración de los recursos allegados de este modo corría a cargo de la sociedad más selecta, que, sin poner un duro, se autoproclamaba “benéfica”: Mesonero Romanos, como primer Secretario del Monte de Piedad y Caja de Ahorros de Madrid, escribió no poco sobre ello, lo mismo que D. Braulio Antón Ramírez, prolífico publicista de la educación social a través del “providencial ahorro”. Más cerca de nosotros, cuando en los ochenta del pasado siglo los neoliberales empezaron a copar varias legislaturas en EEUU e Inglaterra, la tesis de que el Estado era ineficaz y resultaba una “carga” si atendía a los más necesitados pronto adquirió carta de naturaleza, como dejó bien analizado John Kenneth Galbraith en La Cultura de la satisfacción (Ariel, 1992): el creciente egoísmo de quienes se consideran satisfechos es el que impide o dificulta extraordinariamente una atención a cuanto no sean sus intereses inmediatos, la escuela pública, la sanidad universal, las atenciones debidas a los grupos sociales más débiles o a la disponibilidad de las infraestructuras que sólo se pueden pagar con los impuestos de todos. Nada que ver por tanto, con la teoría de que a mayor beneficio del capital, mejor les irá a los trabajadores. El “crecimiento” actual que tanto se pregona contradice esa tesis: incluso muchos con contrato indefinido han visto mermados sus ingresos y no son pocos los que rondan la exclusión. ¿Cuál es el límite de la apropiación de las plusvalías en la reprogramación del “trabajar, hacer, crecer”?

Ahora mismo, y por ceñirnos a inversiones en educación e innovación, no se les advierte enmienda alguna en su activismo. Por poner un ejemplo gallego, ahí está Feijóo reiterando, el 18 de marzo, un gasto millonario en publicitar medidas de emprendimiento e innovación, en que deberá destacarse el “esfuerzo intenso” para generar riqueza y empleo (¿?). Por otros lares tenemos el ejemplo de cómo se administran en Castilla-La Mancha los comedores escolares: se le cobra a la gente de más y el excedente se emplea en gastos generales del sistema, contribuyendo así los más débiles al sostenimiento del conjunto. Conocidos son asimismo las desgravaciones del IRPF que se hacen en algunas Comunidades a quienes envían sus hijos a colegios privados, tirando por tierra toda la teoría –y sobre todo, una justa corresponsabilidad efectiva- sobre la progresividad impositiva. De similar cariz son las múltiples denuncias que se han hecho en diversas partes de España a propósito de la cesión de terrenos públicos para colegios concertados, una situación que no cesa y que todavía estos días ha tenido como protagonista a la FAPA Giner de los Ríos de Madrid, a causa de una situación de este cariz en Móstoles. En fin, la lista de agravios en este terreno es larga. Baste , para comprobarlo y ver de paso las variadas modalidades que adopta una gestión política empeñada en debilitar la enseñanza pública y dar creciente hegemonía oligárquica a la privada, la intervención del presidente de esta Federación de padres y madres, José Luis Pazos, en la Comisión de Educación de la Asamblea de Madrid el cuatro de marzo pasado. No se ha de olvidar que Madrid no ha necesitado la LOMCE para experimentar todas las formas de segregación y exclusividad que propicia la presunta “libertad de elección” de centro y sus connotaciones neoconservadoras: de tiempo atrás ha sido fervorosa zona experimental de tanta innovación y “mejora” como ahora se está generalizando. Por cierto, ¿no era de “mejorar” y “mejora” de lo que iban las ideas fuerza que proponía Rajoy el otro día a la credulidad de los 500 junteros principales de su PP, a la espera de que esparcieran la buena nueva entre la desconfiada grey?

Atentos, pues, a lo que viene, porque estos misioneros ya han iniciado la reconquista de la feligresía descreída. De momento, esgrimen la zanahoria de la felicidad de las “presuntas” rebajas de impuestos –que deben ir a más, según asegura Aguirre-. Nos lo hizo comprender Cifuentes el pasado día 6, fijándonos la atención en que, con ellos en la Comunidad, la transmisión hereditaria de un piso no es nada si se compara con lo que tendrían que pagar los madrileños con otras fuerzas políticas en el Gobierno autónomo: la mejor política social –precisó- es la que cada uno administra con el dinero de su bolsillo…. Si no fuera suficiente con el halago al interés egoísta, pronto acentuarán las tintas con el miedo que debiera inspirarnos cualquier aventurerismo de cambio. Atentos: los tiempos preelectorales son muy educadores, y el palo y la zanahoria claves del conductismo pavloviano.




Temas: LOMCE, “Crecimiento económico”, Políticas de austeridad, Elecciones municipales y autonómicas, Barómetro del CIS, EPA, Comedores escolares, Propaganda partidista, Elecciones andaluzas, Rajoy, Feijóo, Aguirre, Cifuentes, Galbraith, José Luis Pazos.




Manuel Menor Currás
Madrid, 09/04/2015






7 abr 2015

Ler e escribir tarefas primeiras e urxentes para os medios e o ensino


A última novela de Umberto Eco repasa algunhas tarefas que si poden cumprir os medios, máis aló da súa crise sistémica. Volve, dalgún modo, sobre Apocalípticos e Integrados.

A entrevista de El País a Umberto Eco con motivo de Número Cero, o pasado 30 de marzo, fixo que as lecturas destes días tomasen insólita perspectiva. Pasado todo por esa criba orientadora, desconfiada do que os medios adoitan ofrecer de contino, este foi o cadro nutricional do menú degustado.

Para abrir boca, unha aproximación á Historia de la edición en España entre 1939 e 1975 (Madrid, Marcial Pons, 2015), unha especie de visión enciclopédica da cultura escrita e publicada no período franquista. Coordinada polo catedrático da Complutense Jesús Antonio Martínez, continúa un traballo de investigación sobre o multidisciplinar mundo do libro e a lectura que xa tiña un precedente no estudo que, cun equipo de investigadores algo menor, había coordinara sobre os cen anos anteriores (1836-1936). É moi probable que prosiga traballando, para un terceiro tomo, o sucedido no territorio dos libros desde 1975 ata hoxe. Aquí pódense ler -e é moi importante para entender trazos de lectura herdados no noso presente- desde as difíciles peripecias dos libros e bibliotecas na inmediata postguerra, as dificultades de edición que tiveron que sortear posteriormente -coas artimañas consiguientes dos editores para sacar partido das súas ambiguas relacións persoais-, as normativas de edición e control que tiveron vixencia en tan longos anos, a importancia -para o ámbito editor- da LXE (Lei Xeral de Educación) de Villar Palasí en 1970, cos cambios que supuxo para os editores de libros escolares, a importancia destes para a construción de grandes grupos editores actuais como PRISA ou Planeta -non só de libros, senón de medios diversos-, e, ademais, un repaso ao crecente papel dos libros nos salóns domésticos como referente simbólico de ascenso social -como moi ben soubo ver, entre outros, o Círculo de Lectores- e, para remate, unha perspectiva dos principais tipos de libros -non só os de estrita literatura-, entre os que se dá atención especial ao libro ilustrado, o libro infantil e xuvenil ou os libros escolares. Nesta obra desfilan as contradicións e as raíces do que foi e é actualmente o mundo do libro e a lectura, o que fará que sexa un referente para cantos queiran ter opinión fundada respecto de este ámbito. Como todo libro de tan ampla pretensión e características, este non ten todo o que sobre o particular poida dicir un escrupuloso especialista, pero achega gran cantidade de información e unha coherente explicación para coñecer mellor os miúdos do libro e a lectura, o ámbito cultural máis próximo e inmediato a todos os cidadáns. Froito de análise detida, entre outros, do arquivo do INLE (Instituto Nacional do Libro Español), de memorias de empresarios e de tratamento do libro como documento de múltiples rexistros informativos, cobre un espazo que ata este momento carecía dunha visión tan compacta e suxerente. Se o tiña xa noutros países da nosa contorna e é abondo probable que o autor piamontés -moi bo coñecedor de amplos capítulos da cultura escrita, de antes e despois de Gutenberg- teña un bo fornecemento deste xénero bibliográfico na súa rica biblioteca.

Españopoly. Como hacerse con el poder en España (o por lo menos intentarlo) , é un libro da xornalista Eva Belmonte, que acaba de publicar Ariel. aproveitei as físgoas da prolixa información que os medios servían sobre os de desfiles e pasos da Semana Santa para degustar esta delicia gustativa. Creo que a Umberto Eco, veulle ben para montar unha trama novelesca que nos ilustrase sobre os os recunchos da opacidade que teñen gran parte das decisións gobernamentais en España -tamén as educativas e culturais, ou as subvencións de diverso tipo a xornais, revistas e libros-, prolongada agora mesmo baixo sesudas reiteraciones intrascendentes á “transparencia”. Aquí atopase, ademais, unha sólida fundamentación baseada en algo que ao filólogo e xornalista italiano élle moi querido: a análise de textos. A autora -e a Fundación Cidadana Civio, con quen traballa- len amodo o BOE e contextualizan as resolucións e decretos a que dá cabida, para facernos caer na conta dos recunchos do poder: quen fan as normas, a que intereses obedecen, a quen benefician especialmente, aparecendo deste xeito bastante espidos os selectos grupos da élite económica e política que nos gobernan. O que o BOE noso de cada día mostra, sumado ao que o “Indultómetro” engade e o que pode documentarse nos escasos rexistros públicos dalgunhas fundacións e organizacións, pode verse con gran perplexidade que pasa co noso diñeiro público e a que mans principais revirte primordialmente. Neste libro aparecen bastante claros os camiños que representan algúns colexios privados “o do Pilar, da c/ Castelló de Madrid, é un modelo- no comezo do xogo social, quen son os xogadores de verdade e que papel ten niso a herdanza, as portas xiratorias entre o público e privado ou viceversa, os indultos de cárcere e deshonra, e o cambio de cadeiras entre uns e outros para non estar nunca lonxe do poder -e dos recursos-. Eses son outros tantos capítulos polos que decorre a análise. O seu título, a imitación do Monopoly -o xogo de mesa ao que chamabamos “Palé” a finais dos cincuenta- non é mera metáfora, esa fórmula literaria que adoitamos empregar para aproximarnos mellor á realidade, sobre todo cando é moi dura. Este afán crítico do libro tamén cumpre cunha das venturas que Eco querería para a prensa de continuo.

El entierro de Genarín (reedición de Alfaguara, Madrid, 2015, con ilustracións de Antonio Santos) era unha boa sobremesa preparada por Julio Llamazares, moi apto para ser relido en Semana Santa. A medio camiño entre a narración picaresca e a moi irónica contextualización da crónica de sucesos provinciana, este inclasificable relato conta con gran detalle a recuperación dunha procesión profana que segue tendo vixencia o xoves santo en León. Todo parte dun accidente mortal no ano 1929, ao que un grupo de amigos de variada condición decidiu dar vida cerimonial para rememorar periódicamente ao personaxe central daquel acontecemento, o pobre Genarín. Esta primeira narración que Llamazares logrou editar en 1981 por primeira vez, transcorre entre livaciones, poemas e recordatorios de diverso alcance: son constantes as referencias á vida urbana leonesa dos primeiros anos da transición, e transpira unha profunda bonhomía e gran sentido do humor por todos os costados. Apareceu por primeira vez en 1981 e fun testemuña próxima dalgunhas das seguintes -a cargo de Jesús Moya para Endymion-, en que o autor mostrábase sempre alleo ás insinuacións de editoriais moito máis poderosas para reeditar o tal enterro: sempre se mostrou rigorosamente fiel co seu primeiro editor madrileño. Seguiría tendo bo futuro o recordo deste peliqueiro leonés se fosen moitos os que imitasen ao seu cronista no quefacer xornalístico cotián.

Redes internacionales de la cultura española (1914-1939) é unha exposición breve e escueta que pode verse no Museo da Paixón, do Concello de Valladolid, ata o 10 de maio. Non foi propiamente un prato de lectura, salvo que entendamos que entre ver e ler non hai gran diferenza, pois non se trata de descifrar mecánicamente signos, senón, sobre todo, de desenvolver a capacidade comprensiva un pouco máis plausiblemente. Case á beira da Praza Maior vallisoletana, centro de múltiples encontros procesionales -ata 33 pasos nalgunha delas-, tiña reclamo suficiente para ampliar coñecemento sobre algunhas das características culturais do noso presente. A decepción, con todo, foi considerable porque o que esperaba ver non o vin e, por conseguinte, quedáronme no aire máis preguntas das razoables. É probable que a outro espectador lle sucedese algo distinto. Non o sei, pero por ningún lado logrei ver alusións claras ao contexto en que se producía aquel ir e vir de personaxes importantes do noso panorama intelectual e académico ao estranxeiro ou, á inversa, o como e porqué das viaxes a España dalgúns dos grandes fitos da intelectualidad europea e americana. Menos puiden decatarme da onde habían ir a parar e por que as presuntas “redes internacionais da cultura” unha vez chegados a 1936 e, menos, a 1939 ou posteriormente. Algunhas confusas adxecións -e outras alusións desteñidas ou mixtificadas do programa de man- engadíronme non pouca perplexidade a canto podía verse en vitrinas e paredes -pouco e moi seleccionado-. En definitiva, no canto de poder ler informativamente tiven que facer hipóteses interpretativas -¡e oxalá me equivocase!- sobre de se os artífices do evento expositivo tiñan ou non un concepto excesivamente idealista do que sexa ese momento histórico, as institucións a que deu lugar -coa súa secuencia posterior- e, tamén, sobre do que deba ser a historia mesma e a súa función cívica. Creo que a Umberto Eco tampouco lle gustou esta proposta expositiva que difícilmente permite entender o que di mostrar, pola cantidade de documentación que parece interesada en disfrazar e esconder á vista. A maxia deste xénero de exposicións adoita consistir en que non só mostren coherencia e diálogo uns elementos con outros, senón en que todos xuntos sexan un mosaico que permita entender dun golpe un proceso ou secuencia de procesos dignos de coñecemento. A desta parece que se cifrase en facer ver aqueles anos de auténtica crise europea e mundial como un peculiar milagre español, ao que se evitase documentar suficientemente para que resultase tal.

Umberto Eco, en correspondencia co que escribira en 1964 sobre Apocalípticos e integrados, volve, no artigo arriba citado, sobre a comunicación de masas e, especialmente, sobre Internet e a crise do xornalismo. Tamén sobre algunhas das súas virtudes e posibilidades, entre as que cabería -di- “un xornal que se converta non só en crítica da realidade cotiá, senón tamén da realidade virtual”. Para o que, sería imprescindible que cambiase moito o modo de facer por parte de cantos interveñen nas propostas actuais de lectura. El mesmo fala de que a prensa se acredite analizando, contrastando, contextualizando, poñendo en valor o que merece a pena e relegando ao esquecemento o que, pese á súa aparencia, tan só é lama e baldeira frustración. Máis aló da prensa -e máis acó-, é clave esta posición comprometida se non se quere incurrer en descrédito e desafección máis profunda que a existente. Porque, hase de recoñecer adicionalmente que as novas xeracións non teñen problema coas novas tecnoloxías de lectura e, tamén, que xa teñen outro modo de lectura, máis fragmentario e disperso que o das anteriores. Co cal, o encontro interxeracional democrático necesitado está de que as propostas que, no plano cultural e educativo se están facendo, o teñan en conta se non queren caer no baleiro estéril. Evidentemente, todo iso ten que ver coa política. E, particularmente, coa educativa: recorden, ao efecto, aqueles debates continuos de todo tipo de axentes contra un “ensino comprensivo”, accesible a todos. Ninguén se estrañe agora de tanta xente con problemas serios para ler no sentido máis rico do que isto significa e cara ao que apunta Eco: non só o detectou PISA, senón multitude de profesionais de todos os campos do coñecemento.


Temas: Umberto Eco, Lectura, Novos medios, Cultura escrita, Funcións políticas da educación, Historia de la Edición en España (1939-1975), Españopoly, El entierro de Genarín, Redes internacionales de la cultura española (1914-1939).

Manuel Menor Currás
Madrid, 05/04/2013