Manuel Menor Currás
Este
verán, non lograremos a pacífica indolencia que, outros anos, nos
alagaba. Como nun pesadelo, parece que todo se trastornou ou, segundo
se mire, que todo estivese volvendo onde adoitaba. En verdade, ambas
as cousas vivímolas no transcurso dun amplo periplo de
características anómalas para a traxectoria da educación en
España. Pero a coxuntura agudízaas e inquiétannos
crecentemente.
Nacidos na postguerra, antes de que
chegase a desenvolvista Lei Xeral de Educación, de 1970, xa
eramos bastante adultos. Ademais de sufrir na infancia moitas das
penalidades daqueles anos, tocounos vivir con plena consciencia a
última etapa franquista, a difícil transición e os sucesivos
gobernos que de entón acá sobreviñeron. Estamos feitos da
experiencia como escolares -e profesores inexpertos- de cando
daquela, e das tentativas en que, de diversos modos estivemos metidos
para cambiar aquilo. Reformas e contrarreformas habidas nestes
últimos 37 anos -coas súas correspondentes leis orgánicas,
decretos e circulares- nutriron de sentido o noso afán. E o que
estamos vivindo agora mesmo, cando tantos xa se xubilaron ou están
no transo de facelo --mentres se segue fiando nunha nova lei orgánica
e demais aparato lexislativo recorrente-, acima un longo proceso en
que as políticas educativas se seguen contrapoñendo compulsivamente.
Visto en retrospectiva, o conxunto de
cambios presuntamente acaecidos neste tempo non parece un avance
continuo entre problemas a superar, senón, máis ben, unha dinámica
en fase regresiva. Máis que facer pensar nunha linealidade do tempo,
dotado de sentido renovador e esperanza creadora, o sucedido neste
período trae á mente, ante todo, unha circularidade irremisible
como a da Natureza, repetitiva de ciclos e independente de canto
fagamos, pensemos ou decidamos os mortais. O prestixioso xurista
Piero Calamendrei preguntábase en 1939 nun delicioso relato dos seus
veráns infantís nos campos da Toscana, á propósito dos
“vencementos misteriosos” que non dependen de ningún decreto:
“Quen lles advirte ás crisálidas que chegou o momento de romper o
capullo ou ás andoriñas que teñen que reunirse para emigrar”...?
(Inventario da casa de campo, Madrid, Trotta, 2012). Igual
pregunta cabe sobre moitas decisións das que nos últimos meses xa
pesan sobre a escola pública. Ben expresivas do peculiar universo
conceptual do “como Dios manda”, é coma se procedesen dun fatum
mítico alleo á nosa vontade, cuxa repetición sobreviñese
inexorable de cando en cando.
Estes zigzags evenemenciais
que se producen na historia real, a vivida por cada un,
permítennos redescubrir, doutra banda, que as vivencias dos nosos
escolares no curso próximo, seguramente serán máis anticuadas
-menos modernas, máis retrógradas e, se queren, máis
reaccionarias- que as que lles tocaron a estudantes de cursos
anteriores ou, ata, a momentos precisos do noso propio pasado. O
certo é que non por vivir en 2013 será todo máis “guay” que
nos setenta ou oitenta, por exemplo. Pode ser ata máis decimonónico.
Mirando cara atrás cando xa se dulcifican os recordos, sensato
parece relativizar a cronoloxía: poida que os nosos avós sexan máis
modernos que nós en asuntos importantes. Todas as historias da
Historia teñen as súas propias anomalías, o que non é consolo
ningún.
Pertenzo ás xeracións de españois que,
desde logo, non se puideron nutrir a tempo do maxisterio que poderían
ter de non terse producido a guerra. A depuración de mestres,
profesores e catedráticos en escolas, institutos e universidades, é
hoxe bastante ben coñecida grazas a estudos como o de Francisco
Morente Valero: La escuela y el Estado Nuevo: la depuración del
magisterio español (1936-1943), (Valladolid, Ámbito,1997).
Sumir ao investigado, entre outros, por Luís E. Otero Carvajal La
destrución de la ciencia en España: Depuración universitaria
durante el franquismo (Ed. Complutense, 2006)-, e entenderase que
os nados entre os 40 e 60 do século pasado non tiveron a sorte de
gozar dos coñecementos e saberes da que con toda razón é
considerada a “Idade de prata” da ciencia e as letras de España.
Os que non morreron ou foron fusilados, tiveron que exiliarse da
vida pública. Estas xeracións foron as que sufriron as
consecuencias primeiras daquela España rota: as reformas e
innovacións educativas que se foron desenvolvendo desde 1907, á
calor da JAE (Junta de Ampliación de Estudos) -como pode verse en:
Revista de Educación, nº extraordinario de 2007-, non
estiveron ao seu alcance. Todo iso foilles negado e, en particular, a
pedagoxía, coidado, ambiente e currículo dunha das súas
institucións máis beneméritas como o Instituto-Escola. Para nós,
tan valiosos mestres, pensadores e científicos, e as estruturas que
crearon, foron -ata moitos anos despois en que logramos
redescubrirlos- institucións e xentes de “outro país”,
ninguneadas e vituperadas porque foran adoptadas pola democracia da
IIª República como fundamento liberador dos cidadáns.
No
seu lugar, o presente educativo que tiveron de conxugar estas
xeracións de concidadáns tivo coordenadas moi distintas. Que todo o
anterior era anómalo e que o que se impuña era algo moi distinto
-máis anómalo realmente- é ben visible na amena lectura de Andrés
Sopeña, El florido pensil: Memoria de la escuela nacionalcatólica
(Barcelona, Crítica,1994). Lendo na distancia que quixeron ensinar
aos poucos que puideron exceder a escola primaria, constátase que
tiña como destinatarios a extraterrestres doutro país e outra
época. Non digamos se se penetra un no especificamente programado
para a minoración das mozas en torno ao fogar como centro das súas
vidas. Todo era unha clara volta atrás, cara ao que fora a escola en
torno ao Concordato de 1851. Pemartín, Ibáñez Martín, Enrique
Herrera Oria, Sáinz Rodríguez, moitos membros da ACNP (Asociación
Católica Nacional de Propagandistas) e da AN/AP (Acción Nacional/
Acción Popular), deixaron textos moi explícitos do que querían
neste terreo. Responsables dos primeiros pasos do Ministerio de
Educación Nacional daquel “Estado Novo”, súas son as
depuracións e decretos que -segundo pode seguirse ao detalle no BOE
e no seu precedente de Burgos-, déronlle volta ao que quixera ser a
educación republicana. Tamén lles debemos a supresión “triunfal”
de moitas escolas e institutos públicos -(Ordes de 04/ 04/ 1939;
20/ 04/ 1939 e 05/ 08/ 1939)- e a creación do CSIC -en
substitución da JAE (Lei de 24/ 11/ 1939). Entre outras
razóns, para controlar a nova docencia universitaria de onde saíron
os nosos ensinantes principais: “queremos unha ciencia católica.
Liquidamos, xa que logo, nesta hora -dixo Ibáñez Martín ao
inauguralo- todas as herexías científicas que secaron e agostaron
as canles da nosa xenialidade nacional e sumíronnos na atonía e a
decadencia?. As reduplicativas anomalías da nosa formación son ben
visibles aínda nos libros de texto deses longos anos, como, en parte
moi significativa, analizou Emilio Mito, legitimación y violencia
simbólica en los manuales escolares de Historia durante el
franquismo Castillejo: (1936-1975), (Madrid, UNED, 2008).
E
en novembro de 1975 sucedeu o que a natureza quixo. Outra vez
volveu polos seus foros e, sen que case ninguén se acordase
demasiado das querenzas da IIª República, viñeron logo a
Constitución -co seu artigo 27-, e as varias transicións que nos
trouxeron ata hoxe. De tal modo que, nisto da educación, aínda que
algunhas cousas parecen terse asentado -a ampliación obrigatoria
ata os 16 anos, talvez-, en demasiadas outras, incluído o que e o
como desa ampliación gratuíta, segue sendo un espazo de violencias
simbólicas. O non acordado entre todos como común e intocable,
constitúe unha xeografía privilexiada para mostrar agora mesmo que
quede ou non atado fai 37 anos. Nun recente curso da Complutense,
entre o 23 e 27 de xullo no Escorial, Julio Aróstegui e outros
especialistas puxeron de manifesto moitos aspectos “do peso do
pasado: o franquismo e o antifranquismo na España constitucional”.
No ámbito educativo, por máis que foron 37 anos de modificacións
de diverso calado, esta crise serviu o pretexto para desmantelar ou
desvirtuar moitos do logros que, ás cegas, criamos lograr. Tan
voluble e sectaria é a política actual, que, coma se o construído
por aquelas xeracións fose moi anómalo, impón ás nosas escolas e
universidades públicas a circularidade case natural do tempo
anterior. No canto dunha mellora progresiva no logrado, fai volver o
sistema educativo español aos sesenta en moitos dos seus aspectos
máis relevantes.
A violencia institucional que
aumenta sobre a Escola pública, sobre todo desde este último curso
-non se esqueza que tamén as autonomías deciden-, ten carácteres
de zafio exhibicionismo naturalista na súa versión máis
darwinista. De tal calibre é e tan selectivamente orientado está a
danar ás clases máis humildes, que todo o que oficialmente se di
-adubado de descarados simplismos populistas- é pura ficción. Soa a
rancio neoconservadurismo, herdeiro neto do franquismo, absolutamente
anómalo para construír un país á altura dos retos democráticos
de agora mesmo. Aí están para confirmalo as leis que, de paso,
están ditando oportunistamente en ámbitos tan próximos ao
socioeducativo, como as vacinas de nenos ou os embarazos con
malformacións. Mentres nos imos decatando das ganancias que
facilitan aos colexios privados... e á sanidade privada, pretenden
demostrar que a natureza é como é e que, por fortuna, aí están
eles para secundala, pois din ser uns mandados. Entendida así a
democracia, como esencialista sistema métrico decimal, só producen
desconcerto, sobre todo, nos que teñen memoria. A sensación de
estafa que tan pronto procrearon débeos levar a deixalo: sen eles,
o futuro deste presente -a pesar dunha crise que amplifican- podería
ser esperanzado para a xente. Pero aí seguen, como o rei espido.
Para que, no medio de tan ostentosa ruína como multiplican, teñamos
un verán tranquilo...
¡Atentos a agosto!
Madrid,
30/ 07/ 2012
