O futuro deste presente

Manuel Menor Currás

Este verán, non lograremos a pacífica indolencia que, outros anos, nos alagaba. Como nun pesadelo, parece que todo se trastornou ou, segundo se mire, que todo estivese volvendo onde adoitaba. En verdade, ambas as cousas vivímolas no transcurso dun amplo periplo de características anómalas para a traxectoria da educación en España. Pero a coxuntura agudízaas e inquiétannos crecentemente.

Nacidos na postguerra, antes de que chegase a desenvolvista Lei Xeral de Educación, de 1970, xa eramos bastante adultos. Ademais de sufrir na infancia moitas das penalidades daqueles anos, tocounos vivir con plena consciencia a última etapa franquista, a difícil transición e os sucesivos gobernos que de entón acá sobreviñeron. Estamos feitos da experiencia como escolares -e profesores inexpertos- de cando daquela, e das tentativas en que, de diversos modos estivemos metidos para cambiar aquilo. Reformas e contrarreformas habidas nestes últimos 37 anos -coas súas correspondentes leis orgánicas, decretos e circulares- nutriron de sentido o noso afán. E o que estamos vivindo agora mesmo, cando tantos xa se xubilaron ou están no transo de facelo --mentres se segue fiando nunha nova lei orgánica e demais aparato lexislativo recorrente-, acima un longo proceso en que as políticas educativas se seguen contrapoñendo compulsivamente.

Visto en retrospectiva, o conxunto de cambios presuntamente acaecidos neste tempo non parece un avance continuo entre problemas a superar, senón, máis ben, unha dinámica en fase regresiva. Máis que facer pensar nunha linealidade do tempo, dotado de sentido renovador e esperanza creadora, o sucedido neste período trae á mente, ante todo, unha circularidade irremisible como a da Natureza, repetitiva de ciclos e independente de canto fagamos, pensemos ou decidamos os mortais. O prestixioso xurista Piero Calamendrei preguntábase en 1939 nun delicioso relato dos seus veráns infantís nos campos da Toscana, á propósito dos “vencementos misteriosos” que non dependen de ningún decreto: “Quen lles advirte ás crisálidas que chegou o momento de romper o capullo ou ás andoriñas que teñen que reunirse para emigrar”...? (Inventario da casa de campo, Madrid, Trotta, 2012). Igual pregunta cabe sobre moitas decisións das que nos últimos meses xa pesan sobre a escola pública. Ben expresivas do peculiar universo conceptual do “como Dios manda”, é coma se procedesen dun fatum mítico alleo á nosa vontade, cuxa repetición sobreviñese inexorable de cando en cando.

Estes zigzags evenemenciais que se producen na historia real, a vivida por cada un, permítennos redescubrir, doutra banda, que as vivencias dos nosos escolares no curso próximo, seguramente serán máis anticuadas -menos modernas, máis retrógradas e, se queren, máis reaccionarias- que as que lles tocaron a estudantes de cursos anteriores ou, ata, a momentos precisos do noso propio pasado. O certo é que non por vivir en 2013 será todo máis “guay” que nos setenta ou oitenta, por exemplo. Pode ser ata máis decimonónico. Mirando cara atrás cando xa se dulcifican os recordos, sensato parece relativizar a cronoloxía: poida que os nosos avós sexan máis modernos que nós en asuntos importantes. Todas as historias da Historia teñen as súas propias anomalías, o que non é consolo ningún.

Pertenzo ás xeracións de españois que, desde logo, non se puideron nutrir a tempo do maxisterio que poderían ter de non terse producido a guerra. A depuración de mestres, profesores e catedráticos en escolas, institutos e universidades, é hoxe bastante ben coñecida grazas a estudos como o de Francisco Morente Valero: La escuela y el Estado Nuevo: la depuración del magisterio español (1936-1943), (Valladolid, Ámbito,1997). Sumir ao investigado, entre outros, por Luís E. Otero Carvajal La destrución de la ciencia en España: Depuración universitaria durante el franquismo (Ed. Complutense, 2006)-, e entenderase que os nados entre os 40 e 60 do século pasado non tiveron a sorte de gozar dos coñecementos e saberes da que con toda razón é considerada a “Idade de prata” da ciencia e as letras de España. Os que non morreron ou foron fusilados, tiveron que exiliarse da vida pública. Estas xeracións foron as que sufriron as consecuencias primeiras daquela España rota: as reformas e innovacións educativas que se foron desenvolvendo desde 1907, á calor da JAE (Junta de Ampliación de Estudos) -como pode verse en: Revista de Educación, nº extraordinario de 2007-, non estiveron ao seu alcance. Todo iso foilles negado e, en particular, a pedagoxía, coidado, ambiente e currículo dunha das súas institucións máis beneméritas como o Instituto-Escola. Para nós, tan valiosos mestres, pensadores e científicos, e as estruturas que crearon, foron -ata moitos anos despois en que logramos redescubrirlos- institucións e xentes de “outro país”, ninguneadas e vituperadas porque foran adoptadas pola democracia da IIª República como fundamento liberador dos cidadáns.

No seu lugar, o presente educativo que tiveron de conxugar estas xeracións de concidadáns tivo coordenadas moi distintas. Que todo o anterior era anómalo e que o que se impuña era algo moi distinto -máis anómalo realmente- é ben visible na amena lectura de Andrés Sopeña, El florido pensil: Memoria de la escuela nacionalcatólica (Barcelona, Crítica,1994). Lendo na distancia que quixeron ensinar aos poucos que puideron exceder a escola primaria, constátase que tiña como destinatarios a extraterrestres doutro país e outra época. Non digamos se se penetra un no especificamente programado para a minoración das mozas en torno ao fogar como centro das súas vidas. Todo era unha clara volta atrás, cara ao que fora a escola en torno ao Concordato de 1851. Pemartín, Ibáñez Martín, Enrique Herrera Oria, Sáinz Rodríguez, moitos membros da ACNP (Asociación Católica Nacional de Propagandistas) e da AN/AP (Acción Nacional/ Acción Popular), deixaron textos moi explícitos do que querían neste terreo. Responsables dos primeiros pasos do Ministerio de Educación Nacional daquel “Estado Novo”, súas son as depuracións e decretos que -segundo pode seguirse ao detalle no BOE e no seu precedente de Burgos-, déronlle volta ao que quixera ser a educación republicana. Tamén lles debemos a supresión “triunfal” de moitas escolas e institutos públicos -(Ordes de 04/ 04/ 1939; 20/ 04/ 1939 e 05/ 08/ 1939)- e a creación do CSIC -en substitución da JAE (Lei de 24/ 11/ 1939). Entre outras razóns, para controlar a nova docencia universitaria de onde saíron os nosos ensinantes principais: “queremos unha ciencia católica. Liquidamos, xa que logo, nesta hora -dixo Ibáñez Martín ao inauguralo- todas as herexías científicas que secaron e agostaron as canles da nosa xenialidade nacional e sumíronnos na atonía e a decadencia?. As reduplicativas anomalías da nosa formación son ben visibles aínda nos libros de texto deses longos anos, como, en parte moi significativa, analizou Emilio Mito, legitimación y violencia simbólica en los manuales escolares de Historia durante el franquismo Castillejo: (1936-1975), (Madrid, UNED, 2008).

E en novembro de 1975 sucedeu o que a natureza quixo. Outra vez volveu polos seus foros e, sen que case ninguén se acordase demasiado das querenzas da IIª República, viñeron logo a Constitución -co seu artigo 27-, e as varias transicións que nos trouxeron ata hoxe. De tal modo que, nisto da educación, aínda que algunhas cousas parecen terse asentado -a ampliación obrigatoria ata os 16 anos, talvez-, en demasiadas outras, incluído o que e o como desa ampliación gratuíta, segue sendo un espazo de violencias simbólicas. O non acordado entre todos como común e intocable, constitúe unha xeografía privilexiada para mostrar agora mesmo que quede ou non atado fai 37 anos. Nun recente curso da Complutense, entre o 23 e 27 de xullo no Escorial, Julio Aróstegui e outros especialistas puxeron de manifesto moitos aspectos “do peso do pasado: o franquismo e o antifranquismo na España constitucional”. No ámbito educativo, por máis que foron 37 anos de modificacións de diverso calado, esta crise serviu o pretexto para desmantelar ou desvirtuar moitos do logros que, ás cegas, criamos lograr. Tan voluble e sectaria é a política actual, que, coma se o construído por aquelas xeracións fose moi anómalo, impón ás nosas escolas e universidades públicas a circularidade case natural do tempo anterior. No canto dunha mellora progresiva no logrado, fai volver o sistema educativo español aos sesenta en moitos dos seus aspectos máis relevantes.

A violencia institucional que aumenta sobre a Escola pública, sobre todo desde este último curso -non se esqueza que tamén as autonomías deciden-, ten carácteres de zafio exhibicionismo naturalista na súa versión máis darwinista. De tal calibre é e tan selectivamente orientado está a danar ás clases máis humildes, que todo o que oficialmente se di -adubado de descarados simplismos populistas- é pura ficción. Soa a rancio neoconservadurismo, herdeiro neto do franquismo, absolutamente anómalo para construír un país á altura dos retos democráticos de agora mesmo. Aí están para confirmalo as leis que, de paso, están ditando oportunistamente en ámbitos tan próximos ao socioeducativo, como as vacinas de nenos ou os embarazos con malformacións. Mentres nos imos decatando das ganancias que facilitan aos colexios privados... e á sanidade privada, pretenden demostrar que a natureza é como é e que, por fortuna, aí están eles para secundala, pois din ser uns mandados. Entendida así a democracia, como esencialista sistema métrico decimal, só producen desconcerto, sobre todo, nos que teñen memoria. A sensación de estafa que tan pronto procrearon débeos levar a deixalo: sen eles, o futuro deste presente -a pesar dunha crise que amplifican- podería ser esperanzado para a xente. Pero aí seguen, como o rei espido. Para que, no medio de tan ostentosa ruína como multiplican, teñamos un verán tranquilo...

¡Atentos a agosto!
Madrid, 30/ 07/ 2012