A opinión dos docentes...non conta?

16 mar 2012

Gallardón e a violencia

Rosa Enríquez
Publicado en La Región o 15.03.2012

Son malos tempos para a lírica, así é que no seu lugar, o que triunfa é a espiritualidade metálica, unha tendencia que busca, principalmente, impór unha realidade que non existe. Nótase entón no ambiente, unha burla insolente, elaborada con descaro. É o cinismo que, ou ben desdramatiza os problemas sociais co seu escepticismo e indiferenza, ou ben acomoda a realidade ao seu discurso. Parece que nos considerasen idiotas. Penso, ao dicir isto, nas declaracións de Gallardón, por exemplo, que utiliza o termo 'violencia estrutural' -coñecido e recoñecido por someter á clase traballadora mediante a invisibilización de problemas sociais como depresións, suicidios ou angustia permanente, patoloxizándoos- para referirse ás mulleres que, libremente, deciden abortar. Na opinión do político, estas mulleres, asoballadas pola devandita violencia, vense abocadas a unha decisión irrevocábel por mor de evitaren as críticas dunha sociedade que, segundo se infire do seu discurso, non perdoa a maternidade en solitario, entre outras cousas. Fía ben fino, a verdade. Como pouco, podemos afirmar que sabe manipular con destreza as palabras. Ante iso, ignoro que será máis produtivo, se rir ou botarse ao mundo nun barco, para desconectar e poñerse unha en 'modo silencio', pasar de todo e deixar que fagan co mundo un caldo de ignorancia e mendacidade. Digo isto porque, á marxe dos problemas de conciencia de cadaquén -polos que sinto un profundo respecto-, paréceme que as razóns que levan a unha muller a abortar son diferentes en cada caso. Daquela, non creo que o argumento da 'violencia estrutural', xerada polas sociedades capitalistas, deba ser empregado para tratar este tema. Non é ético, pero non porque sexa un termo pertencente ao imaxinario da esquerda, pois existe para todos/as, e, como tal, pode ser usado, senón porque o seu emprego, para tratar este tema, faise tendencioso.

A presión que se exerce sobre a forma de vivir das mulleres non provén da esquerda, mais da moralina dunha pequena burguesía trasnoitada que unicamente acepta, no fondo do seu corazón, un tipo de vida: a familia tradicional. Outras formas de vivir son contempladas con certa condescendencia, como se for necesario obter un 'permiso' para levalas á práctica. Calquera muller que non se someta ás tácitas regras sociais 'normalizadoras' sofre pequenas violencias, si, pero estas veñen doutro lado. Gallardón o entende perfectamente, así é que, de seguro, comprenderá, porque o uso do termo 'violencia estrutural' resulta, para a esquerda, estrañamente tóxico.

12 mar 2012

Déficit lingüístico estrutural e violencia


Manuel Menor Currás

Confesarei que a primeira vez que oín a palabra “estrutura” xa era bastante adulto e non entendín moito de que ía. Faltaba pouco para entrar na década dos setenta cando empecei a aclararme algo respecto diso. Volvo agora á estupidez inicial dos meus primeiros pasos do uso da razón, logo de oír o que lía, o pasado sete de marzo, na sesión de control parlamentario un resabiado Ministro de Xustiza. Era a véspera do Día Internacional da Muller e proclamaba urbi et orbi o inxusto da “violencia estrutural” que había no ambiente, que presionaba ás mulleres españolas para que abortasen. O encargado dos asuntos de Interior reafirmaría logo, impávido, ao día seguinte, que “o 90% das embarazadas sofre acoso”. Aplicado así este termo, de xeito tan inesperado e por mentes tan finas para o enderezamiento das cousas do dereito, as violentadas foron as meninxes dos oíntes, cuxa estrutura mental non tivo tempo de asimilar que esa fose a estratéxica razón pola que había que modificar a aínda vixente lei do aborto, cando nada se engadía respecto de como a nova lei que se pretende implantar vaia atallar as violencias reais que impiden que moitas mulleres poidan decidir libremente se queren ou non quedar embarazadas.

Isto é un cambio de terzo en toda regra respecto do que, entre moitos outros, Bourdieu legounos para o noso coñecemento sobre o manexo coherente destes conceptos. Pero, afeitos ver e oír ao recentemente estreado Ministro noutros alardes demostrativos -máis grandilocuentes que rigorosos-, só cabe que o seu exótico emprego nesta ocasión obedecese a unha grave penitencia que lle impuxeron como condición absolutoria por un desviado pasado en que presumía de ser o máis listo da súa grei ata o bordo da heterodoxia. Reticente a perder a condición de progre do seu grupo -pero gustoso de dar lustre de propósitos de emenda ao seu exercicio ministerial- tamén se lle puido oír na mesma sesión, de lectura tan amena, que esta era a disposición “máis progresista” das que ía promover no transcurso da lexislatura. Sería gracioso que a súa faraónica xestión na alcaldía madrileña -desvariada ata deixar endebedados aos madrileños in saecula saeculorum- fose motivada por haber estado ocupado no astuto seguimento secreto -con esforzado tesón investigador- das “inxustas” pautas do aborto. Co canónico asesoramento dos habituais expertos nestas condutas, parece concluír agora que, sen advertilo ninguén, as mulleres estivesen sendo presionadas, non excepcional ou accidentalmente, senón estruturalmente, para abortar. Tampouco ninguén advertira -ata que el propugnouno- que onde estean determinados xuíces, vitalicios e con capacidade de elixir entre si aos seus pares para rexer os seus azarosos destinos administrativos, moito mellor que se existe algún control democrático. Estraño é que -con tal precedente e postos no patriótico transo de recortar- a súa sagacidade non lle deixou ver que el mesmo sobra no seu cargo actual, porque o Ministerio que lle asignaron é underroche: a orde crucial do que respecto de Xustiza importa aos cidadáns -ou ao contrapeso deste Poder respecto ao Executivo e ao Lexislativo- queda con esta  súa proposta sesgado. Non só xa polos modos pactistas a que nos tiñan afeitos os membros do CGPJ, senón tamén, de engadido, polas formas, estruturalmente deficitarias con que “A Xustiza” se nos reviste na proxectada reforma.

O que a Providencia asigna a uns non se compadece ben co que a outros concede: será polas “liñas tortas” que algúns hermeneutas lle atribúen. O Ministro é moi libre de usar a linguaxe como queira: non faltaría máis. Pero esa senda en que tan desenfadadamente o acompañan outros do actual Gabinete, como o Sr. Wert, carrexaralle máis dun problema ao intentar coarnos gato por lebre. Os cidadáns podemos ser respectuosos co sesgo ideolóxico que, en cada momento, marquen as eleccións democráticas. O que non toleramos é a alegre insolencia de quen queira manipularnos con cambalaches de meras palabras.
Crerano moi rendible porque, entre tanto entretemento, non gastan un duro e dan moito que rexoubar á audiencia. Pero sería mellor para todos que fosen máis chans e sinxelos nos seus xestos e decisións: que se ativesen á habitual linguaxe de pau a que xa nos afixeron con iso do “sentido común”, “o previsible” e o “como Dios manda”; non queiran revestir de modernidade o que é mero despezamento de tradicionalismo anticuado. Non tomen aos cidadáns por leigos: o fracaso escolar que tanto pretextan -non para erradicar senón para que floreza mellor entre o resto da hispanidade que lles toca gobernar-, aínda non é tal que alcance aos outros dous terzos de cidadáns. Se tanto lles gusta aparvarnos cunha presuntuosa pedagoxía equívoca, ata mesturar os termos dos problemas ao seu antollo, haberá que encomendar aos académicos da RAE algunha misión urxente de control da alambicada linguaxe que manexan para enganar.

Por moi excesivos e epatantes que queiran ser no uso de determinadas palabras, non poderán ocultar o contraditorio déficit estrutural de significado con que usan -de xeito irresponsable e advenedizo- as que non corresponden de ningún xeito ao mapa conceptual en que se moven habitualmente. Cada palabra e o concepto que quere expresar ten o seu nicho ecolóxico, sen que a epiderme dos cambios políticos o modifique de inmediato. Por máis que llo propoñan, non significarán de súpeto o contrario do que o seu uso veu establecendo; só chirriarán, para pór máis en evidencia a pretensión de falsa caracterización. Co abuso, con todo, o que parecen ambicionar é o cambio climático do idioma. E conseguirán, iso si, que o máis propio da marca España, de que tanto presumen -o castelán-, se nos pervirta como base de comunicación. Logo de masaxearnos co déficit estrutural da nosa economía, para alagarnos de medidas causantes dun déficit social único -que nos están retrotraendo a 130 anos atrás-, só faltaría que houbese que quedar cun déficit estrutural dun dos nosos idiomas oficiais, ata máis abaixo do nivel cero da comunicación. Xa postos, o coherente vai ser que tamén Bruxelas, París, Londres, Berlín, Estrasburgo ou A Haia, a Sra. Merkel, o BCE ou quen teña a “soberana” atribución na UE -de control, amparo ou o que sexa-, nos faga unha auténtica auditoría de mínimos neste terreo, non sexa que esta locuacidade cada vez máis frecuente entre os nosos gobernantes sexa un indicio claro de que, no político, non esteamos en condicións de seguir pertencendo a ese club, que noutro tempo tanto anhelamos. Hai alguén aí...?

Isto de darlle volta ás palabras, ata que non expresen nada do que noutro tempo e noutros segmentos do pensamento político significan ou quixeron significar, está demasiado de moda. Na actual coxuntura, o cinismo falaz dos sofistas xera -como sempre- perturbacións similares ás que producen a fraude e a corrupción: a terxiversación desleal da linguaxe é unha especie de roubo e apropiación indebida. A este ritmo, pronto non saberemos de que falamos cando pretendamos tratar algo de xeito serio e responsable ou -no que aos asuntos públicos compete- pretendamos consensuar algún de modo consistente. En cuestións tan importantes como dereitos laborais, dereitos da muller -ou novas medidas educativas que poden modificar para ben ou para mal a vida de millóns de concidadáns-, o postmoderno deslizamiento semántico que están provocando é grave. Pronto non saberemos xa cales serán as marxes que delimitan a valiosa pluralidade dos distintos modos de ver e pensar; tampouco a diferenza ou indiferenza de votar a uns ou a outros. Máis ben indúcennos a admitir que os diálogos de ollomoles en que se encerellan os políticos no Parlamento non teñen conexión ningunha coas nosas vidas. Non se estrañen, pois, de que -a pesar da sacrosanta representación nosa que din posuír- vexámolos como extraterrestres ou que o CIS siga mostrando que seguen sendo o terceiro problema -se non o segundo- que máis preocupa aos españois. Con demasiada frecuencia, ofrecen o espectáculo dunha absurda especie de xogos florais ou de que puidese ser un aforro considerable para o Orzamento usar as dúas Cámaras parlamentarias para mesteres máis indispensables. Estrañan que non cheguemos aínda a desexar que -postos a recortar- nolos quiten a todos eles de diante? Coa súa actitude irresponsable, a violencia simbólica de que fan gala no falar, tales señores producen sobre os cidadáns votantes unha excesiva “violencia estrutural”.
E todos acabarémola padecendo porque non nos inspiran ningunha esperanza.

Madrid, 10/ 03/ 2012

11 mar 2012

De muller a ministro

foto de Inma López Silva

Espere, por favor.
Hoxe falo como muller. Esquezan que son escritora, de esquerdas, descrida, e todo iso que, para algúns, me fai menos muller do que debera. Pensen só que quen escribe é muller porque ten certos atributos físicos e vive onde iso é, ademais, identidade. Tamén como muller me abraio ao ler que ou ministro de Xustiza cre que moitas vemos «violentado ou dereito a ser nais» por unha «violencia estrutural contra a muller polo mero feito do embarazo». E será porque son muller, pero a única explicación que acho para explicar semellante parvada é que ou ministro é home e descoñece ou que se coce non contubernio das que teñen a regra. Entre nós, Gallardón non debe ter amigas que mudaron a relixión do traballo pola relixión dunha maternidade na que a éxtase se acada cando os pezóns doen de tanto aleitar nenos. Nin debe coñecer unha maltratada que preferiría cen veces parir vinte fillos antes que experimentar a que, segundo a ONU, considérase a única violencia estrutural contra as mulleres.
Como muller, entendo que a maternidade é algo que me vai de seu non corpo, e non me parece nin ben nin mal. En todo caso, haberá que considerar dereito (ou non) a miña opción de romper con esa condición física que afecta á miña vida. Igual que hai homes que queren ser pais e homes que non, e non  se expón a paternidade como dereito porque non afecta ao seu corpo. Por iso, e como se dixo nos 80: se nós parimos, nós decidimos. E farémolo digan o que digan, porque o fixemos desde que a muller é muller.
Perdoen. Ao final saíu sen querer o cerebro que tiña agachado neste corpo de femia.

8 mar 2012

Que preguiza!


Manuel Menor Currás

As novas esixencias de atención lectiva que os recortes trouxeron consigo fan que, cando o reloxo marca o mediodía, sexa máis frecuente que os docentes digan: ¡que preguiza! Na maioría das salas de profesores de ensinos non universitarios, aínda quedan dous ou tres clases por diante, en horarios que xa adoitan acumular outras tres ou catro nese momento. A expresión adoita incluír a miúdo outros cansazos a esas horas últimas da mañá laboral, especialmente cando o labor didáctico non foi moi acorde co que se pretendía ou en momentos en que a discordancia é vivida como fracaso no intento de achegar algo de luz aos máis novos.
Máis pesadez causa, de todos os xeitos, oír aos nosos políticos relatos, proxectos e expectativas que nos recordan contos xa experimentados e sufridos duramente no pasado. Estas repeticións pousadas en prol do esforzo e a laboriosidad, o máis por menos e a vocación de entrega, fatígannos. En boca de persoas ás que non damos creto porque xa nos contaron outras películas erradas ou nos veñen con receitas que sempre soan a máis do mesmo, sen que nos sexa posible adiviñar que éxito poidan ter como non sexa o da nosa propia credulidade –despois de ternos adormecido co medo-, son cantilenas ocas. Pero neste momento, conducen a que deamos en pensar que temos que regresar a un pasado non moi afastado en que, lentamente e paso a paso, houbo que ir conquistando todo canto agora nos queren quitar. E tamén nos dá preguiza imaxinar que houbese que reiniciar aquel longo periplo de cando, nos 70 e 80 especialmente, a rúa e os centros de traballo, a universidade, institutos e escolas eran fervedoiros de intermitente pelexa para lograr fiestras de liberdade e equidade democráticas.
Cando ademais hai que escoitar como “cousa normal”, que os que saen á rúa a protestar polos recortes nos servizos esenciais, e en particular, os educativos- sexan considerados “inimigos”, a cousa non ten graza. Menos favorecen á convivencia as acusacións gratuítas contra cantos disintan das formas oficiais de ver e xestionar, considerándolles responsables dos gromos de violencia que na rúa poidan producirse por ser da oposición. E xa empeza a ser inquietante o oír constantemente -directa e indirectamente, oportuna e inoportunamente- que as aspiracións de igualdade en asuntos básicos -como a educación, a sanidade ou a xustiza- son contra naturam, porque “o natural” é a desigualdade de capacidades e de condicións de vida. Por este camiño da “envexa igualitaria” que din, pronto volveremos oír o naturais que eran as inamovibles posicións estamentais que, pola estrita razón do nacemento, privilexiaban a uns poucos na Idade Media mentres a inmensa gran maioría de laboriosos campesiños e artesáns os sostiñan co seu duro traballo. Como entón, pronto virán xustificarnos que aquela marabillosa harmonía era querida por Deus, imaxe ademais da propia orde celeste. Se toda a modernidade admisible fose esa das naturais diferenzas, irrecoñecible resultaría todo o esforzo humano por superar as limitacións da natureza. E moi contraditoria sería cos afáns que a burguesía ilustrada puxo en marcha para normalizar outro estado de cousas político e social. Emmanuel-Joseph Sieyès expresouno certeramente en Que é o Terceiro Estado? (Qu'est-ce que lle tiers état?), un texto político de 1789, en que este amplo sector social aparece como unha “nación” completa, que non necesita aos outros dous “estados”: el, que era conde, eclesiástico e académico, consideraba aos seus pares como sambesugas.
Cando oímos que os actuais recortes, apreturas e limitacións, como as que implica a nova reforma laboral non xerarán novos empregos ata non se sabe cando e que o previsible é que no curto prazo vaian producirse outros 600000 despedimentos, non suscitan esperanza creadora algunha. Dunha plumada, abaratado e facilitado o despedimento, o futuro inminente nos retrotrae a un pasado de 130 anos atrás. Regresamos velozmente aos tempos anteriores a que tivésemos algunha lexislación capaz de aliviar as situacións problemáticas que, por designio natural e por falta de iniciativa política das clases dirixentes, acontecían a finais do XIX a cantos tiñan como único recurso alugar a súa capacidade laboral a cambio dun salario. 100 anos logo da igualdade e fraternidad pregoadas pola Revolución Francesa, protestar por tales “condicións naturais” intentando cambialas, era respondido por unha “orde” que era marcada férreamente por un código penal pechado á libre asociación e á liberdade de expresión, cando o voto era censitario, duns poucos, os mesmos que crearan ese código represivo. Habería que esperar aos anos 80 dese século, para que empezasen a albiscarse as vantaxes do Estado intervencionista. Lentamente entre nós, foron aparecendo as primeiras leis e institucións sociais, protectoras dos dereitos básicos dos asalariados. Neses anos finais do XIX, ata políticos conservadores como Bismarck, Cánovas, Moret ou Dato comprenderon as vantaxes que tiñan para todos ese armazóne que, en definitiva, salvagardaba á sociedade do sobresalto. “Seguridade social” foi chamada xa naqueles anos, por ese motivo.
Agora, volvemos apresurados a aqueles tempos anteriores e dá preguiza ler o longo informe que elaborou, a partir de 1883, a Comisión de Reformas Sociais, sobre a situación das clases traballadoras. A pesar do cal, haberá que volver lelo, para facernos cargo do que virá a continuación, cando nos queren devolver a que a Beneficencia ou a Caridade sexan o noso amparo en situacións de dificultade. Poderemos redescubrir que o voluntarismo interesado e voluble nunca pode suplir o que é de Xustiza, ou que a iniciativa privada -tan pródiga nestes mesteres- nunca nos arroupará mellor que as institucións que nos demos, patrimonio público de todos. Moita máis preguiza nos dará tamén redescubrir que ese conxunto normativo e institucional do social deu bos resultados en crises tan profundas como a do 1929 e, posteriormente, no transcurso dos primeiros trinta anos – “os 30 gloriosos”, que din en Francia- que seguiron á desastrosa 2ª GM. Pero esa acreditada experiencia -contraria, desde logo, ao que por si mesma dá a ruda natureza, se non se lle pon vontade política de modificación estrutural- diranche que xa non vale, que agora é distinto e que é insostible, cando debese ser de obrigado cumprimento que este tipo de asuntos tivesen -a diferenza doutros en que a prescrición convértelles en transitorios- un estatuto estable de permanencia, de modo que quen non estivesen dispostos a sostelos e melloralos no posible, tivesen vetada a posibilidade de exercer cargo público ningún.

Dános preguiza reivindicar activamente todos estes antecedentes. Este vicio capital, símbolo do aburguesamento, revístenos de desánimo e galbana por ter que esixir con todas as nosas forzas que se preserve na súa mellor disposición e servizo algo que consideramos noso, de todos, e que non poida quedar ao arbitrio do primeiro que decida xestionalo no seu propio proveito. Seguro é, con todo, que se non nos desperezamos, outras formas da preguiza -como desidia, desinterese, gandulería, neglixencia, poltronería, folganza, duns poucos- dominarán a escenografía de canto consideramos prezado e avasallarán as nosas vidas. Pode, por iso, que teña razón quen estima que son de agradecer estas movidas de crecente intensidade -que os do ámbito educativo vimos protagonizando desde o comezo deste curso-, porque, a maiores, fannos descontar trinta ou corenta anos.

Non vexo moi claro tal agradecemento. Aínda que alivie ver xente nova recollendo o testemuño, non volven os nosos anos setenta ou oitenta e, doutra banda, a urxencia de non desistir en similares demandas ás do pasado pilla a toda aquela xeración coas pernas cansas para correr diante da policía. A nosa preguiza non nos debese impedir, en todo caso, recordar ao vello Lafargue e o seu Dereito á preguiza, de tanto interese agora que, teoricamente, era factible “a sociedade do lecer” con que nos comeron o coco nos oitenta. E non debese, en ningún caso, facer que nos desentendesemos de que o Estado é unha institución que ten a finalidade de promover o progreso e traballar polo ben de todos. Contraditorio resulta -segundo escribía en 1884 August Strindberg- que “para acadar este fin, o Estado busque a todas as persoas que se fixeron ventaxosamente coñecidas por desexar pexar o desenvolvemento e as poña a gobernar” (Pequeno catecismo para a clase baixa, Madrid, PF, 2009)

4 mar 2012

El escenario de la defensa de la educación pública

Carlos Taibo

Profesor de Ciencia Política na Universidade Autónoma de Madrid.

* Este texto é parte da revista América Latina en movimiento, No 472, correspondente a febreiro do presente ano e que trata sobre "Educación, xustiza social e ambiental" (http://alainet.org/publica/472.phtml)

 
1. Si hay que reseñar los grandes rasgos que determinan de manera muy poderosa el panorama político, económico y social en la Unión Europea de estas horas, los cinco que se antojan provisionalmente más relevantes son los que siguen.

- El despliegue de agresiones cada vez más ostensibles contra la clase media. Esta última, la joya de la corona de los Estados del bienestar,  se está viendo sometida a los envites más duros desde la segunda guerra mundial. De resultas, una parte significativa de sus integrantes está experimentando un activo proceso de desclasamiento. La manifestación más relevante de su reacción la configuran, hoy, los movimientos llamados de los indignados, que a menudo exhiben discursos sorprendentemente radicales en su contestación del orden existente.

- El silencio con que la mayoría de los trabajadores asalariados está respondiendo a las agresiones que instituciones financieras y gobiernos protagonizan. La palabra que mejor retrata ese silencio, o la que mejor lo explica, es “miedo”. Los trabajadores asalariados temen perder sus puestos de trabajo, concebidos, pese a los recortes, como genuinos privilegios. La ausencia de reacción en este mundo tiene su mejor reflejo en la actitud timorata y huidiza que muestran las grandes fuerzas sindicales, a menudo conniventes con las instituciones financieras y los gobiernos.

- Lo que antaño supuso la socialdemocracia -un proyecto de gestión aparentemente civilizada del capitalismo- se ha diluido en la nada. Si, por un lado, las fuerzas políticas que otrora se autocalificaban de socialdemócratas han acatado sin hendiduras la propuesta neoliberal y han realizado a menudo el trabajo sucio que la derecha tradicional no se atrevía a desplegar, por el otro las políticas keynesianas tradicionales se topan hoy con un problema severo: la principal diferencia, en este terreno, entre la crisis de 1929 y la del momento presente la aporta el hecho de que en estas horas el problema de los límites medioambientales y de recursos del planeta tiene una condición imperiosa de la que obviamente carecía ochenta años atrás.

- El capitalismo parece haberse adentrado en una etapa de corrosión terminal. Siendo como es -ha sido- un sistema que históricamente ha demostrado una formidable capacidad de adaptación a los retos más dispares, la gran disputa hoy es la relativa a si no está perdiendo dramáticamente los mecanismos de freno que en el pasado le permitieron salvar la cara. Si llevado, por decirlo de otra manera, de un impulso, al parecer incontenible, encaminado a acumular espectaculares beneficios en un período muy breve no está cavando su propia tumba, con el agravante, claro, de que dentro de esta última puede estar la especie humana como un todo. La propia condición de sistema eficiente -injusto y explotador, sí, pero eficiente- que ha caracterizado desde mucho tiempo atrás al capitalismo se halla hoy en entredicho en un escenario en el que los defensores del proyecto neoliberal no dudan hoy en reclamar, para sus empresas, golosas ayudas públicas.

- También han entrado en crisis las descripciones cíclicas de los hechos económicos, que sugieren que después de una etapa de recesión por fuerza habrá de llegar otra de bonanza a la que seguirá antes o después una nueva recesión, y más adelante una renovada bonanza… Hora es ésta de preguntarnos si no nos estamos enfrentando a un escenario de crisis y recesión sin fin, tanto más cuanto que la mayoría de los gobiernos, para hacer frente a la primera, están desplegando orgullosamente las mismas recetas que nos han conducido a un auténtico callejón sin salida. Ante semejante panorama hay que tomar en serio la perspectiva de que, acaso por primera vez de manera sustanciosa, se asienten poderosos movimientos críticos en un escenario de manifiesta recesión. No está de más subrayar, por cierto, que el propio concepto de crisis tiene una inequívoca vinculación con el imaginario de los países del Norte. Como quiera que en los del Sur la crisis es una realidad permanente e insoslayable, el perfil del concepto, por lógica, se desvanece. 

2. Así las cosas, ¿cuál es el entorno de muchos de los debates que rodean a la educación? En un momento como el presente hay que mencionar el respecto media docena de discusiones importantes.

La primera se refiere a la naturaleza del proyecto general que hay que oponer a las estrategias de mercantilización y privatización que pretenden desplegar quienes toman la mayoría de las decisiones relativas a la educación. Ese proyecto puede ser meramente antineoliberal o exhibir, por el contrario, un carácter francamente anticapitalista. En el primer caso probablemente estaremos condenados a contestar en exclusiva la epidermis del sistema sin ir al fondo de los problemas. No está de más recordar que se puede ser antineoliberal sin ser, al tiempo, anticapitalista: se puede repudiar el neoliberalismo por entender que es una versión extrema e indeseable del capitalismo sin rechazar, en cambio, la lógica propia de este último.

La segunda se enfrenta a la eterna disyuntiva entre lo público y lo privado. Naturalmente que hay que defender la pervivencia de una enseñanza y de una sanidad públicas. Pero conviene saber que esa defensa, sin más, no es suficiente. Hay que etiquetarla agregando adjetivos que permitan precisar su sentido concreto. Y al respecto los dos que mejor le vienen a cualquier propuesta que desea incorporar un carácter transformador y alternativo son los que hablan de una enseñanza pública ‘socializada’ y ‘autogestionaria’.  Al respecto no debe olvidarse que la enseñanza pública, per se, no es garantía de nada: nunca se subrayará de manera suficiente que una enseñanza pública que no tenga un carácter socializado y autogestionario bien puede ser un mecanismo más de reproducción de la lógica del capital.

La tercera nos recuerda que, desgraciadamente, no faltan las fuerzas sindicales que han experimentado -ya lo hemos apuntado- una lamentable integración en las lógicas de los sistemas que padecemos. Son tres las preguntas que hay que hacer a esos sindicatos. La primera se refiere a cómo trabajamos. Las palabras ‘alienación’ y ‘explotación’ han desaparecido a menudo del lenguaje de los sindicatos, y eso que guardan una relación estrechísima con la naturaleza de nuestra vida cotidiana, dentro y fuera de los centros de trabajo. La segunda nos interroga por el para quién trabajamos. Son muchos los sindicatos que, a diferencia de lo que ocurría antaño, no parecen apreciar otro horizonte que el que aporta el capitalismo. La tercera, y última, plantea, en suma, qué es lo que hacemos, qué es lo que producimos, no vaya a ser que nuestra actividad de hoy ponga en peligro los derechos de las generaciones venideras y, con ellos, y también, los de las demás especies que nos acompañan en el planeta Tierra.

La cuarta subraya la importancia de transcender los proyectos que, por unas u otras razones, lo son estrictamente de corto plazo. Si se trata de enunciar de otra manera lo anterior, bueno sería que en todas las iniciativas se recogiesen tres grandes tareas que a menudo, y en el Norte opulento, quedan en el olvido. La primera de esas tareas subraya la necesidad de incorporar en todo momento a nuestras propuestas la dimensión de género; nunca recalcaremos de manera suficiente que el 70% de los pobres presentes en el planeta son mujeres, víctimas de atávicas marginaciones materiales y simbólicas. El segundo imperativo señala que los derechos de esas generaciones venideras que acabamos de mencionar deben ocupar siempre un primer plano; si vivimos en un planeta con recursos limitados, no parece que tenga sentido que aspiremos a seguir creciendo ilimitadamente, tanto más cuanto que sobran las razones para recelar de la fraudulenta identificación, que se nos impone, entre consumo y bienestar. La tercera demanda que debe revelarse en todo momento se vincula con los derechos de los habitantes de los países del Sur, no vaya a ser que en el Norte procedamos a reconstruir nuestros maltrechos Estados del bienestar a costa de ratificar viejas, y muy conocidas, relaciones de exclusión y explotación.

En quinto término es obligado subrayar que todos los movimientos sociales tienen que encarar, en su definición, dos posibles horizontes. El primero pasa por la perspectiva de articular propuestas que cabe esperar sean atendidas por los interlocutores políticos. El segundo, en cambio, reivindica el establecimiento de espacios autónomos en los cuales procedamos a aplicar reglas del juego diferentes de las hoy imperantes. Si la primera de las dimensiones es muy respetable, parece que el concurso de la segunda resulta literalmente insorteable. La voluntad de empezar a construir desde ya, sin aguardar permisos ni componendas, sin esperar a eventuales tomas de poder, un mundo nuevo es una tarea inexcusable -entre otras razones por su dimensión pedagógica- para cualquier movimiento que aspira a transformar la realidad.

Una sexta cuestión, muy vinculada con la primera de las ya mencionadas, nos habla de nuestras posibilidades de acción y reacción frente al colapso general del capitalismo que tantos intuyen muy próximo. De nuevo se aprecian dos percepciones distintas en los circuitos de pensamiento crítico. La primera, crudamente realista, señala que la única posibilidad de que la mayoría de las personas despierten y se percaten de la hondura de los problemas es que se produzca, sin más, el colapso en cuestión. Téngase presente, claro es, que semejante horizonte, el del colapso, se traducirá por fuerza en una espectacular multiplicación de los problemas que hará extremadamente dificultosa la resolución de estos últimos. La  segunda percepción, de cariz visiblemente voluntarista, sugiere, a tono con algunas de las observaciones que hemos realizado, que se hace necesario apostar por un urgente abandono del capitalismo, de la mano, ante todo, de la generación de esos espacios de autonomía a los que antes nos hemos referido. 

3. Un llamativo reflejo del escenario educativo de la Unión Europea en el inicio del siglo XXI lo proporciona la aplicación del llamado Plan Bolonia en las universidades públicas de los Estados miembros. Recordemos, antes que nada, que a tono con todas las políticas en curso, el plan en cuestión acarrea una franca apuesta en provecho de la privatización y la mercantilización de la vida en las universidades.

Importa subrayar, sin embargo, que el plan que nos ocupa fue aprobado en un momento de relativa holgura presupuestaria pero está siendo aplicado en otro de visibles estrecheces, con lo cual es fácil apreciar su resultado principal: un incremento sustancial del caos que ha hecho que el despliegue de lo acordado en Bolonia a duras penas sea funcional para la lógica y los intereses del capitalismo. Ni las empresas están penetrando en las universidades ni se están formando los licenciados tecnocratizados y sumisos que se esperaba lanzar al mercado. Si el capitalismo exhibiese la misma capacidad de reacción que mostró en el pasado, habría puesto freno a la aplicación de un plan que, conforme a las reglas actuales, más bien parece que se vuelve en su contra.

En estrecha relación, una vez más, con el escenario general, lo suyo es añadir que, lejos de aprender de la experiencia correspondiente, los dirigentes políticos europeos prefieren huir hacia delante. Eso es lo que parece suponer la llamada Estrategia Universidad 2015, que emplaza el negocio muy por encima del rigor académico al tiempo que contempla con descaro la posibilidad de que la dirección de las universidades públicas quede en manos de gestores privados.