Desesperanza asfixiante

Israel veta a Guterres na ONU a causa da súa “comprensión” do trato recibido por Palestina no último medio século.

O desenvolvemento do actual conflito de Israel con Hamás e viceversa conduce a unha situación que, de guiarnos pola experiencia acumulada no territorio de Palestina desde 1948, fai prevalecer unha vez máis a forza. O peixe grande cómese ao pequeno, devalúase a razón dialogante e, ata a seguinte, en que volverá impoñerse a lei do funil. A historia deste territorio no século pasado e neste -sen contar o que pesa sobre el desde os tempos bíblicos- é desesperadamente repetitiva en conflitos.

Fracaso histórico

Neste último período, o resultado sempre foi vitorioso para os *sionistas, e crecentemente derrotador de quen ve que a súa Palestina orixinaria desaparece do mapa. Pero é hora de engadir que nesta traxectoria sistémica, tamén perdemos todos. Ante todo, perde o dereito internacional e, con el, debilítase toda posibilidade de que, en situacións de conflito de intereses, a aplicación das normas establecidas para todos sexan iguais para todos, sen excepcións. Desde que Hammurabi estableceu en Babilonia -18 séculos antes de Cristo- un pequeno conxunto de leis, supoñíase un avance que estivesen escritas para que, sen discrecionalidade, harmonizasen comportamentos. Pero na supostamente avanzada civilización do século XXI, está a verse case en directo que cambiou aquel logro. O que se oe a quen sente con capacidade de facer algo é meridianamente aleatorio. Existe un dobre raseiro do ben e do mal. Os vivos e os mortos non son iguais, e, o criterio para formarse respecto ao que sucede é variable; a teor das mensaxes que emiten os contendentes e os seus partidarios, deberiamos facernos á idea de que é imposible a paz nesa zona do Mediterráneo oriental e que son irreconciliables os palestinos e os israelís. Talvez queiran prepararnos para que, esquecidos os hábitos racionais nas relacións humanas, volver ao primitivo dominio dos fortes sobre os débiles, coma se á escaseza que impón o cambio climático, lle fose mellor a primitiva orde “natural”, máis depredador.

Nesa mesma liña está a deterioración institucional. Os humanos creamos despois de case 20 millóns de feridos e dez millóns de mortos na IGM (Primeira Guerra Mundial), a Sociedade de Nacións (1919), pero resultou débil para arranxar cuestións conflitivas. Fixo falta o horror doutros 50 millóns naIIGM para que, tres meses despois do descubrimento do que acontecera en Auschwitz, Treblinka e campos similares, se crease a Organización das Nacións Unidas. Era 1945, e na súa fundación, a Carta do Atlántico (1941), subscribida polo presidente americano Franklin Delano Roosvelt, e o primeiro ministro inglés, Winston Churchil, proxectábase dotala de “algúns principios sobre os cales puidesen fundarse esperanzas nun futuro mellor para o mundo”; a idea era “establecer un sistema de seguridade xeral, amplo e permanente”, que evitase volver ás andadas, coa violencia e a guerra como instrumentos de solución de conflitos. A estrutura organizativa con que se dotou esta organización mundial no Tratado de San Francisco quedou mediatizada polo interese de quen podía vetar as resolucións do Consello de Seguridade. As súas actuacións reais neste conflito apenas pasan de belas palabras do seu secretario xeral –hoxe discutidas en público polos israelís- e de peticións de paliativos que mitigen o “inferno” que sofren as persoas. O seu prestixio ráchase, incapaz de facer cumprir as resolucións que adoptou no pasado, e de adoptar as máis pertinentes a unha igualdade de trato entre os contendentes.

A falta de equilibrio alcanza igualmente a outra instancia supranacional como a Unión Europea. Os seus pronunciamentos foron erráticos, sobre todo nos primeiros días deste conflito e, no relativo á axuda que, de atrás se viña proporcionando ao pobo palestino -que na súa gran maioría depende destas axudas solidarias- é ben expresivo de parcialidade. A tardanza que, de engadido, están a ter os líderes europeos para chegar a unha resolución común tampouco vai camiño do prestixio. E así mesmo, as vías particulares que están a tomar neste asunto dous pesos pesados da UE como Francia e Alemaña, só auguran que, por enriba de ningún outro principio, as súas autoridades séntense presionadas para atender a outros intereses, distintos dos que impoñerían instancias imparciais. Pola súa banda, o exemplo que está a dar EEUU como guía do que facer ou non facer, e do que se debe dicir para non incorrer en flagrante inimizade, indica que, no chamado mundo occidental, as respostas efectivas ao que suceda nos días vindeiros en Palestina seguirán o mesmo camiño que levan nestes case vinte días: palabras ambiguas, sen valor resolutivo, pero incondicionalmente contemporizadoras con que Israel se implante máis firmemente nesa zona.O que pase coa teórica igualdade de dereitos dos palestinos –e cos principios do Dereito Internacional Humanitario para tempos de guerra- é unha nebulosa crecente. Ás horribles escenas protagonizadas por Hamás nos kibutzs que atacou o pasado día sete de outubro, engádese cada día o holocausto de centos de mortos palestinos –van case seis mil, dos que máis da metade son nenos- a causa de bombardeos supostamente dirixidos contra enclaves estratéxicos de Hamás, e tamén, pola asfixia extrema a que Israel somete aos civís dun superpoboado territorio.

 A empatía indispensable

Tal como se está vendendo nos medios este último episodio do longo conflito, o máis letal é que, identificando Hamás e palestinos, dáse a impresión de que o teñen ben merecido. Como os colonizados doutras épocas, virían ser humanos de segunda ou terceira categoría; as súas vidas non serían iguais que as dos israelís, quen, se cadra, adoitan presentarse como herdeiros da Alianza de Yahvé con Abraham. A visceralidade emotiva destas mensaxes é tal que quen diga o contrario é un “antisemita” ou  “antisionista”, núcleos semánticos que, no código ético que se propaga, son persoas a evitar e inimigo potencial. Estas manipulacións da historia real non reparan no cariz perverso que pode tomar a escalada de violencia. Hai outros actores que xa sacan proveito desta asfixiante lei do funil. A Rusiavénlle ben para xustificar o que fai en Ucraína desde o 24 de febreiro de 2022. Unha China protectora interesouse por “os excesos” que en Palestina están a cometerse. De Irán e Siria, Exipto, Arabia, e resto do Oriente Medio, nada garante que non vaian mover ficha. 

Os que máis predican deste asunto nos medios do noso país,  adoitan enrarecer as normas básicas da civilidade. Neste momento, segundo o último informe da Fundación aAnar sobre evolución da violencia, o  40% das menores de idade son obxecto de violencia cotiá, especialmente de carácter sexual e de xénero. No canto de propagar a lei da forza, sería máis civilizado que todos propugnáramos a empatía, “a forma radical de diplomacia”, á que aludiu Meryl Streep no seu discurso en Oviedo.

TEMAS: Conflito de Hamás e Israel.- Dereito Internacional Humanitario.- Violencia e violencias.- Convivencia e empatía.- Igualdade e segregación.

MMC (25.10.2023)

SABIA HUMILDADE

Poucas persoas son tan sabias que, pese ao brillo social que poidan ter , están dispostas a non envelenar o mundo cos seus dogmas.

Foi un sopro de aire fresco no medio de tanta hipocrisía e incontinencia verbal.Caían chuzos de punta, non só na vida política internacional, nacional e de veciños comunitarios, cando apareceu nas pantallas o rostro risoño e intelixente de Meryl Streep dando uns pasos de baile ao ritmo das gaitas asturianas. Tiña sobrados méritos para elevar a cotización do seu paseo por Oviedo, pero está por encima de tanto truán intrigante como hai que aguantar, e moi por riba de tanta cursilería que, cobrando pasta, pretende adoutrinar a quen a escoita. Esa cuadrilla que trata de facer ver a canto paseante circule pola rúa o que debe dicir nas Redes ou nas urnas “gústame” polas cucamonas que adoita facer, tivo ocasión de aprender algo.

Antisemitismos

É de agradecer o bo criterio que guiou a quen tomase a decisión en Asturias de outorgar o Premio das Artes-2023 á intérprete de A dama de ferro (2012). A simpatía humilde desta actriz axudará a unha mellor convivencia. Mentres se oían nas ondas os criterios belicosos dos vengadores, crecía a tensión internacional pola inmisericorde cerrazón ante o que sucedía cunha escuálida axuda humanitaria aos sobreviventes exhaustos da acurralada Franxa de Gaza, ante unha estreita porta cara a Exipto. E no Senado español, a un tempo coa Asemblea de Madrid, a furia elevaba o ton e os códigos da “boa” moral política. Toda piedade razoable quedaba fóra de discusión; indicar algunha racionalidade equitativa para unha convivencia plural, ou para esixir coherencia no cumprimento dos Dereitos Humanos, quedaba fóra de xogo. A única regra sensata que os humanos fomos capaces de establecer en 1948 de modo universal, agora é pecado. Esta palabra andou polo subconsciente especialmente cando algúns meritorios esqueceron que unha das causas do “antisemitismo” non é a Declaración 217ª da ONU, e que tampouco é a causa o antipalestinismo. Unha das causas daquel é unha longa herdanza que, como outras violencias, segue viva, non como no ano 70 da destrución de Xerusalén polo emperador Tito, pero si con leves cambios. Como escribía José Antonio Zarzalejos o pasado día 15, convén lembrar as palabras do Papa Bieito XVI en 2008: “a triste historia do antisemitismo cristián… desembocou en última instancia na triste historia do antisemitismo nazi e álzase ante nós co triste culmen de Auschwitz”.

Desde bastante antes de que Isabel a Católica decidise expulsar aos xudeus das terras castelás e leonesas o13.03.1492, era mérito para ser proclamado santo o predicar publicamente odio mortal aos que habían crucificado a Jesús de Nazaret. Na historia española hai casos soados, en que o confesional cristián viña ben á queima de sinagogas e progroms para evadirse do pago de hipotecas contraídas contra os únicos que se atrevían a prestar diñeiro porque os cristiáns tíñano prohibido: a usura era pecado. En magníficos museos, como o Nacional de Escultura Relixiosa de Valladolid, pódense admirar todos os matices da rabia contra “os sayones”, escribas e fariseos que fixeron de comparsas nas extraordinarias esculturas barrocas que atesouran. O público dos días de Semana Santa, incluídos os nenos, aínda percibe ben quen foron os culpables da morte de Cristo, e os pasos procesionais do Azoutamento préstanse moi ben para o relato emocional do Víacrucis. Sen ir máis atrás, quen repase os sermóns que, durante o últimos oitenta anos, puido oír unha gran parte do público popular en igrexas e santuarios católicos, verá que é raro que os xudeus non servisen de contramodelo contra o que descargar a ira e propagar a “boa” crenza.

Para remate, ata a disposición de Bieito XVI en 2008, nun dos rituais máis solemnes do catolicismo en Venres Santo, rogábase a Deus para que “eliminase a cegueira” do pobo xudeu e que, “recoñecida a verdade da luz, que é Cristo, saíse das tebras”. Antes do Concilio Vaticano II (1962-65), era habitual que os fieis asistentes a este ritual solemne oísen ano tras ano, aplicado a este pobo, o adxectivo “pérfido”. No ritual posterior de Semana Santa, seguiuse rezando a Deus polos xudeus para que, “entrando os pobos no teu Iglesia todo Israel sálvese”. E na última versión da Conferencia EpiscopalEspañola, a corrección non suprimiu a oración nº VI das que se rezan en Venres Santo, onde mantén dúas connotacións de rémoras cara á crenza matriz do cristianismo. A primeira: “Oremos tamén polo pobo xudeu”, que parte de que non evolucionaron de modo satisfactorio para quen di posuír a boa doutrina. A segunda confírmao, pois a última versión desta vella oración segue rogando a Deus “que acrecente neles o amor ao seu nome e a fidelidade á alianza”, a que na historia bíblica fixeron con Yahvé, o Deus de Moisés e as táboas da lei no Sinaí, como fundamento do monoteísmo xudaico… e cristián.

Fagamos as paces

O simplismo con que persoas destacadas ante a cidadanía empregan o “antisemitismo” como pedrada ao ollo dos seus adversarios é sorprendente; a realidade -cando afecta á convivencia- sempre é moi complexa. Tamén o é a “Educación para a paz”, unha cuestión que, de seu, debese estar implícita no mero acto de “EDUCAR” ou elevar o coñecemento para convivir por encima da vulgaridade narcisista. Na presentación do libro Fagamos as paces (Madrid: Edicións Apeiron, 2023), que se ocupa desta cuestión, mentres o seu coordinador, Luis Cifuentes, insistía na importancia desta preocupación, para sorpresa dos asistentes ao acto alguén insistiu en que o da paz e a convivencia era pura teoría, e expuña “a arma” como centro de acción. Díxoo de modo tan impostado que a paz e a convivencia non eran actitudes a educar. É mágoa que Abel non fixese desaparecer a queixada que, segundo o Xénese, atopou Caín para desfacerse del: a humanidade non tería guerras.

A extraordinaria humildade de Meryil Streap, sen falsa pose e con gran sabedoría, tivo outro momento importante no encontro con 500 adolescentes do Principado. Ante profesores e alumnos de 3º e 4º da ESO, FP e Bacharelato, deixouse interpelar sobre hipotéticos finais, distintos, para algunhas das películas máis importantes da súa carreira de actriz. A súa réplica á que lle propuxeron para As pontes de Madison e algunha outra cinta, por máis que a suxestión fose proclive a desenvolver ideas que hoxe poden estar máis en liña coas súaspropias conviccións, autentica o seu traballo profesional: “Non pretendo ensinar nada, nas películas só quero facer algo verdadeiro e honesto”. Esta resposta merece agradecemento, por non contribuír a “envelenar o mundo”.

TEMAS: Convivencia e Solidariedade.- Educación para a paz.- Dereitos Humanos.- Antisemitismo.- Antipalestinismo.

MMC (20.10.2023).

Contos longos

Hai moitas historias próximas en que a constante das repeticións de episodios e datos estatísticos atasca todo avance progresivo.

Aproximábase novembro de 1989 e Günter Grass publicaba É un conto longo, novela en que daba conta da Historia de Alemaña desde 1948 no recordo de dous amigos inseparables e complementarios, un deles un burócrata gardián das esencias do país, e o outro un homecorrente pero coñecedor do pasado. O que tendía a permanecer e o que estaba a cambiar dábanse a man nun momento especialmente significativo do século XX europeo.

Pasaron 34 anos e, como entón, atopámonos na dúbida se o máis propio da Historia é o que cambia ou o que permanece. Os asuntos que asolagan estes días os medios permiten adscribirse a unha ou outra teoría. Jano, o deus romano das dúas cabezas mirando en sentido oposto, rexe as transicións entre comezos e finais de acontecementos que volven enlazar con outros de aparencia nova sen resolver qué queda de antes. O que acontece en Palestina pode orientar a hipótese do que é a Historia actual. Os múltiples episodios que conta A Biblia, desde Abraham a Caifás –director do Gran Sanedrín xudeu que xulga ao Jesús do Novo Testamento-, reiteran guerras de maior ou menor alcance con exipcios, babilonios, gobernos helenísticos e romanos. Desde A guerra dos xudeus que relata Flavio Josefo no s. I, hai unha dispersión ou diáspora no 70 d.C., e pasarán caso 19 séculos ata que, en 1917, o sionismo logre coa Declaración Balfour o apoio británico ao restablecemento dun “fogar xudeu” en Palestina con tal que se respectasen “os dereitos civís e relixiosos das comunidades non xudías existentes”. Desde entón, a reiteración de enfrontamentos naquel territorio non cesaron: é interminable o conflito.

A prensa volveu a facer infografías das guerras de diverso calibre que houbo nese anaco do “Oriente medio” desde que o sionista David Ben-Gurión proclamou a independencia de Israel o 14 de maio de 1948. Desde 1946 viñan pelexándose cos veciños, e, desde ese mesmo ano houbo desencontros particularmente graves en 1967 (a Guerra dos seis días) e en 1973 (a Guerra do Yom Kipur), seguidos dunha segunda Guerra do Líbano (maio de 2000), e a Operación Chumbo, en Gaza, (a finais do 2008). Máis que unha consolidación, o Estado de Israel logrou, de guerra en guerra, ampliar o seu territorio a conta de Palestina e, contra o establecido en sucesivas sesións da ONU ou na Paz de Oslo (1993), no canto de concordia cultivaron sucesivas formas de reacción dos seus inimigos, a cuxo dereito de “defensa propia” chaman “terrorismo”. Esquecen, con todo, os xestos que eles mesmos fixeron nos anos corenta e, tamén, como nas súas formas de reaccionar ao atentado de Hamás, sobre todo na Franxa de Gaza –e oxalá que non prosigan en Cisxordania-, as súas formas de reaccionar ao atentado, eles mesmos axudaron a que nacese este grupo en 1980, e que están a saltar os límites dunha “guerra xusta”. Son moitas as instancias –incluídos as súas máis fieis aliados, os EEUU- que reclaman moderación á súa lexítima resposta militar e respecto ás persoas civís, condición practicamente imposible de pescudar, pero si fácil de intuír polos vetos á prensa e ante as imaxes que chegan de 2.200.000 persoas expulsadas da súa terra entre bombardeos constantes, reducidos medios de supervivencia e acumulación de mortos inútiles. A embaixada de Israel trata de lavar esa crise humanitaria con palabras solemnes do ocultamento. É posible así a paz en zona tan sensible?

Surrealismo semántico próximo

Entre outros moitos contos, nun que se desenvolve no noso país, a súa trama vén de 1857, en que viu a luz a primeira Lei de Instrución Pública. Para atallar a altísima taxa de analfabetismo, establecía a obrigatoriedade do Ensino Primario entre os seis e os nove anos de idade e prevía instaurar en cada provincia un Instituto de Ensino Medio e unha Escola Normal de Maxisterio; daba especial trato aos colexios relixiosos privados e reservaba para o Estado a xestión das Universidades. Segundo o artigo 97 daquela lei, as escolas de Ensino Primario estarían “a cargo dos respectivos pobos, que incluirían nos seus orzamentos municipais, como gasto obrigatorio, a cantidade necesaria para atendelas”, e, ao tempo, sinalaba que no Orzamento Xeral do Estado consignaríase “a cantidade dun millón de reais, polo menos, para auxiliar os pobos que non poidan custear por si sós os gastos” coas disposicións oportunas “para a equitativa distribución destes fondos”. Xa iamos con atraso e con escasos medios, pois en 1812 a Constitución de Cádiz expuxera algo parecido E seguimos atrasados; desde entón ata hoxe, a única vez que o Estado se ocupou seriamente deste asunto foi na Constitución de 1931 e nunha serie de disposicións como a creación de 7.000 prazas de mestres e prazas escolares. Nesa data, case a metade da poboación infantil non tiña escola, nin sequera unitaria, e proxectáronse 27.151 (o 76% das existentes), para o que, emitíronse obrigacións que lle desen cobertura económica. A carrerilla que colleramos con aquel proxecto cortouna a Guerra e seguimos con atraso: ata febreiro de 1957, o absentismo estatal non se ocupou de construír o que quedara sen facer, nin as prazas que necesitaba a crecente natalidade. Dezaoito anos máis tarde, en 1975, segundo o Padrón de habitantes de Galicia, ao redor dun 55% dos habitantes do medio rural aínda acreditaban unha Primaria incompleta, e que “máis do 86% dos que a fixeron non continuara outros estudos. Pasado o franquismo, en 1977, no punto IV.1 dos Pactos da Moncloa, quedou constancia de que “a democratización do ensino” tiña pendente a súa “gratuidade progresiva” e faltaban 400.000 prazas de EXB (A Primaria da Lei de 1970), 200.000 de Preescolar e 100.000 para o BUP (a gran parte da Secundaria de entón).

Pero o máis histórico –en datos oficiais- é que as reiteracións do problema de fondo seguen vivas neste tempo, supostamente o máis bonancible en moitas décadas. Imos pola novena lei orgánica para desenvolver o art, 27 da CE78 e, entre privatizacións do público e conscientes abandonos adoptados por diversos poderes socioeconómicos e quen controla o gasto educativo nas Comunidades Autónomas, a equidade dunha educación capaz de elevar o ton democrático da convivencia cidadá non é un obxectivo estratéxico: cento sesenta e seis anos despois da Lei Moyano, preto dun terzo do alumnado, con distintos graos de abandono escolar, apenas alcanza a ter a titulación da ESO. Desde 1976 en que se lanzou a Alternativa democrática no Colexio de Licenciados e Doutores de Madrid, basicamente aceptada logo por sindicatos de profesores, plataformas reivindicativas,partidos da esquerda parlamentaria, e as AMPAS da gran maioría de centros públicos, a historia da educación española segue tendo estas e outras reivindicacións. Cos mesmos problemas desde 1857, non dan para ter gran esperanza de arranxo.

TEMAS: Guerra Israel-Palestina.- Cambio e permanencia en Historia.- Terrorismo e defensa propia.- Guerra xusta e crise humanitaria.- Educación equitativa. 

MMC (17.10.2023)

Os intereses xerais

Entre o desiderátum xeral e a práctica política concreta adoita mediar unha gran distancia, xeradora de conflitos crecentes.

Os últimos acontecementos de Palestina, con guerrilleiros de Hamás saltándose con aparente facilidade a estrita vixilancia dun Israel mellor armado que ninguén, fai saltar moitas alarmas preto e lonxe dunha xeografía especialmente lacerada desde 1948. Nesa zona, o sionismo logrou facer efectiva, co apoio firme de Truman, a partición efectiva de Palestina; a cambio da axuda para que validase un segundo mandato, despois da brevidade do primeiro, a conxuntura propiciou o que os sionistas viñan pedindo desde a Declaración Balfour en 1917 e a Sociedade de Nacións en 1922. O establecemento dun “Fogar Nacional Xudeu” gañara en simpatía desde que, en xaneiro de 1945, as tropas rusas deran a coñecer os horrores do campo de exterminio nazi en Auschwitz.

Non é xustificable o da pasada fin de semana, pero é intelixible. No transcurso destes setenta e oito anos, a cohabitación prepotente a que os israelís someteron aos palestinos, deixou a estes progresivamente illados e sen vida propia; en Cisxordania e a Franxa de Gaza, os poucos que aínda quedan gravitan permanentemente entre a humillación e a depresión, mentres os vitoriosos de varias guerras demostran a diario como o suposto carácter moral e espiritual único do que, como proclamaba en 2004 o Programa de Xerusalén -o respecto mutuo do multifacético territorio xudeu, e a aspiración á paz e á mellora do mundo-, foron conculcados en sucesivos conflitos. Desde 1948, a superioridade técnica do Estado de Israel, encerrado na defensa dun solipsismo crecientemente conservador, foi exercitada como poderoso vixiante dos intereses occidentais. Desde antes de Alejandro Magno, esa área, sempre estratéxica nas comunicacións económicas e culturais da Eurasia política, o é na perspectiva doutros actores e, tamén, na dos líderes europeos, para quen “o ataque” “despreciable” -esta “horrible violencia” “indiscriminada”- esperta “a solidariedade con Israel”, a “consternación” e a renovación do “compromiso coa estabilidade rexional”. Nada dixeron, con todo, sobre como poñer fin á situación desesperada do 80% de quen, alén dun muro tan deostado como o de Berlín, subsiste grazas á solidariedade instrumental das ONG. Menos mencionaron o incumprimento por parte de Israel do establecido sobre a repartición do territorio. En definitiva, a “cuestión do Oriente medio”, que, desde 1948, constrinxiu máis a presenza palestina, segue sen resolver o interese xeral da convivencia plural. O poeta Mahmud Darwix, nado preto de Belén en 1941, morreu preguntándose, “en presenza da ausencia” da súa terra, se a terra é “a Terra de todos os homes”.

 Como un fractal

A estrutura do que sucede entre Palestina e Israel é un fractal repetitivo do que acontece entre Ucraína e Rusia.

En liñas xerais, reflicte así mesmo a que sostén as inestables relacións entre demócratas e republicanos de EEUU, constituíndo, mesmo, un paralelismo de asombrosas reiteracións co que todo cidadán pode atisbar na política española. Un día si e outro tamén, os líderes das formacións políticas anhelan transmitir que traballan polo interese xeral; dino de continuo para que non haxa dúbida da súa preocupación, tan grande que a maioría das veces en que mencionan o prezado sintagma, parece que cada un ten a exclusiva. Con tal intensidade fano, que sería ofensivo entender o prezado “interese xeral” de modo distinto ao seu; é dicir, que a idea que poidan ter os demais non ten valor e non serve de nada.

En termos estatísticos, tal como van as cuestións preparatorias para a viabilidade da segunda investidura á Presidencia do Goberno, pouco máis da metade dos españois está en desacordo con case a outra metade. Á parte, ou no medio, están bastantes delimitacións e matices respecto a o que uns e outros estean acordes en canto a “interese xeral”. Oíndoos a todos, aos seus voceiros, detractores e amigos, cae na conta do irredutible que é o fin último da Ética coas súas versións pragmáticas da gran lei do funil, en que o fin xustifica os medios sempre que vaian en beneficio da propia visión das relacións sociais. Non é só que cada cal fale da feira segundo lle foi, senón que, ademais, pugnará por que sempre lle siga indo ben, sen contar con que poida danar a outros tanta vantaxe.

O espello educativo

Con todo, non é raro que das sucesivas versións duns e outros, amigos e detractores, voceiros e contraprogramadores, se poidan ver consolidadas coherencias e incoherencias entre os devanditos e feitos. Educación é un deses ámbitos que mellor reflicten os valores, ideas e accións ás que dan valor os humanos noutros moitos planos da realidade. O que é ou non é a escola, o instituto, o colexio, a universidade e outros elementos do sistema educativo, é a súa repercusión inmediata; o que hai ou non hai, os medios de que dispón, os obxectivos a que obedece e a eficiencia que teña constitúen iso que tanto se invoca para falar da súa “calidade”. Ese conxunto é, en definitiva, o que fai que quen transita polo seu itinerario, poida dicir desa experiencia obrigatoria que foi un “fracaso” ou, ao contrario, unha marabilla.

Como queira que é de interese xeral, ademais, que o que fai ese sistema repercuta de inmediato en que a sociedade estea ben disposta a unha mellor convivencia, ninguén debera escandalizarse por que canto acontece entre israelitas e palestinos, entre ucraínos e rusos, ou entre faccións e partidos de diversa cor, estea a desenvolverse de igual modo dentro do sistema educador que logramos construír en España. Estamos nun territorio onde moitas cuestións estruturais de fondo interpretan o art. 27 da CE78 aténdose a maneiras formativas subordinadas “á orde sobrenatural e ao que esixa o ben común nas leis do Estado”, que dicía o art. 2 da Lei de Ensino Primario de xullo de 1945; os Acordos coa Santa Sé referendárono situando a Relixión, e asuntos lindeiros, como cuestión “fundamental” (arts. 1, 2 e 4 do Acordo asinado o 03.01.1979). Mentres, o paso polas aulas de máis dun terzo do alumnado segue sendo un “fracaso”: o 28% dos españois de 34 anos non ten a ESO, e España ten unha das taxas de abandono escolar máis temperán da UE.

TEMAS: Ética e Política.- Pluralidade cultural.- Educación e empatía social.- Coherencia e incoherencia política.- Violencia coxuntural e estrutural

MMC (10.10.2023)

Neoliberalismo e Educación

A gran cacicada dalgunhas arengas políticas consiste en desviar a atención dos problemas que aburan a todos.

Convocan ruidosas manifestacións que, na “rebelión nacional” que proclaman, a súa fidelidade a vellas alianzas non conta que o neoliberalismo estea a colonizar e hipotecando o dereito a unha boa educación.

 Pasado e presente liberal

Un pequeno libro, editado recentemente pola FECCOO chama a atención sobre o desgaste que produce á sa convivencia democrática. A relación neoliberal co ensino prolonga unha historia en que o seu labor era conservar o futuro sociopolítico dentro da “boa orde”. Pretendeuno sempre a catequese confesional e os seus “misioneiros” quen, para ter “bos fregueses”, procuraron preservar esa empresa cando, en 1892, o Estado francés quixo ter “bos cidadáns”. Isto explica que os obxectivos xerais da educación dos españois -que anunciou a Constitución de 1812-, descoidados coa súa conciencia crítica, os abafaran coa “urbanidade” debida aos principios “naturais” da Economía política e a altivez social. Desde a Lei Moyano (1857), aínda son excepcionais os momentos en que o Estado se empeñase en que a educación de todos fose emancipadora. A lexislada na Constitución de 1931 foi depurada severamente e, cando as xeracións de posguerra, xaxúas dela, referendaron a CE78, o optimista Estado de Benestar -que en Europa gozaban desde o Plan Beveridge (1942)- enseguida mostrou sinais críticos baixo a mirada atenta de Thatcher (1979) e Reagan (1980).

A caída do Muro de Berlín (1989) marcou a reversión das políticas sociais posteriores á IIGM. O neoliberalismo restaurou o vello liberalismo, e sucesivas reconversións dos modos de produción, folgas e crises, evidenciaron en España como as desregulacións das relacións laborais marcaban o camiño que un mediatizado sistema educativo mostraría desde a LOECE (1980): as oito seguintes modificaron a linguaxe pedagóxica pero non cesaron de repetir un “si pero non” parecido ao do ingreso na OTAN (1982). En Francia e EEUU, xa se estudaron os trazos desiguais que “a escola capitalista” propagaba ao ditado do libre mercado, e Carlos Lerena escribiu, en 1983, Reprimir e Liberar, e libros de socioloxía “crítica” andaron un tempo en mans de esperanzados docentes das “alternativas democráticas”, MRPs e poucos máis. Con todo, a doutrina do PP puxo en primeiro plano a “calidade educativa”, a “libre elección de centro” e a “competitividade”. Eran os anos noventa. Estes sintagmas -denotados de produtividade neoliberal- volvían reorientar “os obxectivos” e a “avaliación” que coa guía da OCDE/OCDE perfilaran, desde 1962, o fordismo e taylorismo curricular en proveito do “desarrollismo” da LGE (1970).

Antes da LOMCE (2013), os especialistas en “políticas educativas” escribiran abundante bibliografía para saber de que ía aquela fórmula máxica de “mellora da calidade” que pretextaba a 8ª lei orgánica do sistema escolar. Tamén algúns autores deste libro contribuíron a desvelar de que se había trufado o “aconfesional” sistema educativo xurdido do artc. 27CE e dos Acordos co Vaticano, unha amálgama que condiciona o presente educativo. Cuestión político-educativa pendente

Nestas páxinas, fan intelixible gran parte do ADN que circula nas aulas. Segundo Juan José Tamayo, urxe facer unha educación “alternativa”, capaz de xerar respostas “emancipadoras” ás propostas de odio, patriarcalismo e neocolonialismo e individualismo consumista que sementan a diario as prácticas neoliberais. Miguel López Melero dá a continuación as claves educativas para formar unha “cidadanía culta, libre, dialogante, solidaria, cooperativa, democrática, xusta, autónoma, pacífica e feliz”. Tal como o ve Mª José Parages (Proxecto Roma), a tensión para conformar unha educación cidadá ha que traducirse nun traballo curricular de aula “entre todos, e para todos e todas”; só unha educación pública consecuente pode logralo. Nesa liña, Xurxo Torres, entende que a función cabal de profesores e profesoras é ser “activistas sociais”; desvelar as incrustaciones neoliberais vixentes nas palabras, relatos conversacionales, medios de comunicación e, mesmo nas propias institucións, non é posible sen axudar ao alumnado para liberalas –e liberarse- dos significados antisociais.

Para erradicar as carencias que a hexemonía neoliberal deixa no sistema, Carmen Heredero, entende que é indispensable nutrilo con “a tolerancia, inclusión e liberdade a que colaborou o feminismo”. O sentido igualitario das súas iniciativas para erradicar comportamentos e actitudes patriarcais, é fundamental para o desenvolvemento dos dereitos humanos; sen un vixiante traballo pedagóxico por atender nas aulas ás alumnas e alumnos en igualdade, moitas desigualdades seguirán latentes, especialmente en canto a recoñecemento da súa diversidade individual. Á súa vez, Enrique Díez expón outras dúas cuestións das que máis tensan a sociedade actual: o fascismo e a xenofobia, outras dúas caras do mesmo afán de dominio que exhiben algunhas persoas e grupos. A formulación é moi clara: “Como é posible –pregúntase este autor- que tantas persoas pasasen polas aulas e o sistema educativo público durante a democracia, e defendan en pleno século XXI postulados e ideoloxías […] que apoian sistemas baseados no egoísmo e a lóxica depredadora do máis forte. Que fixemos na educación?”.

Responder a esa cuestión é máis complicado se se advirte que, na rede pública, é obrigada a Relixión como materia opcional, ou que é reclamo directo da oportunista “liberdade de elección de centro”. Enarbórao un crecente número de prazas escolares, privadas ou concertadas, moi superior ao de católicos practicantes, aínda que a consideración neoliberal da educación como negocio válese agora, sen tanta ambigüidade, de “proxectos” máis explícitos. No desenvolvemento da FP, por exemplo, a colaboración de instancias políticas retarda ou obstrúe que oscentros públicos impartan os módulos máis atractivos, mentres facilita que os rendibilicen os investidores privados.

A desleal competencia entre Privada e Pública só conduce a que, con parches de subsidiariedade –vixentes desde os anos corenta e cincuenta-, o sistema educativo nunca teña a eficiencia debida na convivencia cidadá. Segundo Rocío Anguita, é imprescindible “que sexa inclusivo, democrático e pendente do ben común”. Noutro plano , Nico Hitt entende que non é honrado que, cando ten que acoller toda a pluralidade, se centre en “a competición” e non en “as competencias” do alumnado. O que, como final constata, Borja Llorente é a confusa mestura actual da educación española, en que modos liberais antigos cohabitan con outros de aparencia actual facendo que un dereito humano principal “sexa visto, ante todo, como ben de consumo”. En coherencia, a dura realidade dos novos modelos produtivos esixe máis dispoñibilidade para a flexibilidade laboral e a súa desregulaciónnormativa ata a uberización. O cliente deste libre mercado educativo ha de crer, como expresa unha canción de Shakira, que o ten “todo para ser millonario, gastos caros, a mentalidade”, pero sen decatarse do seu salario. Non parece, en todo caso, que sexa ese o papel que -nin como comparsa- deba cumprir un sistema educativo público nun país democrático.

TEMAS: Neoliberalismo educativo.- Eficiencia educativa.- Políticas educativas.- Artg. 27 CE78.- Uberización laboral.

M.M.C. (25.09.2023).