A mera escolarización dá pouco de si. A historia, ela soa, dá menos aínda

A cantidade de nenos desaparecidos, violados ou mortos debería movernos a reformular con máis urxencia que sociedade estamos desenvolvendo para todos no noso sistema educativo.

O drama dos refuxiados non cesa e, como sinala Agustín Moreno, aínda que está sucedendo ante os nosos ollos, tendemos a esquecelo, como a historia do noso pasado. Igual sucede co seu grupo máis fráxil, os nenos. Desde que a fotografía de Aylan Kurdi, o meniño sirio morto nas praias de Turquía nos conmovese un pouco no setembro último, non cesaron de aparecer, de xeito intermitente pero contino, como dato máis ou menos estatístico. Só neste mes de xaneiro pasado foron 64 e pasaron a engrosar a rutina de noticias colaterais dunha guerra aparentemente fantasmagórica en Siria, que xa xerou máis de catro millóns de exiliados.

Nenos perdidos e non achados

De súpeto, nos nosos telediarios foron noticia 10.000 nenos que, a efectos burocráticos, deixaron de existir. As institucións europeas -presuntamente tan eficientes outras veces- perdéronlles a pista, ou iso dicía a prensa o pasado 31/01/2016. A noticia suxería, ademais, que puidese haber por medio un contrabando inconfesable para as nosas sensibilidades de persoas de ben. E, para maior abondamento, que era posible que algunhas policías europeas empezaran a culpabilizar aos voluntarios dalgunhas ONGs por axudar aos refuxiados. As rutinas da burocracia amortecedora das nosas inquietudes cumpría co seu papel fundamental mentres a traxedia dos cativos perdidos e non achados prosegue. Ninguén informou se os atoparan. Xa estabamos tranquilos e, o catro de febreiro, a morte a tiros dun cativo mexicano de sete meses, en Oaxaca, volveu a ocupar un momento estratéxico do relato televisivo das noticias.

O xérmolo sentimental deste tipo de información explica a rapidez con que prende nas redes sociais e se propaga ata os noticiarios. Ese toque séntalle ben ao discurso que trenza cada telediario. Ponlle algo de humanidade á aburrida secuencia política ou económica do día a día. O momento ideal adoita ser pouco antes dos cotilleos deportivos, no transcurso do que eran antes os “sucesos” e que, neste momento, é pasarela da Audiencia e os xulgados. O telediario de mediodía adoita estar calculado para que os que estean á calor do condumio, ao oír algún grave indicio de que entre os humanos existe o mal -máis evidente canto máis inerme sexa o infante afectado- , non sexa salpicado. Un toque de humor negro que conmova, pero que prolongue a confiada rutina de seguir vivos e ter a sorte de seguir comendo.

A “orde” apaciguadora

Habitualmente, na prensa e a radio ou televisión, a intermitencia informativa sobre o comportamento cruel coa infancia está moi calculada por aqueles que deseñan as liñas editoriais e o relato de canto acontece. Os consumidores deben seguir adormentados na súa boa conciencia, non vaian inquietarse máis do conveniente e, se é posible, sempre han seguir fieis á “boa orde”, “a estabilidade” e o “sentido común”, “a cordura, a moderación, o realismo e a sensatez”. Á beira do arrolo deste campo semántico, o centro continuo da información é -como pode palparse reiteradamente estes días- o “non á incerteza”, “non permitir que se fagan disparates” e, en definitiva, o afastamento de “radicalismos” e a expectativa dun “goberno forte”. Esta procura da gran coalición que dea “estabilidade” á situación -sen arrepentimiento ningún do realizado en catro anos- é o símbolo perfecto, con todo, do inestables, cambiantes e pouco fiables que son as asimetrías, rotos e descosidos que os nosos modos de proceder intentan esquecer a conveniencia.

Ese discurso apaciguador tan pragmático é parasitario do falso idealismo da evolución histórica en que nos educaron. Coma se por necesidade intrínseca, o futuro sempre tivese que ser mellor que o presente e, por descontado, moito mellor que o pasado. Acepta acríticamente o presentismo de

“o que hai” dando por suposta a estrita linealidade histórica, inamovible e natural, coma se da lei da gravidade se tratase. Nada máis cabería, en consecuencia, que aceptala e seguir a fecunda marcha cara ao inmobilismo. Esta concepción dá moito xogo a quen cren que os cambios, por outra banda, cando os hai son cuestión de prontos esporádicos, aínda que lles falle a dilixencia e lles sobre postergada puntualidade. Aí está Rajoy, que acaba de pontificar -á propósito da masiva corrupción de xente que lle é moi próxima- que “isto acabouse e aquí non se vai a pasar ningunha”. E quédase tan a gusto, cando a atrición -polo menos antes- non abondaba para que se nos perdoasen os pecados mortais.

A indolencia e a realidade

De similar indolencia padecemos cando cremos que, cando unha lei atende algo relacionado cunha urxencia social -do tipo que sexa- temos un magnífico indicador do moito que avanzamos. Coma se xa houbese que cesar en todo esforzo e fose enfermizo proseguir na demanda de maior esixencia, moi atentos aos buracos que a realidade vaia mostrando. A esta especie teñen peculiar adicción aqueles políticos que, ante calquera problema -tamén dá igual cal sexa-, din que é cuestión de educación e, logo da declaración correspondente, de inmediato dan por resolta a súa responsabilidade. Se nun tempo curto volve xurdir algún problema na devandita cuestión, son os primeiros que mostran gran afecto a poñer ao profesorado como chivo expiatorio. Pouco importará que non se interesaran pola preparación e motivación adecuada dos educadores, por mostrar o seu interese cun investimento concienzudo ou, polo menos, a avaliación pertinente para saber -entre outras cosas- se as mencións á educación non son mero pretexto para botar balóns fóra.

A realidade -iso que tamén sucede estes días á marxe de toda táctica política- é sobradamente rica en contradicir tantos idealismos cultivados en plan opiáceo. Á beira das inexplicadas desaparicións de nenos ou de homicidios insoportables como o do cativo mexicano, aí están, continuidades como a do blogueiro ultrapatriarcal que defende a legalización da violación, como un presunto dereito cultural, ou a confesión de moitas vítimas de acoso escolar sinalando que “falta concienciación” sobre da violencia escolar e que “hai casos entodos os colexios”; hai “miles” que o padecen -din-, e ata “pensan no suicidio”. É evidente, desde logo, que é un gran logro que logremos escolarizar a todos os nosos nenos e adolescentes menores de 16 anos e que, ademais, tamén medre moi felizmente a poboación con estudos posteriores a esta idade obrigatoria. Pero non todo o traballo está feito con este logro. É obvio, igualmente, que baixar a garda conduce a frustrar o valor do conseguido. Fáltanos xeneralizar o ben facer para que ese prolongado tempo de escolarización non se converta en instrumento sen sentido. Hai moita tarefa por diante aínda en moitos aspectos, incluído un compromiso máis profundo de colaboración mutua dos centros educativos, as familias e a Administración. E en certo sentido, é unha tarefa inacabable se de verdade se quere unha digna e continuada atención educativa, sen excepción, para todos os nosos rapaces.

E o acostumado continuismo

O máis educativo da historia humana, neste sentido, talvez sexa a desconfianza que deberiamos ter cara ás continuidades da súa linealidade cronolóxica. Cando indiferentes e apáticos a deixamos ao seu aire, repítese a si mesma indefectiblemente, co forte machucando ao débil. Pretendeuse en 1892 regular o traballo de mulleres e nenos con limitacións que hoxe nos dan vergonza, pois se trataba de traballos daniños para mulleres embarazadas ou idades de nenos de 11 anos en lugares perigosos e con horarios diarios superiores ás dez horas, e é curioso que a argumentación dos que vían revolucionario limitar tales condicións esclavistas, fose prácticamente idéntica á que se usa actualmente cando, á inversa, de revertir e recortar logros sociais se trata. Nos xornais da época, abundaron as críticas o intento lexislativo porque, ao parecer, provocaría enormes gastos e trastornos á propiedade privada, sería unha intromisión ilexítima do Estado e perigaría a boa marcha da nación. Sóalles? Un destacado representante dos empresarios textiles de Sabadell, Sallarés i Pla, legounos O traballo das mulleres e dos nenos (Sabadell, 1892), opúsculo onde, sen rubor, argumenta que, no caso de que se regulase o traballo que viñan facendo as mulleres e os nenos (dos obreiros), estaría en risco a atención “ás necesidades da vida cos escasos recursos que para satisfacelas conta a xeneralidade do noso pobo”. Se con só o traballo masculino, nin os homes alcanzaban a ter suficiente para alimentarse -como sabemos por outras moitas fontes documentais- como subvenir ás necesidades de toda a familia?

A educación actual como parte substancial do Estado social de dereito para atender a socialización cultural dos nenos e adolescentes actuais, continuará condicionada por idénticas rémoras que hai 124 anos, salvo que sexamos conscientes desas arañeiras que seguen aí. Atentos aos pactos que se están xestando.

TEMAS: Educación democrática. Escolarización. Reformas educativas. Estado social. Dereitos dos nenos. Hábitos culturais antisociais. Refuxiados desaparecidos. Mediatización informativa.

Manuel Menor Currás

(Madrid, 05/02/2016)