O cabalo de Troia segue vivo

Neste presente, as formas trileiras de distracción seguen sendo múltiples, moi aptas para intereses alleos a unha sa convivencia democrática.

Desde que Homero contou cara ao século VIII a.C. a “oca emboscada” de que se valeu o astuto Odiseo para derrotar aos troianos, serviu de metáfora para contar estrataxemas con que aproveitarse da credulidade. Múltiples foron as versións artísticas e literarias, particularmente as de Eurípides e Virxilio, a esta invención enganosa. Dicir hoxe «cabalo de Troia» segue sendo habitual alegoría do uso da aparencia de verdade para proveito propio a conta do dano alleo. Aí están as advertencias sobre malware que pode danar o software do móbil e do computador, “troianos” que rouban contrasinais, contas bancarias e datos de valor para o descoidado. A técnica de distracción de Ulises é habitual nas estratexias militares, nas transaccións económicas, en xogos tácticos como o xadrez e, por suposto, na publicidade e outros aspectos da vida cotiá.

 Os noticieiros

O “cabalo de Troia” está presente en moitas decisións que outros toman e nnos afectan. Por iso os noticiarios son un magnífico escaparate para observar a viveza que mostra na narrativa de noticias, en que nos coan información interesada e non sempre veraz. Houbo un tempo, nos anos oitenta, en que se puxo énfase en que fose obxectivo relevante do ensino o logro dunha lectura “crítica”. É dicir, que non se dese por bo o que calquera libro, xornal, revista, radio ou televisión puxese en circulación, debía afrontase sempre cunha bagaxe de desconfianza antes de dala por boa. Para non perderse, logralo require tempo e paciencia a quen aspire a ter competencia en “lectura comprensiva”. Corenta anos máis tarde, cando medrou exponencialmente a información e a súa circulación nos dispositivos electrónicos, este obxectivo complícase. Non parece, que se logrou moito neste campo máis aló da lectura “mecánica”, hoxe accesible a todos e moitas persoas de todas as idades teñen dificultades para discriminar autonomamente información fiable que mereza a pena.

Creceu a monotorización estandarizada da manipulación de mensaxes; expertos como Umberto Eco, Chomsky, Lakoff ou Noemí Klein, mantivéronnos advertidos, pero nas respostas que transmiten as culturas urbanas dominantes predomina unha alta dose de semianalfabetismo lector. Tería lóxica se se contemplase unicamente a parte alta da pirámide de idades, cuxo input escolar foi malo, mediocre ou inexistente. Pero cando se constata que esa incapacidade de ler ben alcanza de cheo ás cohortes do alumnado posterior aos Pactos da Moncloa, advírtese o seu nivel antidemocrático; detectáronse en 1977 graves problemas de escolarización e a clara divisoria que se estableceu entre ensino privado e público. O problema é que eses signos continúan visibles nos índices de “fracaso escolar”, e os pasos diferenciais cara a el, nas diversa formas de abandono aínda existentes no actual sistema educativo. Este fracaso do sistema -colateralmente dos cidadáns- é máis grave aínda se se ten en conta que, en cidades como Madrid, a Comunidade teoricamente máis rica, pero con menos investimento en educación pública entre todas as demais, só un 40% asiste xa a centros da rede pública, mentres crecen as axudas á rede privada por distintos medios. Mesmo “os non nados” contan, antes de nacer, a efecto de solicitar bolsas para estes centros aínda que os ingresos familiares superen amplamente os 100.000 euros.

 Igual que en Sanidade, o modelo educativo de Madrid -que se exporta pouco ás outras Comunidades-, defende que todo irá mellor se todos os cidadáns acabamos privatizados nunha entidade aseguradora e nun ideario “privado” de ensino. A “liberdade á madrileña” crece co liderado de A. N. Feijóo: a intención de voto xa o prefire respecto a outras opcións, aínda que os seus seguidores non ven aos pobres do último informe FOESSA: tres millóns de persoas das que millón e medio estarían en situación de exclusión. Crece a fenda social respecto ao 18% dos que teñen as maiores rendas, e o rampante semianalfabetismo, proclive a todo tipo de bulos e supersticións en mensaxes de móbil, é fonte de votos tan aceptable, que o neoliberalismo pastorea nel os seus “cabalos de Troia”. Crecen os indicadores de desigualdade, pero a moita xente élle indiferente o que diga a Constitución sobre os seus dereitos. Se polos feitos nos guiamos, e non polos lemas en que insisten moitos gobernantes –e indirectamente os medios-, o semianalfabetismo é rendible. Empeza a dar igual que nos apartados 1-4 do art. 27CE  se pactase unha escolarización universal digna, apta para “o desenvolvemento da personalidade” se estruturalmente segue sendo desigual. Que máis dá que o cumprimento do art. 43 esixa unha “organización”, “tutela” e “protección” do “dereito á saúde” se medra aceleradamente a tendencia privatizadora.

A mediocridade lectora actual dana a sa convivencia, ao ser incapaz de distinguir que a boa información presta atención a como os indicadores de ambos os dereitos evidencian unha crecente cronificación da desigualdade. A regresión acelerada a onde adoitabamos andar antes de 1975 está a xerar bos lectores que, para entendelo, confesan ver na historia da torre de Babel e o seu “vurullo da linguaxe” (Xénese, 11, 9), non un acontecemento do pasado, senón unha  premonición dun presente en que os mandamentos contra a mentira, o roubo, o falso testemuño e a cobiza (Éxodo, 20, 12-17) nutren as políticas actuais en canto ao uso de recursos públicos en proveito de intereses dos ricos. Viron, ademais, que naquela atmosfera do xudaísmo bíblico, en que esta palabra non tiña boa prensa, xa existía “a chusma de malvados, turba dos axentes do mal, os de palabra envelenada contra os íntegros sen temer nada” (Salmos. 64, 3-6). E que, nos Evanxeos cristiáns, os fariseos, sepulcros branqueados (Mt. 23, 13-32) e timadores da credulidade, teñen tanto protagonismo como Herodes, Poncio Pilato e os mercadores que fan do templo “unha cova de bandidos” (Mt. 21,13).

 Este verán

Xullo e agosto adoitaban ser, non fai moito, o tempo en que os xornais inventaban máis noticias; as que tiveron a man os nados despois da Guerra, por como mudaban o sentido de acontecementos, non foron menos míticas que a do monstro do Lago Ness; a intensa manipulación da Historia de España, o currículo escolar e a censura, impedían coñecer os que afectaban de cheo ás súas vidas. Na democracia actual, a liberdade informativa acumula tantas modalidades de ficción mentireira que, ás veces, coa saturación de indiferenciada información, semella unha nova reprobación inquisitorial. A súa relación co cabalo de Troia é moi rechamante este verán; tan premonitorio é do intolerables que poden ser os que veñan na década seguinte, que é asombroso o sesgo das noticias sobre incendios, climatoloxía, turismo, a guerra en Ucraína e os seus efectos inflacionarios. O escenario de futuro é inquedante, pero case todo este material, de aparencia moi testemuñal ás veces, procura infantilizar a lectores e oíntes para que non miren máis aló deste fugaz presente. Con todo, deséxolles un feliz verán, sorte e… deica setembro.

TEMAS: Manipulación informativa.- Memoria histórica e democrática.- Semianalfabetismo.- Educación e Sanidade públicas.- Cambio climático.

 MMC (20.07.2022)

Unha nova orde na vella orde

Trátanse de soldar as fendas que, desde 1989 até hoxe, acusa o vello sistema de bloques, e que a globalización económica non  cambiou.

Segundo  se mire que acaba de suceder ás portas de Melilla ou ao que estes días sucedeu coa OTAN  en IFEMA de Madrid, o mundo máis xusto e pacífico, no que haxa traballo para todos, o sol luza no seu punto xusto de ceo azul todos os días, sexa agradable pasear por rúas ben axardinadas, e todos se respecten na súa diversidade, parecen estar lonxe, segue sendo inalcanzable para a inmensa maioría dos humanos; non ten cabida no espazo e tempo concretos en que nos toca vivir e é utópico. A contorna existente contradí esa ilusión tan ordenada e ben disposta, aparece rota en anacos estraños entre si, e mentres algúns se empeñan en soster a quimera de como debería ser, a gran maioría resígnase ou acepta a realpolitik dunha nova  orde. En liñas xerais, o que estamos a ver nos últimos telexornais non pasa de ser unha recolocación das pezas que había; repite o que se fixo mil veces na historia humana.

A nova vella orde das palabras e as cousas

Mentres a nosa mirada se acomoda, seguirá habendo historias que non vemos ou non queremos ver, algunhas parecerán atopar máis concordancia e, por suposto, terán máis visibilidade nos orzamentos xerais do Estado: estes reacomodos fanse co diñeiro de todos. Aos poucos, segundo vaian crecendo e repetíndose as mensaxes nos medios, a nova orde irase erixindo en filtro da bondade ou maldade da relación dunhas cousas con outras. O que en diante case ben co novo guión, estará ben e, por un tempo, quedará establecido que o que non encaixe adecuadamente estará mal e é desorde. Isto dicía Michel Foucault nun dos seus libros fundamentais: As palabras e as cousas, para destacar que “os códigos fundamentais dunha cultura –os que rexen a súa linguaxe, os seus esquemas perceptivos, os seus cambios, as súas técnicas, os seus valores ou a xerarquía das súas prácticas- fixan de antemán para cada home as ordes empíricas cos que terá algo que ver e dentro dos cales recoñecerase”.

Que diga ou non a Historia respecto diso, e o que tenda a dicir en diante a Educación, irá da man, segundo as funcións que se lle queiran asignar. Teoricamente,  poden ser moitas, desde inducir á repetición reprodutora do que hai ou a modificacións sensibles da relación entre as persoas, as cousas e os acontecementos; tan ben poden repetir obxectivos de mitificación, transmisión de exemplaridades específicas ou determinadas tradicións, a bancarizar e repetir inalteradas, como pode cumprir co afán de conciencia crítica do momento presente e de anticipación de futuro, inducindo a cambios imprescindibles que melloren o presente. De seu, sen unha acción educadora consciente, o ser humano atópase subxugado entre cousas e acontecementos, que teñen a súa autonomía; atópase enmarañado en historias que non lle están subordinadas nin son homoxéneas. Por iso é fundamental observar a linguaxe en que se contaron e cóntanse e ensínanse a historia da economía, da sociedade, do clima, da vida política, das crenzas e costumes. En como se fai, fala a voz doutros homes, ten relevo o valor semántico que lle dan a unhas ou outras palabras, e a como expresan ou relatan canto acontece.

 

Moito humanos non son pasivos, senón que teñen unha posición moi activa; até os seus silencios son moi locuaces e promoven unha Historia e unha Educación que tenden a que predomine a pasividade ante o que acontece, moi interesadas en que así sendo in saecula saeculorum, porque isto xa deu de si todo o que debía dar. Agora ben, na medida en que o home é unha finitude que non terminou, á que lle “queda aínda algo que pensar no instante mismo en que pensa”, todo suxeito que coñece e é consciente ten máis oportunidades de situarse ante a súa contorna con máis criterio e capacidade para intervir na comunicación cos demais. Só a súa capacidade hermenéutica liberará os contidos da Historia, relacionaraos máis co que acontece e será capaz de dotar de sentido a súa propia existencia dentro da orde ou desorde de canto  rodea a súa vida: o control da finitude cambiante da linguaxe faralle máis libre para manexar a finitude que modifica o seu presente.

Loita de frases

Existen moito exemplos de manipulación da Historia e da Educación debidas. Moitos son visibles na maioría dos libros que se acomodan aos currículos escolares; adoita ser habitual que alteren radicalmente o valor das palabras e que, ao final, terxiversen profundamente o acontecido; nas análises de Emilio Castillejo, entre outros, vese ben claro o afastados que están do que di a historiografía máis acreditada. Non é menos canso observar o discurso que emiten habitualmente os noticiarios e os medios, con ese afán por que nos conformemos con tópicos establecidos desde antes de 1975. Á súa vez, moitas das revisións do pasado ben que se ocupan igualmente de que concorde cunha determinado orde como de sempre; as relacións entre Memoria e Historia do presente co seu inmediato pasado, cando foi moi conflitivo, fan significativo o empeño dalgúns colectivos en que non se altere a narrativa canónica anterior.

Sucede igual co acontecido no século XIX, do que abundan versións oficiais en que se silencia, entre outras moitas cousas, a palabra “clase social”, substituída por outras menos connotadas de conflito entre grupos, segmentos ou estratos da sociedade. No propio século XIX, en moitos círculos institucionais, “clase social”, “movemento obreiro”, “loita social” e similares, en que puidese haber semellanza coa linguaxe do Manifesto Comunista en 1848, procuráronse  borrar e, no seu lugar, abarcándoo todo de maneira menos antagónica –e para aparentar harmonía e fraternidade- , era habitual falar de “a cuestión social”, é dicir, de canto puña en dúbida a orde instituida, por inxusto que fóra especialmente para cantos tiñan que vivir dun mal salario e sen ningunha lei social que protexese minimamente a súa vida e as condicións laborais que lles impuñan. A sacrosanta orde que ditaba a propiedade privada así o ordenaba. Modulouse bastante coas institucións do Estado Social e, despois da II GM, coas que promoveu o Estado de Benestar. De entón acá, na nova orde que vén imperando, especialmente desde 1989, en que caeu o Muro de Berlín –e que a erosión do Estado de Benestar europeo mimetizou-, o máis habitual é que as diversas clases de oíntes ouzan o continuado e supostamente enxeñoso estímulo homoxeneizador que provoca unha publicitaria “loita de frases” -que dicía Eulalio Ferrer nun libro de 1992-, en vez daquela “loita de clases” de que falaba o obreirismo internacional  no século XIX.

Manuel Menor

Madrid, 29 de xuño de 2022