Os debuxos de Goya, testemuñas do presente

Ata o 10 de febreiro de 2020, o Museo do Prado mostra a mirada actual, desasosegada, dun dos seus pintores máis relevantes.

Cando se inaugurou en 1819, o Prado mostraba tan só dúas obras de Goya, os retratos ecuestres de Carlos IV e da súa esposa María Luisa. Hai que esperar a 1872 para que o catálogo oficial, de Pedro Madrazo, indique a presenza de 13 cadros seus. Non tiña aínda o peso que acabaría adquirindo máis adiante, a partir de 1902 sobre todo -a data en que  rexe a estatua ao lado norte do museo-, pero cando os visitantes querían levarse un recordo, xa podían escoller entre as fotografías de Laurent que se vendían na portería, tres con obra súa. A evolución das cantidades de variadas reproducións que, xunto aos catálogos, se podían adquirir, permite advertir -como estudou Joaquín Menor- a progresiva aceptación que o que fora pintor de Corte desde 1789 foi adquirindo. Hoxe, é difícil saír do Prado sen advertir que é un dos seus pintores máis representativos.

Exposición excepcional

Ten sentido, pois, que, para pechar o Bicentenario, se recorrese a unha exposición en que, ademais de permitir un mellor coñecemento do pintor, se poña en valor a súa obra en papel. As moi coñecidas series de gravados en que traballou desde 1771, permitiron divulgar o seu traballo neste soporte, pero o que agora se presenta -e tal como  se presenta- permite ampliar este coñecemento. Trátase en grao sumo íntimo e persoal de Goya, un traballo de anotacións que se prolongou ao longo de toda a súa vida. Son apuntes para si mesmo, posibles esbozos e suxestións para outros proxectos que, sen afán de que fosen coñecidos polo público, mostran o que día a día suscitou a súa atención entre canto lle tocou vivir. A súa colección de debuxos é obra estritamente privada, un exercicio constante de aprendizaxe e libre creatividade, “máis directo, crítico e mordaz”, como di o comisario desta exposición J.M. Matilla.

Só o Prado podía facer esta exposición porque, dos preto de mil debuxos que se estima existen de Goya, unha gran parte é da súa propiedade. Este material tan delicado exponse, entreverado cronolóxicamente cos seus gravados, creando así un lazo interno de comunicación con toda a súa obra. Como centro absoluto, na Sala B do Museo -debaixo do lucernario do claustro dos Xerónimos-, está a xoia desta exposición: 120 debuxos do coñecido como Caderno C -que parece haber  entre 126 e 134 follas-, un dos oito que os estudosos do pintor estiman que fixo, ademais do coñecido como Caderno italiano. Están expostos -coa cuberta de encadernación en que foron vendidos ao Museo da Trinidade en 1872-, dispostos nun cuadrilátero non moi amplo ao redor, 30 a cada lado. En 1878, pasaron ao Prado con outras moitas pinturas alí reunidas por mor da desamortización.

O visitante pode observar como a evolución estilística que Goya mostra nos seus debuxos corre parella coa do resto da súa obra. Pode admirar, en particular, as súas técnicas de debuxo, o tipo de tintas, o emprego do lápiz litográfico e, ata, o variable papel de que dispuxo, segundo o que as inestables circunstancias políticas e económicas lle permitiron. Manuela Mena -unha das grandes especialistas no pintor- na presentación da exposición dixo del que tiña unha técnica “exquisita e delicada” e que podía ser considerado entre os cinco ou seis mellores debuxantes da historia da pintura. Son moitos, xa que logo, os motivos polos que estes debuxos tan persoais son fundamentais para coñecer mellor a súa obra.

Vendo xuntos tantos debuxos, chama a atención, por outra banda, a gran variedade de asuntos que tocan. O visitante poderá ver que Goya nin é un costumista nin, tampouco, ese pintor que algunha literatura quixo desdebuxar obsesionado polos tópicos da España decimonónica. Aparece ante todo como un gran observador, atento a canto acontece. Disconforme moitísimo do que ve e que lle toca sufrir, morrerá exiliado en Burdeos, onde debuxa os Cadernos G e H. Gran testemuña da historia convulsa do inicio da modernidade española, o seu magnífico debuxo expresa o pensamento dun ilustrado sobre as perversidades en que incorre con frecuencia o ser humano. Polos seus ollos pasa, entre outros asuntos, a sensualidade feminina, os comportamentos morais, a Inquisición -cos seus presos e os seus frades exclaustrados- a Guerra da Independencia e a súa postguerra, múltiples violencias explícitas e implícitas coas súas derivacións, a vida corrente, a tolemia e a irracionalidade. En definitiva, o que estes cadernos de debuxos mostran son as aprendizaxes que ao pintor lle dá a observación da súa contorna para mellorar a súa técnica e debuxar cada vez mellor o que pensaba.

Proximidade

A montaxe da exposición é austera, todo en branco e moi aberto. O seu núcleo central, moi xeométrico, con enmarcación idéntica dos 120 debuxos do Caderno C, poida que en caso de aglomeración resulte escaso para que cada un poida ser contemplado detidamente. A mostra é unha aposta forte para un museo afeito ao brillo espectacular das monográficas, como puido ser, na propia celebración do Bicentenario, a dedicada a Fra Angelico ou ás dúas pintoras italianas Sofronisba e Lavinia.

É de destacar, ademais, a pretensión por facer próximo o quefacer creativo do pintor aragonés. Neste sentido -ademais dun catálogo moi coidado e próximo á lectura reflexiva do visitante- sobresae a ambición de achegarse a Goya subdividindo os seus máis de 300 debuxos expostos en 23 núcleos temáticos nos que, á beira de asuntos moi coñecidos, sobresae a violencia contra a muller, a vellez, a multitude e a súa manipulación, ou a violencia en xeral, asuntos en que resulta plenamente contemporáneo, coma se fose testemuña de moitos desvaríos actuais da humanidade.

Tamén o lema escolleito, tomado dunha das súas últimas cartas, o 20.12.1825 ao seu amigo Zapater, faio próximo nun mundo como o de hoxe, crispado como o seu: Só a vontade me sobra traduce ben como, xa maior, asumía con estoicismo as limitacións da condición humana. Complementa, ademais, o que, para expresar a súa positiva determinación vital ata o último momento, escribiu por entón con lápiz tipográfico, nun moi coñecido debuxo do Caderno G, 54: Aínda aprendo (sic), con que conclúe o percorrido.

TEMAS: Historia de España. Bicentenario do Museo do Prado. Cadernos de debuxos de Goya. Arte e Patrimonio. Museos e educación social.

Celaá reinterpreta a liberdade de elección de centro

Para construír un bo sistema educativo, as palabras han ser veraces, capaces de expresar sen mentir a uns para contentar a outros.

Dicía Darwix, o gran poeta palestino, que a primeira liña é o que o asombro chama, atendendo á súa orixe, inspiración ou iluminación. “Unha vez que che vén a primeira liña -referíase á creación poética-, sempre que a sorte se poña da túa parte e esteas alerta contra o erro, convérteste en orfebre diestro e poeta”.

O desmentido de Celáa

Francisco Umbral adoitaba recordar, logo de anos de éxito coas súas columnas de opinión, que o que a el lle desencadeaba ilación de ideas era un bo título. Pola súa banda, Isabel Celáa debeu experimentar unha gran pulsión creativa cando, falando aos reunidos no recente Congreso de Colexios Católicos, referiuse á “a libre elección de centro”. Segundo Vida Nueva, “desafiou”aos reunidos e, segundo ESdiario, “montou a rifa e provocou ao público”. O constructo ao que prestou atención segue sendo moi empregado polos colexios concertados nas súas demandas políticas ao mesturar liberdade de ensino e libre elección de centro, e o propio Bispo secretario xeral da CEE, Argüello, engadiu a ese puzzle “o dereito a recibir formación relixiosa” cando atallou as palabras con que a ministra intentou desfacer un equívoco moi estendido.

Celáa, ao tratar de distinguir, espertou temor, "nuboeiros", “preocupación” por se os Colexios concertados -lexislados polo PSOE na LODE en 1985- vían freados os miles de millóns de euros anuais, duplicados nos últimos trece anos, que reciben do Estado. De paso, insinuouse unha larvada incitación a que, a imitación do sucedido en xuño de 2005 con bispos incluídos, as protestas saísen á rúa. Opinións apresuradas e micrófonos dispostos a ferventes apoloxías trataron, indirectamente, de ridiculizar o fráxil preacordo de intencións para unha posible coalición gubenamental de esquerda. O estoupido de inspiración e iluminación sobre as dúbidas que as palabras de Celáa atraeron sobre o futuro inmediato da interpretación parcial desta “liberdade de elección” -libérrima desde 1978 para os gobernos do PP sobre todo-, foi tan potente que espertou da somnolencia o insaciable hábito de ampliar á súa conta as privatizacións sen xeito nin dereito e o crecente negocio da educación. Non cab estrañarse de que, ante tanto eco, a propia ministra teña  a ben acougar os ánimos precisando algo máis o alcance que quixera dar ás súas palabras.

Se vai en serio o que dixo Isabel Celáa, pronto haberá de verse no caso de que o PSOE logre formar Goberno e sacar adiante unha nova Lei Xeral de Educación. Só así, ademais de suprimir definitivamente a LOMCE -tan pródiga con esta “liberdade” de quen poden elixir entre diversos centros, pero nada preocupada de máis do 60% de familias que van a un ensino público en desigualdade manifesta-, poderán restablecerse as posicións do que realmente se pactou no artg. 27 mellorando a súa interpretación de modo que quen vaian por elección propia á rede pública de ensino non se sintan estafados goberne quen goberne. Non pode suceder con esta liberdade fundamental para a convivencia o que acontece con outras moitas liberdades, en que o mercado decide -coas súas leis nada libres e o apoio de determinados políticos- que ha de facer cada cidadán ou cidadá en trance de enviar aos seus fillos á escola. Universalidade e liberdade, que rexen o artg. 27.1, non poden ser contraditorias nin excluíntes por decisións cooptadas desde intereses moi particulares.

Á marxe de que a ministra Celáa preserve nas súas palabras cuestións colaterais -como as que conlevan os Acordos de 1979 co Vaticano-, teña por seguro que acertou ao reivindicar ante a asemblea dos Colexios Católicos unha lectura mínimamente axustada ao que o cumprimento do citado artigo require: rigor e imparcialidade no cumprimento das esixencias que conleva un contrato para un colexio concertado que sexa preciso nunha zona determinada. A que na LOMCE chamábase “demanda social” para xustificar actuacións discriminatorias co preceptuado pola universalidade da educación, non pode xustificar que, en comunidades como a de Madrid, entre 2009 e 2015, noventa parcelas de terreos previstos para escola pública se cederán a colexios concertados. Non pode seguir sucedendo que, cando en paralelo acceden a construír ou reparar de urxencia algún centro público, a lentitudw sexa tal que haxa criaturas que pasaron boa parte da súa escolarización entre arreglos inacabados. Non é de recibo que haxa irmáns que, cando o necesitado de atención especial non é admitido no colexio concertado, o que non ten problemas é recibido cos brazos abertos. Tampouco o é que medre a fenda de pobreza entre alumnado duns ou outros centros segundo a súa titularidade. Con todo, as moitas estrataxemas que contou detalladamente José Luís Pazos en Non nos calarán seguen sendo practicadas pola nova presidenta da Comunidade de Madrid no seu afán de optimizar “a calidade” educativa favorecendo aos concertados, aos que atende desde unha Dirección Xeral de nova creación.

Que acordo educativo?

Recorde a ministra que, se lle demandaran un “acordo educativo” -como quixo o seu predecesor no cargo-, esta cuestión da “liberdade de elección” que tantas voces suscita estes días nalgúns medios, nunca estará en primeiro plano. No que propoñía o seu predecesor, Íñigo Méndez de Vigo,había unha serie de cuestións intocables, como este concepto clave da mercadotecnia neoconservadora -de Aguirre, Wert e os seus pares-, ao que tamén se apuntan os bispos e os seus colexios. Toda a “liberdade” que tanto veu a invocarse desde 1978, foron eclesiásticos os que a fagocitaron durante o século XIX. Con ela tiveron que lidar os dous primeiros ministros de educación que houbo desde 1900, condicionados polo Concordato de 1851, e a gran contradición de invocala sufriuna en carne propia a Institución Libre de Ensinanza, reivindicando -en nome de “a liberdade” que levaban na súa insignia e que a Constitución de 1876 propugnaba- espazos educativos menos controlados pola Igrexa. As Actas do Congreso de Deputados da etapa canovista- que tan minuciosamente estudou YvonneTurin en 1967-, dan boa conta diso.

Doutra banda, despois de que entre os anos trinta e oitenta do pasado século detentaran un control total sobre o Ministerio de Educación, non se sabe moi ben a que seguen xogando os Sres. bispos e os seus distinguidos dirixentes educativos cando, ao comparar as estatísticas respecto de relixiosidade, a proporción de practicantes é radicalmente inferior á dos clientes dos seus colexios. Se hoxe non é invocable como antes a caridade educativa, por que tanto afán educador que non altera a tendencia da decreciente crenza católica? Por que non analizan os logros relixiosos que poida producir tanto control educativo como tiveron durante tantos anos? Que foi, por exemplo, de tanto seminario enorme e repleto de seminaristas a mediados do século pasado, e hoxe practicamente baleiros?

Fai ano e medio, a editorial Morata -que ten o raro mérito de liderar a atención aos asuntos educativos- tivo a ben editar un libro en que se prestaba atención a múltiples incumprimentos do artigo 27CE. Por algo se titulou Caderno de queixas. Se se le sen anteolleiras, entenderase mellor que dixo Isabel Celáa o pasado día 14 e como é de urxente reflexionar sobre o que a conxunción de universalidade e liberdade educativas esixe para actuar en xustiza. Canto máis se demore esa atención política, máis se evidenciará que baixo a prezada palabra de “ liberdade” escóndense preferencias por un tratamento privilexiado.

TEMAS: Liberdade de ensino. Liberdade de elección de centro. Colexios concertados e privados. Escolas e institutos públicos. Artigo 27CE.

Manuel Menor Currás

Madrid, 16.11.2019

Emerxen fortes insastisfaccións tralo 10-N

Non só é que sexa unha perda de tempo e de recursos. Deu ocasión a que collese forza un ultraconservadurismo de vellas raíces.

As eleccións do pasado 10-N brindan a ocasión para que, se non nos quedamos en lamentacións estériles, ocuparnos de herdanzas e aprendizaxes paralizantes. Só cando nos desprendamos desas mochilas, poderemos dicir que somos o que nos quede por ser.

Sorpresas previstas

Os politólogos e especialistas mediáticos teñen nas estatísticas xeradas nestas eleccións un amplo material documental para múltiples estudos. Aos máis ocupados no bipartidismo, os mortecinos resultados do PP e PSOE tranquilizáronos algo. Os que tivesen postas as súas esperanzas no CS ou en Unidas Podemos, quedarían máis decepcionados, polo batacazo do primeiro e polo imparado descenso do segundo, logo de ser ambos estrelas políticas desde 2014. Entre estes catro grupos, xógase, de todos os xeitos, gran parte da posibilidades dunha lexislatura, que, polo visto no escaso día e medio transcorrido desde a noite electoral, non é descartable que termine en decepcionante expectativa. Os demais grupos, en fragmentación crecente, serán comparsas máis ou menos fieis a un pragmatismo individualista, moi ideoloxizado.

Ata o tres de decembro, os máis expertos en profecías non pararán de darlle voltas á irresponsabilidade, inxenuidade ou mala estratexia que uns e outros, con pouca prudencia e máis confusión que acerto, desenvolveron nos seis meses anteriores ata desembocar nesta repetición de novembro. O panorama quedou -ata trala dimisión de Rivera- bastante máis leado do que estaba desde abril, con voluntarismos do tipo “agora si”, pero con menosescanos e máis actores imprescindibles para que cadren os números.

Vox do 15,09%

A gran conversación da noite do reconto foi para o enorme tirón dos 3.640.063 votos de VOX. Que en menos dun ano tivesen o desenvolvemento que mostraron primeiro en Andalucía, e que, entre as xerais de abril ou de agora, pasasen de 24 a 52 escanos, con 962.890 votantes máis. De onde saian eses millóns de votantes, con tendencia forte a crecer, é relevante. Non cabe pensar que esteamos ante algo inexplicable, como eran na nosa infancia os fenómenos micolóxicos do outono.

Desde 1982, en que Fuerza Nueva desaparecera oficialmente do mapa, era moi habitual dicir que en España tamén nisto eramos distinto e que, respecto de outros países europeos, eramos unha excepción polo vigor da nosa democracia. Ata hai pouco, ninguén apostaba polos ultraconservadores. Ata en fútbol, onde tiñan frecuente visibilidade os ultrasur cunha cifra que en 2014 roldaba os 10.000 -segundo o Ministerio do Interior-, dicíase que estaban “en decadencia”. Había certa satisfacción por terse reducido o número de adictos e a gravidade de incidentes protagonizados nalgúns estadios.

No entanto, merece a pena reler o que viña denunciando o Informe Raxen, que patrocina Movemento contra a Intolerancia. No de 2018, aparecía un amplo mostrario de casos de racismo, xenofobia, antisemitismo, islamofobia, neofascismo e outras moitas manifestacións de intolerancia existentes na nosa sociedade. Como é importante non esquecer a longa serie de problemas de convivencia que nos centros educativos e nas súas proximidades se veñen visibilizando para ser traballados como obxectivo educador. E igual de imprudente sería deixar fóra de toda consideración a larguísima serie de violencias en contornas desestructurados por diversos motivos: no que vai de ano, 51 mulleres foron vítimas de “violencia de xénero” e non de pura cuestión intrafamiliar -como pretende VOX-. Todo ese trasfondo violento estivo aí en todos estes anos, igual que moitos outros, alleos ao que demanda unha convivencia democrática coherente cos valores propugnados en 1978.

O pacto da CE78 supuxo unha tregua en aspectos políticos. Pero a realidade sociopolítica non cambiou radicalmente e non desapareceron vellos hábitos fascistas. É falso, xa que logo, falar do ocorrido desde entón desde unha especie de intemporalidade acrítica que sería proporcionada por unha suposta “liberdade da cultura e da educación”. Por algo Edurne Uriarte (Vox)tivo bo coidado, no debate de 24HS da noite do 11-N, de reivindicar para os seus electores que eran xente pacífica e respectuosa coa Constitución. Coma se as cousas que din e as que están promovendo onde o PP e CS lles deron capacidade de decidir, non encerrasen violencia estrutural e conceptual, promotora de pautas contrarias a unha convivencia en pluralidade. Nunha sociedade con múltiples retos e esquizofrenias alentadas por un desenvolvemento con múltiples fendas socioeconómicas crecentes -e con descontentos múltiples, non só entre os ricos senón tamén entre os pobres- esas iniciativas e modos de falar dos conflitos alentan as formas fascistizantes en que poder e orde van da man, alegremente coordinados desde as redes e os medios. As novidades non logran ocultar a nostalxia polo fascismo dos anos vinte e trinta; sobre todo,cando berran consignas cando os problemas internos dos outros partidos políticos, unidos aos da territorialidade española, conxuráronse para destapar este trasno da súa aparente hibernación.

Satisfacción social?

Desde a gran posta en escena da praza de Colón, en febreiro , quen queira estar atento ao que animou o crecemento parlamentario de VOX debería prestar atención especial á xerga e construtos como os detectados por Constanza Lambertucci, nun barrio cunha media de 112.000 euros de renda familiar, onde co PP acapararon case todos os votos: “Patriotismo”, “Firmeza en Cataluña”, “Unidade de España”, “Dereito á vida”, “Contra a Eutanasia”, “Integridad de España”, “Viva España”, “Amor a España”, “Honestidade dos dirixentes”, “Aforro e gasto recursos”, “Subir os impostos aos ricos non soluciona a pobreza”?

J. K. Galbraith, o economista e historiador americano, chamaba A cultura da satisfacción a este conxunto de actitudes propicias ao mantemento da orde instituida na sociedade adiñeirada, cando nas estatísticas sociais de EEUU-1992 había un 12,8% de pobres. Unha boa proporción nesta España actual en que os que teñen dificultades serias para sobrevivir alcanzan -segundoo VIII Informe FOESSA, deste pasado mes de outubro- ao 50% da poboación madrileña. Unha situación propicia para preguntarse se este preexistente bloqueo social ten que ver co bloqueo político resultante en España ata despois do anunciado principio de acordo PSOE-Unidas Podemos, e se non seguirá facendo crecer exponencialmente á órbita de VOX.

Hai, no campo educativo, un exemplo paradigmático -paralelo e iluminador- para acceder aos embrións que retroalimentan ao actual ultraconservadurismo ou os seus sinónimos denominativos. Ofréceo o acontecido con Educación para a Convivencia, presentada, materia presentada como proxecto innovador en 1983 e que a LOXSE non recolleu en 1990. Propuxo, en cambio, unhas unidades “transversais” de inconsistente presenza curricular e, logo de 16 anos, a  LOE retomouna ao seu modo naquela Educación para a Cidadanía (EPC) que non parou de ter obxectores ata que a LOMCE a suprimiu en 2013. Esta atrabiliaria historia suxire tres preguntas importantes para a calidade do futuro democrático en España: quenteme a unha educación nos valores democráticos, máis ou menos regulada? Os que abogan por soster, custe o que custe, un ensino da Relixión no curriculum escolar, indemne a todo cambio como pode verse no BOE? Independentemente da eficiencia deste corpus de materias, que tipo de cidadáns e votantes propicia a actitude oficialmente imperante?

TEMAS: Resultados eleccións 10-N.- Ultraconservadurismo.- Cultura da satisfacción.- Educación para a Convivencia.- Informe Raxen.

Manuel Menor Currás

Madrid, 12.11.2019.

A dignidade a partir do 11-N

Para resistir despois do 10-N, seguirá sendo imprescindible propiciar unha cultura atenta ao desenvolvemento efectivo dos dereitos sociais de todos.

Debería abondar con contar o que pasa na vida cotiá da xente corrente, pero non é así. Debería ser obligatorio saber que pasa aí abaixo -e non só aos que están no cumio social ou político-, onde traballan os que fan que funcione todo. Algo deberiamos avanzar desde as antigas crónicas medievais, en que case o suxeito da acción política eran os reis ou os seus pares..

O vilán e o currante

Na última película de Loach, Ricky, o protagonista, é un demandante de traballo como repartidor, currante de toda a vida, amante do seu núcleo familiar e convencido en que do traballo honrado pode saír unha vida mellor. Vese forzado a solicitar un posto nunha de tantas empresas como xurdiron ao compás dos novos desenvolvementos tecnolóxicos, cuxas dimensións globalizadoras chegaron ao barrio obreiro onde transcorre a súa limitada existencia. Podería axudarlle nun transo de crise de todos os empregos anteriores.

Esforzo, autosuperación, emprendimento e proxecto de vida personalizado son as palabras clave que aparecen na súa conversación co vilán da historia, o encargado por unha empresa de reparto da cuadrilla de repartidores, controlar a súa eficiencia e avaliar o seu rendemento para uns accionistas aos que nunca se ve. Sempre aparece por medio unha máquina escaneadora, similar a un móbil, capaz de establecer a trazabilidade de cada paquete e, de paso, a rendibilidade constante e continua de cada operario. O triunfo é lograr canear todos os obstáculos da estrada, chegar a tempo con cada envío e non poñer pegas se hai algunha multa por  ter algún percance persoal ou mecánico que dificultase unha boa estatística en todo o proceso. De todo é responsable o repartidor, un falso autónomo que o pon todo: a furgoneta, a rapidez, a saúde, a responsabilidade ante imprevisibles e ante o posible estropicio ou perda da maquiniña controladora, o seu cordón umbilical como asociado preferente.

Ricky acepta as imposibles condicións do seu traballo incluídas algunhas das máis duras: vender o coche da súa muller para poder meterse na hipoteca para comprar a furgoneta indispensable, abandonar bastante o trato da súa familia e levar unha vida de escravo de si mesmo. Logo de ser un bo empregado nunha das rutas máis difíciles da empresa, chega a aceptar varias multas por serlle imposible chegar a tempo. Chega a facerse cargo, ata, de quedar atrapado en cuantiosas débedas coa súa empresa, entre outras causas, porque o asaltaron uns pandilleiros e rompéronlle a prezada maquina de control. Daquel desencontro quedou magullado físicamente, pero quere seguir cumprindo co encargado da empresa e non pecharse as dubidosas expectativas de tan deshumanizador traballo.

A conversación que ao comezo da película mantén coa súa contratador é antolóxica. O do triunfo persoal e as condicións que implica acábase convertendo en proxecto de vida para todas as horas do día e da semana, ata absorbelo todo. Ningún tipo de dereito se contempla nestes empresarios de si mesmos, ocupados en explotarse para beneficio de terceiros. O seu contrato asociativo descarta todos os dereitos no traballo que, desde finais do século XIX,  se viñeron a recoñecer legalmente nos países desenvolvidos democraticamente. É o que evidencia esta narración de Loach tratando de desmontar a verborrea triunfante en moitos negocios cuxas dimensións tecnolóxicas están ao servizo exclusivo duns poucos, con desprezo absoluto de moitas vidas implicadas. O espectador pode ver como progresividade e explotación poden auxiliarse mutuamente e propiciar que a desigualdade social estea moi ben servida.

A confortable realidade

A literatura, e en particular as súas correntes de realismo, fíxose eco destas contradicións de modo moi explícito. A Historia, a Antropoloxía e a Socioloxía pugnaron por sacar á luz nas súas investigacións os problemas diso derivados. Pero o infantilizante momento actual é infatigable en reducir a actos individuais as relacións sociais contrarias, sen que nada teñan que ver, como causantes ou cómplices, os tempos longos da organización política.

Nese panorama é plenamente actual o realismo fílmico de Loach, certeiro en cuestionar o que como modernidade última  nolo venden de contino. Aínda que vaia ao contraxeito do filibusterismo dos que contan que non é así, que todo é mellor do que parece e que non se pode ser pesimista, que hai que dar esperanza. Nunca faltan os que consideran que sobra todo análise crítica intensa, porque felices debemos sentirnos por poder vivir, dos anos sesenta para acá, tal confortabilidad e “progreso” que é incomparablemete mellor que toda a historia anterior, de pleno “atraso”. O cal, en situacións como as vésperas do 10-N, incita á cidadanía á pasividade, sen nada que gañar e á defensiva fronte a canto poida alterar tan tranquilizadora versión.

Enténdese mellor, deste xeito, que, no debate de máis peso simbólico nestes días pasados, os líderes concurrentes ás eleccións limitáronse a soltar os seus lemas de programa, para botarllos mutuamente en cara, sen afán de diálogo, mentres os problemas reais das persoas quedaban nas pavías. Foi levemente distinto o debate das mulleres, aínda que de segundo nivel. Pero non se entende por que uns e outras deixaron o discurso das cousas concretas -máis simple- aos e as representantes das perspectivas máis ultras, que falaron aos oíntes coma se sentisen os seus problemas toda a vida. E menos se entende como cuestións tan centrais para os cidadáns e cidadás como as reformas laborais, tan relacionados coa desigualdade profunda, apenas lograsen algunha mención. Coma se todo alcanzase a ser tan estupendo para todos que non se puidese tocar, non fóra a estropearse tanto logro histórico. Non ten que ver este novo esencialismo cun caldo de cultivo cultural propio de non fascistas consumistas, propicio a que se desenvolva en plenitude o neofascismo emerxente?

Que o que conta Loach non se viu reflectido cando a maioría dos postos de traballo de agora ten similar perfil ao do protagonista da súa película, é grave. Non o é menos que, na axenda destes comunicadores tan superficiais, nin se mencionou a posible contribución dos sindicatos e folgas de diverso tipo -historicamente vitais para o logro dos dereitos sociais- a que axudasen a recuperalos do crecente deterioro en que se sumiron. Curiosa coincidencia foi, con todo, que Esperanza Aguirre -a que denostaba de cantos profesores se opuxeron ás súas políticas educativas, e que chegou a denunciar aos que inventaron aquela camiseta da marea verde- pase estes días polo xulgado do caso Púnica escudándose na súa ignorancia unha vez máis.

Esperemos que os votantes teñan a inspiración suficiente para superar tan desafortunadas conxuncións astralis e, enderezando os despropósitos, aprestarse a soster unha resistencia que se aventura máis dura, pero imprescindible, desde o 11-N. Haberá moitos muros que saltar, como houbo o de Berlín.

TEMAS: Eleccións 10-N.- Resistencia cultural.- Dereitos sociais e políticos.- Precariedad.- Emprego/desemprego.

Manuel Menor Currás

Madrid, 09.11.2019.

Avaliar/ devaluar, ingredientes do voto

Votar parécese moito ao que fai o profesorado de contino co seu alumnado: é un acto complexo con moitos ingredientes a ter en conta

Das múltiples conexións que a vida económica mantén co sistema educativo e as súas tarefas, a da avaliación é importante. O término “avaliar” veu  substituír, entre nós, ao de “examinar” nos anos oitenta. Sen que en realidade supuxese un cambio cualitativo en canto a que os modos de proceder de mestres e profesores cambiasen de modo substantivo, introducía algúns ingredientes que, co paso do tempo poderían incentivarse e desenvolverse máis a conveniencia.. Nas avaliacións, os ingredientes a ter en conta empezaron a ir máis aló dos coñecementos que unha nota ou cualificación dicía nunha materia. As actitudes do alumnado e as habilidades para interrelacionar saberes e “competencias” supostamente ligadas a distintas materias empezaron a xogar un papel máis explícito a partir da LOE en 2006, ao definir no seu artigo 6.1 que había de entenderse por “currículum educativo”.

Avaliar e ensinar

Segundo os xeitos de “examinar” ou de “avaliar”, o que e o como ensinar quedan condicionados. Non son indiferentes aos modos de entender a educación. Pero a partir do momento en que o esforzo administrativo se centrou en mostrar “a calidade” educativa, avaliar permitiu ter en conta todos ou algúns dos elementos que interveñen na acción de educar. Pode atenderse, por exemplo, ás características individuais de cada alumno ou tan só a se cumpre con determinados estándares xenéricos. Pode advertirse -máis aló do escueto campo de cada asignatura- a parte que teña o centro e a súa organización interna no desenvolvemento das capacidades do alumnado, por formar parte da interacción dos procesos de ensino-aprendizaxe.
Non todos os modos de avaliación son iguais nin son independentes do obxectivo que se persegue, razón esta de fortes discrepancias sobre unhas ou outras probas. Paradigmático é neste sentido o que acontece cos informes PISA que a OCDE practica sistematicamente desde o ano 2000. Aínda que o que á prensa lle adoitan interesar ante todo os datos comparativos entre países, coma se dunha liga de fútbol se tratase, o que se avalia – a bagaxe cultural do alumnado nun momento concreto da súa evolución- só adoita interesar a investigadores cualificados. Admiten diversos enfoques interpretativos, por encima dos estándares estatísticos, e achegan bastante información sobre outros aspectos colateraia que transcenden o que cada colexio ou escola puido darlles, porque esa bagaxe está moi vinculado ao que, desde antes de nacer, cada neno ou nena arrastra herdado da súa contorna socioeconómica. Pese ao cal, os datos de moitas destas avaliacións foron usados publicamente de xeito moi desleal: máis que nada para hostilizar o espazo educativo segundo tendencias opostas e, ata, para potenciar privatizacións do sistema xeral da educación.
Segundo a “calidade educativa” de que se trate -democratizadora ou privatizadora- a avaliación de que se fale preferentemente será eminentemente diferente. En consonancia, hai Consellerías de Educación -e profesores- que, cando din que avalían, devalúan. Este é o motivo polo cal, nos últimos anos, teñen arreciado as críticas contra os modos de avaliación que fan recaer os fallos ou pouca eficiencia no alumnado, e, en gran medida tamén no profesorado. Cando desde o Ministerio de Wert e a súa LOMCE (2013), trataron de xustificar os recortes que fixeron nas prestacións ao ensino público, puxeron o acento, en paralelo, nunha modalidade de avaliación coherente co modelo privatizador que propugnaban. No Libro branco sobre a Profesión Docente que, coordinado por José Antonio Marina, difundiu aquel Ministerio en 2015, ben podían verse as fontes neoliberais de que estaba nutrido, coma se todo o traballo da escola ?e a carreira docente- fosen cuestión exclusiva de emprendemento persoal. Cada cal que se apañara cos escasos medios e recursos dispoñibles, fosen cales fosen os problemas reais de cada espazo escolar.

Exactamente igual que estaba pasando nas grandes empresas, cuxos agresivos sistemas de avaliación da rendibilidade vían medrar os suicidios: “A avaliación mata a educación”, alegaba en 2013 Roger Schank. Esa forma de avaliación, en que se cargaba a culpa dos desaxustes sobre os que tiñan dereito a unha boa educación -e non se lle daban os medios adecuados para levala a cabo-, viña ditada desde o chamado “Consenso de Washington" que, desde a década dos oitenta, marcaba a ortodoxia a seguir modulando políticas sociais acordes cos axustes económicos.

Ken Loach acaba de mostrar na súa última película, Sorry We Missed You, como segue viva a avaliación continua. Unha maquiniña escaneadora controla a actividade dos operarios dunha empresa de reparto; a eficiencia de cada entrega é allea a todo obstáculo que poida xurdirlles; canto non teña que ver coa estatística de puntualidade e cantidade de paquetes que se movan non entra no cómputo de calidade. Cada operario, suxeito empleador de si mesmo, acaba pronto atrapado e, a medida que as outras facetas da súa vida perden sentido pola sobreexplotación, se maquiniza a súa existencia. Devaluada a actividade laboral, devalúase e deprime de inmediato a personalidade dos individuos e o seu desenvolvemento social, en aras da rendibilidade dos investimentos económicos.

Eleccións para avaliar?

Teoricamente, nunhas eleccións xerais, os artgs. 23, 68 e 69 da CE78, e os artgs. 42 e 43 da Lei electoral establecen o dereito dos electores a avaliar o que fagan os partidos políticos e os seus líderes no tempo dunha lexislatura. Neste 10-N, o tempo é máis curto do habitual, apenas desde abril de 2019, e os avaliados veñen afectados xa por unha serie de acontecementos anteriores. A ningún lle sentou ben a rutura do bipartidismo, unha paisaxe en que creceron os partidarios de fórmulas que, por exceso ou por defecto, puxeron en dúbida os límites do que sexa ou non constitucional, con propostas difícilmente encaixables en canto a dereitos civís sobre todo, como é o caso de VOX ou en canto a concepción xeral do Estado, como poidan representar os grupos independentistas.

Mentres, os avaliadores -os 37.000.608 cidadáns con dereito a voto- atópanse, de xeito agudo, no dilema de votar ou non votar. A motivos clásicos para non facelo, poden engadirse nesta ocasión outros moitos nada despreciables. Os demais avaliadores -os que vaian introducir algunha papeleta na urna que lles asignaron- dirimirán parte do que vaia a vir partir do 11 de novembro, cando o previsible é que o panorama de escanos pode volver quedar con dificultades para pactar. De ser así, de novo poderase ver que este xeito de facer política a golpe da avaliacións compulsivas do voto, quédase curta. A partir deste momento, todo queda de novo en mans dos partidos.

O voto non mide o grado de implicación que teñan os elixidos cos problemas dos seus votantes, aínda que debería. Aos estrategas das campañas electorais tampouco lles interesa moito, salvo que salten á prensa contradicións moi flagrantes e, aínda así, tratarán de encubrilas a base de avaliacións negativas dos seus adversarios. Se fose doutro xeito, as campañas terían outro ton de verdade que non teñen. E a partir de que se contabilizaron os votos, o rigor ético queda a mercé do tipo de cultura política que cada parlamentario ou senador entenda que debe desenvolver  para o seu partido.

Os votantes que se tomen os asuntos educativos como referente importante deberían ter en conta, ademais, que nin sequera o que está nos programas é valioso e que hai propostas que contradin os requisitos de unha educación para todos que mereza o cualificativo de digna. Vexan, xa que logo, que entre as noticias do día cinco de novembro, haberá unha alusiva a que se supriman os recortes que impiden esa dignidade universal. Este tipo de cuestións son as que, tras un debate como o do día catro, debería avaliar cada votante e non só un xenérico cáeme ben ou me cae mal… non?

TEMAS: Eleccións 10-N.- Avaliacións educativas.- Avaliacións políticas. Escola pública. Intereses públicos e Estado de Benestar.

Ante o debate sobre o cambio climático

Ante a Conferencia da ONU en Madrid, sería unha mágoa non estar á altura e quedarse só en hospedadores dun evento máis.

O que algunha prensa destacou desta inopinada Conferencia da ONU sobre o Cambio Climático (COP25) en Madrid, entre os días dous e 13 de decembro, son os ingresos extras que os hostaleiros van sacar a conta dos 25.000 persoas que con tal motivo se calcula que virán á cidade.

 

Desideoloxización consciente

O propio alcalde J. L. Martínez Almeida, mostrou a súa satisfacción sen demostrar a súa conversión ao medioambientalismo. Desgañitado contra o Madrid Central de Manuela Carmena, desde que subiu ao despacho de Cibeles non parou de mostrar fume e plans contrarios ás urxencias descontaminantes que viña esixindo Bruxelas fronte a xogos de despiste de tantos anos. Hai conversións hipócritas que chaman a atención e máis cando, pilladas en renuncio, non dubidan en achacar a “motivos ideolóxicos” que se denuncie a incompatibilidade das súas decisións co ben común. Nin na conta caen de que, con ese pretexto, mostran que desexarían tratar con súbditos sen ideas nin dereito a telas.

Os problemas do cambio climático veñen sendo denunciados desde fai moito e, desgraciadamente, mentres se converteron en motivo de debates que dilaten a urxente atención que necesitan, seguen sendo padecidos desigualmente por uns e outros. Non é asunto exclusivamente español. Segundo informe científico da Organización Mundial da saúde (OMS) -non dunha opinión ideolóxica particular-, en outubro de 2018 afectaba ao 93% dos menores de 15 anos, coas conseguintes secuelas para a totalidade da súa saúde, incluída a afección a diversas capacidades, cognitivas mesmo. Dicía a OMS, ademais, que corrían risco de contraer enfermidades crónicas, como as cardiovasculares, en etapas posteriores da súa vida, e que é sobre todo nos países e zonas con ingresos medianos e baixos onde máis se xeraba a toxicidade contaminante.

Nesa cantidade entran, por suposto, nenos españois, madrileños en particular se temos en conta un estudo do Hospital Infantil do Neno Xesús. En xaneiro de 2019, mostraba un reflexo case exacto da saúde dos nenos coa contaminación ambiental. A idade media dos 10.532 ingresos de cativos estudados era inferior aos tres anos e deles, 5328 pormotivos respiratorios. Os datos de contaminación, tomados das estacións de medición do Concello entre 2012 e 2016, se mostrasen cantidades de dióxido de carbono nos máximos recomendados de 40 microgramos por metro cúbico, 789 nenos madrileños non houbesen ter que ser hospitalizados.

 

Outras contaminacións

A actitude de Martínez Almeida sería irrelevante se non estivese demasiado estendida a outros ámbitos onde non se dubida en contaminar a verdade, a xustiza e canto en términos éticos nos dixeron, desde Aristóteles, que era o bo, o xusto e o belo para a Polis. Este tempo preelectoral propicia observar este panorama en que o que máis importa é parecer aínda que non se estea á altura do que os cidadáns consideran exixible a quen vaia a gobernar as institucións democráticas.

Nada é o que parece porque, aos métodos de terxiversación do voto no século XIX cando na Restauración canovista ministros da Gobernación como Posada Herrera ou Romeu Robledo sabían os resultados das eleccións antes de que se producisen-, engádese que nos tempos actuais a metodoloxía para terxiversar vontades aumentou as posibilidades de reducir campo ao adversario. Sobre un persistente trasfondo de ignorancia e apatía política -da que son exponente as formas de consumo cultural como a TV ou o analfabetismo funcional, que detectan múltiples enquisas-, as Redes sociais e as posibilidades analíticas que ofrecen os metadatos facilitan contrarrestar a posibles opoñentes con propaganda suxa. As denuncias que a Xunta Electoral Central acaba de recibir neste sentido, xa repetitivas, alertan dunha contaminación forte, politicamente falando, promovida por quen din non ter “motivos ideolóxicos”. 

Todo ese aparentar, medido polo que trasloce unha parte sensible das mensaxes electorais, increméntase con xogos de palabras que -como “acordo” ou “diálogo”- deixan aos posibles votantes ante propostas principais contaminadas de tal modo que, pasado o momento electoral, non obriguen a nada. Proba de que é así deuna o debate a sete dos voceiros parlamentarios, cuxo resultado, segundo algúns, foi claramente favorable a quen menos deixaron falar aos demais, taparon con espaventos o que dicían e repetiron unha e outra vez lemas que fixeron confuso o tempo televisivo que durou. Parece que pretendesen que, mais alá do dogmatismo do seu, non se entendese nada.

A felicidá,a, a,a,a.

En tempos absolutistas, nos séculos XVII e XVIII, o gran lema que xustificaba a acción dos reis era a felicidade dos seus súbditos. En vésperas do 10-N, cando supostamente todos os partidos con aspiración democrática a gobernar nos indican cal sexa ese camiño -se lles votamos-, os máis de tres millóns de parados deberían poder entender que coas súas estratexias atenden, ante todo, aos seus problemas. Talvez mirando o mundo de abaixo arriba todos entenderiamos mellor que farán coa revolución das aplicacións (app) nun mundo laboral crecentemente autónomo, emprendedor -para explotarse a si mesmo-, como di Ken Loach. Que espera a todos cando a ansiedade por ter traballo obriga a aceptar precarias condicións de tempos, salarios -e de tipo social- marcadas por algoritmos que as fan similares ás dos escravos. Que tipo de familias e de demografía se quere “normal” mentres se amaga con que interesa ocuparse da “España baleira”.Que debe facer o 68% de mozos e mozas -condicionados desde antes de nacer a non ser nunca iguais que o resto-, cunha educación desigual pola “liberdade de elección de centro”. Que haberán de saber para cando o “risco” diferencial das súas vidas non lles faga acredores das prestacións básicas ás súas posibles enfermidades. Que previsións haberán de tomar para cando chegados á vellez só teñan o que aforren coa libre elección de compañía de seguros?

Coa sensibilidade que se pregoa estes días, a organización de sentido da vida nesta España que acolle a COP25 segue intacta. Mereceralles moito a pena aos máis novos a evanescente protección dispoñible cando o que pasará logo de 2050 coa calidade de vida é tan problemático? Optarán por ser felices logo de morrer, o fin último para o que lles dixeron que naceran e que -como poetiza Antonino Neto- déixense a pel procurando que a rendibilidade daambición egoísta non diminúa? Pensarán que votar o 10-N?


TEMAS: Eleccións 10-N.- Conferencia sobre o Cambio Climático.- Contaminacións.- Felicidade política.- Medioambientalismo.

Manuel Menor Currás

Madrid, 04.11.2019