Camiñamos por fin cara a un Pacto político por unha educación para todos?

 

Dentro da súa provisionalidade, o “Acordo” entre Cidadáns e PSOE axuda a entender por onde podería ir un “goberno de progreso” nos asuntos educativos.

Todo é provisional, pero polo menos dispoñemos das liñas rudimentarias do novo mapa político español. Non é pouco dispoñer da cartografía apropiada para saber onde se sitúa cada cal e cales sexan os seus para situarse á dereita ou esquerda. Desde hai moito era difícil categorizar posicionamientos, dada a fluidez de adscricións terminolóxicas, adscricións e camuflaxes existentes. Neste momento de finais de febreiro de 2016 -e mentres non se diga o contrario-.polo menos sabemos onde está o centro.

Os valores do Acordo de Progreso

O Acordo para un Goberno reformista e de progreso que onte asinaron Cidadáns e PSOE podería considerarse como o máximo de centralidade posible nunha conxuntura que as eleccións do pasado 20-D deixaron de obrigada negociación entre os principais actores políticos, os emerxentes e os que detentaban ata agora as claves da polaridade democrática. Fóra queda, na marxe dereita o PP de Rajoy -invocando ser os máis votados e esquecéndose de como xestionaron a súa última maioría absoluta- e na sección da esquerda parlamentaria, o amplo dominio de Podemos rendibilizando o descontento crecente da cidadanía descontenta de como foi tratada.

 

Ninguén pode saber, aínda, o valor inmediato que poida ter este “acordo” na próxima sesión de investidura para a Presidencia de Goberno e, sobre todo, de que poida servir para un hipotética alianza na Lexislatura entrante. As posibilidades do primeiro existen pero son minguadas, e, en boa lóxica, similar cariz ten o segundo. Pese ao cal, é digno de se ter en conta que se abriu unha brecha na case monolítica secuencia de gobernos rexidos pola propensión ao dogmático monólogo co seu grupo parlamentario, especialmente cando as eleccións caeron ao lado máis conservador. Deste xeito, a flexibilidade interna que ten a sociedade parece empezar a ter máis reflexo nos que vaian gobernala.

Doutra banda, a pouco que se lea, este “acordo” permite ver como gran parte do lexislado nos case cinco anos últimos -desde aquel maio horribilis- só debería ter como mellor destino o quedar como referencia documental no BOE, para historiadores interesados en modos de gobernar impropios do sentido democrático aínda que cumpran os formalismos establecidos. É suficiente cos principais epígrafes para comprobar que se este “acordo” centrista chegase a bo porto- gran parte desa bagaxe leguleio trataría de ser revertido de inmediato. Se este “acordo” é a radiografía posicional do centro, e se lle engadisen por un casual as demandas principais da actual esquerda real aquí non representada, o PP debería tomar nota. Se el mesmo non xera un plan B capaz de emendarse a si mesmo en canto a conceptos e xeitos, a súa soidade está garantida. Nin terá opción de pacto para gobernar e unha probable reedición electoral tampouco lle garantirá a anhelada maioría para proseguir a súa solipsismo.

O Pacto pola Educación

É de particular interese o apartado III, no que se acorda “alcanzar un Pacto Social e Político pola Educación, a Ciencia e a Cultura como un dos eixos fundamentais para garantir a igualdade de oportunidades”. O primeiro a destacar é que aparezan xuntas estas tres vertentes da vida individual e colectiva e non como campos individualizados e opostos. Non é pouco, aínda que haberá que estar atentos á letra pequena. O tempo corre apresa e pronto se poderá ver o alcance real desta folla de ruta, desde o entrecruzamento destas tres dimensións e, sobre todo, desde a “igualdade de oportunidades”. Este é sen dúbida o criterio primordial do alcance de toda política democratizadora. Veremos, pois, se é crible a súa presenza como elemento fundante dun acordo de posible Goberno. Non esquecemos que xa era unha vella aspiración presente na nosa lexislación desde moito antes daquelas bolsas do PIO (Patronato de Igualdade de Oportunidades), que no seu primeiro Plan, para o curso 1961-62, tan só dispuxo 600 millóns de pesetas: un gran de area nun mar de necesidades da época. O problema é que nunca alcanzou a ter unha estrutura consistente e suficiente, ata na súa estrita dimensión de bolss e axudas. De sempre, o gran problema da educación española foi a igualdade. Se na infancia de moitos, non era o mesmo “ir á escola” que “estudar”, e nin sequera o primeiro estivo garantido, o asunto da “igualdade” seguiu aberto logo de lograr escolarizar a todos os nenos e nenas. A lei de 1970 non cubriu esa eiva, pero tampouco a LOXSE nin toda a secuencia lexislativa posterior, incluída a LOMCE que foi especialmente regresiva neste terreo.

E a igualdade de oportunidades

A garantía da igualdade de oportunidades: ¡Oxalá a logren! Porque os tempos futuros deste anceio na lexislación española -particularmente na de signo educativo- prodigáronse máis que a propia exuberancia normativa, xa sorprendente fai 115 anos para o primeiro ministro de Educación, Antonio García Álix. Un primeiro paso pode ser a “paralización con carácter inmediato do calendario de implantación da LOMCE en todos aqueles aspectos que non entraron en vigor”. A condición de que se entenda tan só como un primeiro paso, o máis fácil e máis vistoso seguramente. Pero con esta medida non farían senón empezar. A continuación, haberá que construír o lado proactivo da igualdade en multiplicidade de frontes. A cidadanía -no caso de que chegue a prosperar este “acordo”- deberá estar atenta ao desenvolvemento dos outros nove ítems (das páxs. 26 e 27) relativos ás etapas e niveis xerais da educación escolar. Non deixa de sorprender, de entrada, que entre eles non figuren algúns aspectos xeradores de desigualdade real nos centros educativos por condicionar ou coartar dereitos principais. Xa se verá se reservan in pectore, non os percibiron ou, simplemente, se puideron ser motivo de severo desacordo.

Falta así mesmo saber se o posible incumprimento -futuro- do variado conxunto explícito de cuestións determinantes de “igualdade” que seleccionaron, unido ás non consideradas neste documento, deberá de achacarse a que non correspondían a un programa de centro -a que non se senten obrigados os asinantes- ou se, como adoita suceder para desencanto de votantes, haxan tan só de ser entendidas como reclamo propagandístico e non precisamente como obxectivo político digno de ser atendido con rigor e presteza. Entre supostos tempos mellores e utopías de escape da terca realidade andaba tamén Don Miguel de Cervantes e o seu fiel Don Quixote alá por 1605 cando consideraba propio da “idade dourada” a sinxeleza denotativa dos conceptos” e non se buscaba “artificioso rodeo de palabras para encarecelos. Non había fraude, engano nin malicia mesturándose coa verdade e a franqueza. A xustiza estaba nos seus propios termoss, sen que a ousasen turbar nin ofender os do favor e o interese que tanto agora a menoscaban, turban e perseguen...” (I, 11). Veremos.

TEMAS: Acordo, Cidadáns, PSOE, Pacto pola Educación, Goberno de “progreso”. Igualdade de oportunidades. Cervantes.

Manuel Menor Currás

Madrid, 25/02/2016

No bosque da convivencia escolar tamén hai bos profesores e mestres

Malia os recortes e desmáns, ás veces hai oportunidade observar e vivir boas experiencias educativas. En épocas de dúbidas severas como as actuais, son exemplares para animar a difícil construción dunha fraternidade democrática na escola de todos.

O ánimo colectivo ten frecuentes razóns para o desánimo. Nos case dous meses postelectorales, xa nos cargan demasiado as peripecias de supostos ofendidos, hipersensibles para berrar a fondo contra quen lles dan pretextos para ocultar as súas propias nueces baixo soberbia capa de hipocresía. Algunhas situacións eran previsibles. Outras inopinadas. Todas desconcertantes para afeitos a vivir sen contrariedades. Alguén debeu programalo todo para que caiamos na conta de que actuar democraticamente é traballoso e require constancia e coidados que non logra obviar a mercadotecnia. Nunha paisaxe de rápidas sombras e luces como a actual, prognosticar o que vai suceder coa formación de Goberno de aquí a maio só é certeiro en que podemos equivocarnos e en que, pese a todas as dificultades, o da democracia é o mellor sistema. Non hai atallos para a sa convivencia de todos.

Dimitir sen marcharse

Esta é unha boa ocasión para aprender un pouco máis o tortos que podemos ser co que dicimos sen dicir, como calamos cando falamos ou como mentimos deliberadamente cando pretextamos sinceridade. Por exemplo, cando alguén nos conta o que fixo e non fixo, cando dimite e se queda, abandona e segue dando a vara; cando insiste en facer cousas excelsas pola humanidade mentres que o homo antecessor estaríalle moi agradecido se non molestase aos seus descendentes... Para que non falte nada, con máis frecuencia da desexada habemos de oír dicir que traballaron o indicible por “a calidade educativa” cando, se chegan a estar algo máis, terían desmantelado o sistema de raíz. E aí seguen, acazapados á espera dalgunha físgoa para o seu. Nese afán de salvar á patria de continuados males dos que non se senten responsables, aínda aprenderemos bastante de aquí a maio. Entre tanto xogo de sombras, é recomendable repasar A arte da guerra, do chinés Sun Zi. Entenderemos mellor o “xogo de tronos” en que andan metidos.

Mentres esfollan a margarida e empezamos a distinguir aos quen se axuntan e por que, as noticias do ámbito educativo tampouco cesan. Á prensa vanlle “os sucesos” e raro é o día que non hai algunha alusión a deficiente trato a infantes e adolescentes. Coma se buscasen desesperarnos con tanto horror e, a continuación, deberiamos aclamar a cantos xorden de inmediato como cogumelos para que as súas “melloras de calidade” rediman os espazos escolares, xa sexa cun telefoniño para maltratados, unha APP para desesperados, unha comisión que xorde da inoperancia ou un avogado para o desánimo. Pronto virá alguén que ofrecerá, previo pago de ticket, un “forgesiano” chiringuito onde poder lanzar todo tipo de inxurias, dass que se ofrecerá un selecto resumo no telediario de mediodía. Despois do rapto de Europa, as mellores serán levados a un concurso de eurovisión por algún egrexio ministro o exministro.

Do bosque da convivencia

Neste mar de incertezas, impertinencias e oportunismos, foi un oasis de paz a chegada dun libro moi recomendable: Trabajar la convivencia en los centros educativos. Una mirada al bosque de la convivencia (Madrid: Narcea, 2016). O autor, Pedro Uruñuela, é un tipo fiable, e o que di á propósito de como lograr ambientes escolares cálidos en que se poida vivir e aprender no medio da crecente diversidade de alumnos e alumnas non ten desperdicio. Pedro ten unha longa experiencia nesta perspectiva proactiva, traballou con grupos de profesores adscritos a centros de difícil desempeño e preocupados por que puidesen saír adiante rapaces que, para moitos xestores de inopinadas calidades e melloras tecnocráticas, serían condenados ao desafiuzamento desde antes de nacer. O 17 de febreiro, estaban na presentación desta proposta de traballo para testemuñar a súa débeda e agradecimiento polas iniciativas que, desde fai anos, asumiran como proxecto comunitario para dar un envorco a situacións que, polas pasivas canles burocráticos dominantes, demasiadas veces meramente reactivos, desembocasen na nada. Testemuñaban que o bo ambiente educativo -e os bos resultados- poden convivir na escola pública.

Os automatismos que , urxidos por PISA, propician os medios fan mirar cara a Finlandia e algunhas zonas emerxentes de Asia como lugares do paraíso terrenal no que a escolas se refire. Ao noso ao redor temos, con todo, con moita máis frecuencia da que nos informan, experiencias e esforzos que non teñen nada que envexar a ninguén. Só merecen o noso apoio e recoñecemento. O fácil é deixarse levar pola estúpida e absentista inoperancia que, con excesiva reiteración de banalidade verbal, parecen aconsellarnos tamén chuscos xestores ocupados en proveitosas batallas púnicas ou en “taulas” promiscuas coa mafia. Se é mala esta corrupción que nos rouba, tampouco é boa a que implica unha enorme cantidade de normas para o BOE sen nada que ver co que nas aulas se vive. Entre ambas só xeran desánimo e impotencia en cantos traballan con nenos e adolescentes día a día, durante un tempo que vai de dez a trece cursos de promedio e en que o desexable é que teñan un ambiente feliz para medrar, aprender a ser e convivir cos demais. Todo o mundo -oficial e oficioso- parece pensar que este ben é automático e que profesores e mestres tamén son autómatas teledirixidos por un botón leguleio desde as Consellerías. Aínda que as escolas e colexios, como o mundo que nos tocou vivir, teñan moitos elementos estruturais que poden animar a malsana competitividade. Aínda que nos centros educativos, se non se está debidamente motivado e conscientemente advertido, se poidan reproducir ampliamente – e se poidan incentivar ata en aras da falsa “rendibilidade”- momentos e situacións de malestar e violencia. Igual que na familia. Igual que no traballo. Igual que na rúa. E -se non somos precavidos porque nos educaron ben- igual que en calquera espazo en que necesitemos estar cos demais: sempre haberá alguén que queira aproveitar a súa superioridade para dominarnos e limitar as nosas posibilidades de ser persoas.

E de Aristóteles

Por iso os asuntos educativos, máis complicados que o que suxire tanto sabio ignorante e machista de barra tabernaria, necesitan atención continuada. Aprendizaxes enraizadas no duro traballo das aulas, como os que propicia a magnífica guía de Pedro Uruñuela, son os que poden axudar ao éxito -de todos- no nada fácil bosque da convivencia cos outros. A base da súa consistencia deixouna establecida Aristóteles fai 24 séculos. Recordábaa Emilio Lledó o pasado cinco de febreiro, na homenaxe a un dos grandes da Transición, Jaime Sartorius: “Posto que o fin de toda cidade [polis] é único, é evidente que necesariamente ha ser unha e a mesma a educación de todos, e que o seu coidado ha ser común e non privado. Porque o adestramento nos asuntos da comunidade ha de ser comunitario tamén. Hase de considerar que ningún dos cidadáns se pertence a si mesmo, senón todos á cidade, pois cada un é parte de ela” (Política, 8,1).

TEMAS: Convivencia social. Convivencia escolar. Estratexias de traballo na aula. Clima educativo. Disciplina e convivencia. Autoridade do profesor. Bo colexio. Bo profesor. Pedro Uruñuela.

Manuel Menor Currás

Madrid, 18/02/2016.

A mera escolarización dá pouco de si. A historia, ela soa, dá menos aínda

A cantidade de nenos desaparecidos, violados ou mortos debería movernos a reformular con máis urxencia que sociedade estamos desenvolvendo para todos no noso sistema educativo.

O drama dos refuxiados non cesa e, como sinala Agustín Moreno, aínda que está sucedendo ante os nosos ollos, tendemos a esquecelo, como a historia do noso pasado. Igual sucede co seu grupo máis fráxil, os nenos. Desde que a fotografía de Aylan Kurdi, o meniño sirio morto nas praias de Turquía nos conmovese un pouco no setembro último, non cesaron de aparecer, de xeito intermitente pero contino, como dato máis ou menos estatístico. Só neste mes de xaneiro pasado foron 64 e pasaron a engrosar a rutina de noticias colaterais dunha guerra aparentemente fantasmagórica en Siria, que xa xerou máis de catro millóns de exiliados.

Nenos perdidos e non achados

De súpeto, nos nosos telediarios foron noticia 10.000 nenos que, a efectos burocráticos, deixaron de existir. As institucións europeas -presuntamente tan eficientes outras veces- perdéronlles a pista, ou iso dicía a prensa o pasado 31/01/2016. A noticia suxería, ademais, que puidese haber por medio un contrabando inconfesable para as nosas sensibilidades de persoas de ben. E, para maior abondamento, que era posible que algunhas policías europeas empezaran a culpabilizar aos voluntarios dalgunhas ONGs por axudar aos refuxiados. As rutinas da burocracia amortecedora das nosas inquietudes cumpría co seu papel fundamental mentres a traxedia dos cativos perdidos e non achados prosegue. Ninguén informou se os atoparan. Xa estabamos tranquilos e, o catro de febreiro, a morte a tiros dun cativo mexicano de sete meses, en Oaxaca, volveu a ocupar un momento estratéxico do relato televisivo das noticias.

O xérmolo sentimental deste tipo de información explica a rapidez con que prende nas redes sociais e se propaga ata os noticiarios. Ese toque séntalle ben ao discurso que trenza cada telediario. Ponlle algo de humanidade á aburrida secuencia política ou económica do día a día. O momento ideal adoita ser pouco antes dos cotilleos deportivos, no transcurso do que eran antes os “sucesos” e que, neste momento, é pasarela da Audiencia e os xulgados. O telediario de mediodía adoita estar calculado para que os que estean á calor do condumio, ao oír algún grave indicio de que entre os humanos existe o mal -máis evidente canto máis inerme sexa o infante afectado- , non sexa salpicado. Un toque de humor negro que conmova, pero que prolongue a confiada rutina de seguir vivos e ter a sorte de seguir comendo.

A “orde” apaciguadora

Habitualmente, na prensa e a radio ou televisión, a intermitencia informativa sobre o comportamento cruel coa infancia está moi calculada por aqueles que deseñan as liñas editoriais e o relato de canto acontece. Os consumidores deben seguir adormentados na súa boa conciencia, non vaian inquietarse máis do conveniente e, se é posible, sempre han seguir fieis á “boa orde”, “a estabilidade” e o “sentido común”, “a cordura, a moderación, o realismo e a sensatez”. Á beira do arrolo deste campo semántico, o centro continuo da información é -como pode palparse reiteradamente estes días- o “non á incerteza”, “non permitir que se fagan disparates” e, en definitiva, o afastamento de “radicalismos” e a expectativa dun “goberno forte”. Esta procura da gran coalición que dea “estabilidade” á situación -sen arrepentimiento ningún do realizado en catro anos- é o símbolo perfecto, con todo, do inestables, cambiantes e pouco fiables que son as asimetrías, rotos e descosidos que os nosos modos de proceder intentan esquecer a conveniencia.

Ese discurso apaciguador tan pragmático é parasitario do falso idealismo da evolución histórica en que nos educaron. Coma se por necesidade intrínseca, o futuro sempre tivese que ser mellor que o presente e, por descontado, moito mellor que o pasado. Acepta acríticamente o presentismo de

“o que hai” dando por suposta a estrita linealidade histórica, inamovible e natural, coma se da lei da gravidade se tratase. Nada máis cabería, en consecuencia, que aceptala e seguir a fecunda marcha cara ao inmobilismo. Esta concepción dá moito xogo a quen cren que os cambios, por outra banda, cando os hai son cuestión de prontos esporádicos, aínda que lles falle a dilixencia e lles sobre postergada puntualidade. Aí está Rajoy, que acaba de pontificar -á propósito da masiva corrupción de xente que lle é moi próxima- que “isto acabouse e aquí non se vai a pasar ningunha”. E quédase tan a gusto, cando a atrición -polo menos antes- non abondaba para que se nos perdoasen os pecados mortais.

A indolencia e a realidade

De similar indolencia padecemos cando cremos que, cando unha lei atende algo relacionado cunha urxencia social -do tipo que sexa- temos un magnífico indicador do moito que avanzamos. Coma se xa houbese que cesar en todo esforzo e fose enfermizo proseguir na demanda de maior esixencia, moi atentos aos buracos que a realidade vaia mostrando. A esta especie teñen peculiar adicción aqueles políticos que, ante calquera problema -tamén dá igual cal sexa-, din que é cuestión de educación e, logo da declaración correspondente, de inmediato dan por resolta a súa responsabilidade. Se nun tempo curto volve xurdir algún problema na devandita cuestión, son os primeiros que mostran gran afecto a poñer ao profesorado como chivo expiatorio. Pouco importará que non se interesaran pola preparación e motivación adecuada dos educadores, por mostrar o seu interese cun investimento concienzudo ou, polo menos, a avaliación pertinente para saber -entre outras cosas- se as mencións á educación non son mero pretexto para botar balóns fóra.

A realidade -iso que tamén sucede estes días á marxe de toda táctica política- é sobradamente rica en contradicir tantos idealismos cultivados en plan opiáceo. Á beira das inexplicadas desaparicións de nenos ou de homicidios insoportables como o do cativo mexicano, aí están, continuidades como a do blogueiro ultrapatriarcal que defende a legalización da violación, como un presunto dereito cultural, ou a confesión de moitas vítimas de acoso escolar sinalando que “falta concienciación” sobre da violencia escolar e que “hai casos entodos os colexios”; hai “miles” que o padecen -din-, e ata “pensan no suicidio”. É evidente, desde logo, que é un gran logro que logremos escolarizar a todos os nosos nenos e adolescentes menores de 16 anos e que, ademais, tamén medre moi felizmente a poboación con estudos posteriores a esta idade obrigatoria. Pero non todo o traballo está feito con este logro. É obvio, igualmente, que baixar a garda conduce a frustrar o valor do conseguido. Fáltanos xeneralizar o ben facer para que ese prolongado tempo de escolarización non se converta en instrumento sen sentido. Hai moita tarefa por diante aínda en moitos aspectos, incluído un compromiso máis profundo de colaboración mutua dos centros educativos, as familias e a Administración. E en certo sentido, é unha tarefa inacabable se de verdade se quere unha digna e continuada atención educativa, sen excepción, para todos os nosos rapaces.

E o acostumado continuismo

O máis educativo da historia humana, neste sentido, talvez sexa a desconfianza que deberiamos ter cara ás continuidades da súa linealidade cronolóxica. Cando indiferentes e apáticos a deixamos ao seu aire, repítese a si mesma indefectiblemente, co forte machucando ao débil. Pretendeuse en 1892 regular o traballo de mulleres e nenos con limitacións que hoxe nos dan vergonza, pois se trataba de traballos daniños para mulleres embarazadas ou idades de nenos de 11 anos en lugares perigosos e con horarios diarios superiores ás dez horas, e é curioso que a argumentación dos que vían revolucionario limitar tales condicións esclavistas, fose prácticamente idéntica á que se usa actualmente cando, á inversa, de revertir e recortar logros sociais se trata. Nos xornais da época, abundaron as críticas o intento lexislativo porque, ao parecer, provocaría enormes gastos e trastornos á propiedade privada, sería unha intromisión ilexítima do Estado e perigaría a boa marcha da nación. Sóalles? Un destacado representante dos empresarios textiles de Sabadell, Sallarés i Pla, legounos O traballo das mulleres e dos nenos (Sabadell, 1892), opúsculo onde, sen rubor, argumenta que, no caso de que se regulase o traballo que viñan facendo as mulleres e os nenos (dos obreiros), estaría en risco a atención “ás necesidades da vida cos escasos recursos que para satisfacelas conta a xeneralidade do noso pobo”. Se con só o traballo masculino, nin os homes alcanzaban a ter suficiente para alimentarse -como sabemos por outras moitas fontes documentais- como subvenir ás necesidades de toda a familia?

A educación actual como parte substancial do Estado social de dereito para atender a socialización cultural dos nenos e adolescentes actuais, continuará condicionada por idénticas rémoras que hai 124 anos, salvo que sexamos conscientes desas arañeiras que seguen aí. Atentos aos pactos que se están xestando.

TEMAS: Educación democrática. Escolarización. Reformas educativas. Estado social. Dereitos dos nenos. Hábitos culturais antisociais. Refuxiados desaparecidos. Mediatización informativa.

Manuel Menor Currás

(Madrid, 05/02/2016)