A opinión dos docentes...non conta?

28 oct 2019

Malia Franco e Cataluña, os asuntos importantes seguen aí




Os partidos están en campaña electoral, momento máis propicio para quedarse na superficie dos problemas que para tratalos en serio.


O pasado día 24, a exhumación de Franco en Cuelgamuros, 44 anos despois da súa morte, foi, segundo o actual presidente en funcións do Goberno, “unha gran vitoria da democracia española”. Mostra tamén, con todo, a lentitude da historia recente en recuperar e normalizar dereitos, mentres “o franquismo -como di Preston- sobreviviu”. Segundo reflexionaba hai pouco Nicolás Sánchez Albornoz desde a súa propia experiencia en Cuelgamuros antes de 1948 “cando logrou fuxir nunha rocambolesca viaxe que sería contada a varias voces-, durante 40 anos pasamos unha vergonza tremenda”. Ninguén entre os seus amigos estranxeiros entendía “que en España un dictador da calaña de Hitler ou Mussolini tivese un monumento onde se lle rendía homenaxe”.


É perceptible, ademais, un “anticlericalismo de dereitas”, alentado por bispos e declaracións do exnuncio Fratini en Madrid, capaces de distinguir entre “apoiar” e “non opoñerse” á exhumación, alleos a que os que levan tantos anos reclamando xustiza “miren o futuro -en expresión do Papa Francisco- tendo aos seus mortos agachados”. O gran nominalismo de que fai gala unha parte importante da Igrexa oficial española para falar do acontecido en Cuelgamuros, adianta as pegas que lle opoñerán ao Goberno que trate de reducir os privilexios que o franquismo lles acrecentou (desde antes de 1953). Unha razón máis para non perder de vista que aínda queda un amplo percorrido para resignificar aquel espazo, dada a complexidade do entramado tecido polo dictador para que se cumprise a súa aspiración a desafiar trala súa morte “o tempo e o esquecemento”, segundo rezaba o seu Decreto de 01.04.1940, ao declarar de urxente execución as obras que perpetuasen “a memoria dos que caeron na nosa gloriosa Cruzada”.

O posible

Nunha orde de cousas ben distinta, ese mesmo día 24 proxectaron na 2 de TVE, un documental sobre Marcelino Camacho, que levaba o título mención a punto neurálxico da súa vida:  Lo posible y lo necesario. Os que o trataron, como Agustín Moreno, explicaron que o que, segundo contaba, o posible é o que nos permiten facer, e o necesario o que debemos facer. Os cordos e satisfeitos son os do posible, e os que loitan por un mundo mais xusto os do necesario: son estes “ os que cambian o mundo”. Pasadas as liortas dos anos sesenta e setenta, e crecentemente aburguesados todos desde os anos 90 para acá, dá a impresión de que o país e as súas organizacións -incluída a que axudou a fundar Marcelino-  viraron máis cara ao posible que cara ao necesario.

Hoxe, en vésperas doutras eleccións, “o posible” é o gran obxectivo de todos os partidos con aspiración a gobernar; moderan e maquillan as súas mensaxes para captar o favor sentimental dos posibles votantes. Cantos máis entren por ese circuíto tranquiizante de oportunidades, máis aumentarán o seu particular reconto de votos e de poder político. Todo é bo para cada conventículo. Co recordo particular de Franco incluído, o control do discurso sobre como afrontar os problemas pendentes -e o recordo dos pasados- empezou xa. Tamén as acusacións mutuas, para distinguirse claramente dentro de “o posible”, aínda que non sexa fácil, cando se prevé a volta a un bipartidismo en que PP e PSOE se repartan de novo as posicións de abril-18.

Diso vai o continuismo de “o posible”. A cuestión é que pasa “co necesario”, cando é moito o que queda por facer en tantas frontes por razóns moi variadas. Non falta de nada: lentitude atrasada, deixación, medo e coxunturas internacionais novas, que han ir facendo que o importante e coxuntural se coman a valentía necesaria para non pararse e afrontar con intelixencia os retos.


O necesario

Á espera do 10-N, poñerse na dinámica “do necesario” supón, sen perder a memoria, vontade para actuar con prudencia e decisión. Un propósito nada doadol ao que poderían axudar estes criterios:

1.- En primeiro lugar, como manifestaba Joan Garcés o pasado día 18 -cando arreciaban as manifestacións en Cataluña e miles de pensionistas facíano ante o Congreso-, “distinguir entre efectos e causas”. Dito doutro xeito, é importante non seguir amagando sen decidir. Nestes dous casos, por exemplo, o fondo real de razóns en que intervir é a precariedad, o desemprego e o limitado horizonte vital que, tanto novos como persoas da terceira idade, teñen garantido, e máis desde a crise de 2008.


2.- En segundo lugar, complementario, non afrontar os problemas con simplismos reducionistas. Moitos asuntos están viciados e delimitar ben o importante é crucial. Por exemplo, que o de Catalunya non é só cuestión de independentismo si ou independentismo non, ou que a atención a unha boa educación non consiste na “liberdade de elección de centro”. O reflexo accidental dun problema non é o núcleo do problema a tratar.

3.- En terceiro lugar, é importante igualmente clarificar o sentido da acción política bastante máis aló do que dá de si o proceso electoral que está en marcha. Todos os grupos principais pugnan polo mesmo centro, pero todos saben que hai acordos contra natura por razóns varias, históricas algunhas. Se todos pugnasen por avanzar na ampliación dos dereitos e liberdades de todos, contra as formas culturalmente dominantes de autoritarismos e microfascismos, outra cousa sería. Despistarse nisto é perder o tempo e, cando tamén dan mostra diso os grupos de esquerda, é máis grave.


4.- En cuarto lugar, sexa cal for a forma de Estado, se se simultanea a atención ao logrado na democracia do 78 co que os manifestantes estean pedindo por distintas causas, percíbese como a referencia aos logros e perspectivas que sostivo o republicanismo historicamente non pode ser un tabú logo de oitenta anos. Trataban de que o Estado tivese unha configuración sólida, capaz de afrontar unha solución xusta e en igualdade para os problemas principais da vida cidadá. E ese é o fío de continuidade das solucións democráticas tamén hoxe, a súa razón de ser se non se quere un Estado que faga deixación de funcións en múltiples asuntos pregándose aos intereses do mercado. As privatizacións de servizos como a Sanidade ou a Educación -a máis diso outras, alleas ao interese común- fixeron perder forza á cohesión que como país debésemos ter, mentres engordan instancias que parasitan a súa posible fortaleza.

E 5.- Hai, xa que logo, tradicións a revisar en profundidade. Por exemplo, a que alimenta o desmantelamento crecente que, a conta dos Acordos co Vaticano de 1979 -continuadores dos Concordatos de 1851 e 1953- desenvolveuse dificultando sempre un acordo no ámbito educativo. Aproveitando que hai pouca vontade de separación de intereses da Igrexa e o Estado, os bispos reclaman máis recursos para os seus colexios concertados. Mentres, os logros da escolarización universal teñen déficits, que sofren especialmente os grupos sociais máis débiles, por mor de problemas de recursos indispensables na escola pública a que acoden. É de notar, en paralelo, o crecemento do sector privado que alentan algunhas Consellerías de Educación, animadas por empresarios do sector, cunha metodoloxía atenta ao negocio que representa a “selección de riscos”, como din quen seguen de cerca o que acontece en Sanidade. En Madrid, xa teñen unha Dirección Xeral, especializada no que os seus conselleiros viñan facendo desde antes de 2003.



Inclinaranse os votantes por quen Marcelino dicía que traballaban pola utopía de “o necesario”? Preferirán as burocracias retardatarias de “o posible”? Este é o dilema central neste momento de confusas promesas antes do 10-N.



Manuel Menor Currás
Madrid, 27.10.2019

24 oct 2019

É a Historia unha María?


A exhumación de Franco do Val dos Caídos, un alivio para moitos, suscita rémoras que, por diversas razóns, atoparon acomodo social.

O preocupante é que unha parte significativa desa herdanza segue viva na cultura educativa e sen moito ánimo de que cambie.

Presente
As análises dos libros escolares de Historia recentes seguen detectando múltiples modos de interpretación do acontecido no primeiro terzo de século español que condicionan o relato sesgado dos outros corenta que lles seguiron. Advertiuno en 2016 Fernando Hernández en alumnos que chegaban ao máster previo para ser profesores, cun coñecemento débil e fragmentario da España actual: o tipo de coñecementos adquiridos nas etapas anteriores aos 18 anos fora deficiente en moitos casos. E no documental de Alessandro Pugno, sobre a escolanía do ValA la sombra de la cruz, é ben patente a supervivencia non tan arqueolóxica que nese centro ten a educación en xeral e a da Historia en particular.

Se a esta constatación se lle engade a análise de Emilio Castillejo sobre o que nesa área de coñecemento se ensinaba  nos 40 anos anteriores, poderase entender a ancilaridade asignada a esta disciplina, a modo de prolongación apoloxética do que as coñecidas como “tres Marías” tiñan asignada para enaltecer o triunfo antirrepublicano. De entón acá, o desenvolvemento curricular español conta, como un fito, cos sofismas que Esperanza Aguirre manexou -de xeito moi rendible para o seu proveito político- naquel cabalo de Troia que, en outubro de 1997, chamou Plan de Humanidades. E, para máis desconcerto, adoita ser máis habitual do conveniente que, entre as cansinas críticas frecuentes, sobre todo entre líderes e grupos políticos con poder nas Consellerías de Educación, xurdan turbias diatribas sobre “adoutrinarismo” no ensino desta materia.

A exhumación de Franco en Cuelgamuros, con non ser un acontecemento histórico relevante, mirada con este espectáculo de fondo si mostra a irresponsabilidade de cantos, se non o emendan, teñen algo que ver co ensino da Historia nun país que quere vivir democraticamente. Algo falla cando, logo de tantos anos de atraso para proceder a este cambio de enterramento,  se afronta frívola e partidariamente, pese a que a situación non cumpría os mínimos de exemplaridade que en democracia cabe esixir para o emprego do diñeiro público.

Pasado
Tampouco pode dicirse que o trasfondo de recursos e tempo investidos no plan faraónico de exaltación martirial de “os caídos” na guerra do 36, sexa un episodio anecdótico ou xusto. Desde 1940 en que se empezou a obra, a 1959 en que se inaugurou, Daniel Sueiro deixou ben explícito en 1976, en La verdadera historia del Valle de los Caídos, o testemuño dos que participaron naquela construción, de modo que non teñen cabida moitos dos infundios que andan polas Redes. O historiador Nicolás Sánchez Albornoz, quen en agosto de 1948 protagonizó unha ben coñecida fuxida daquel campo de traballo -levada ao cine por Fernando Colomo en Los años bárbaros- aínda é unha extraordinaria testemuña do que alí aconteceu. Merece a pena advertir, ademais, que, en 1957, asinouse o convenio cos benedictinos a fin de solemnizar a atención relixiosa ao monumento funerario, razón pola que aínda perciben 340.000 Euros anuais de Patrimonio Nacional, o que pode explicar en parte algunhas exaltadas opinións emanadas desa contorna.
Non menos elocuente é a serie de datas que, desde o 23.11.1975, en que é enterrado Franco, serviron de contexto ao acontecido en torno a aquel lugar. Non é a de menor valor que o 29.12.1978 entrase en vigor a Constitución Española actual. No debate do seu articulado -en que o do 27 é ben coñecido-, quedou clara unha vontade de entendemento e confianza mutua entre discrepantes políticos. Ese clima, con todo, foi variando ao albur, sobre todo, dos problemas co terrorismo, os de corrupción ou os do independentismo, en que o recurso á memoria do pasado foi utilizado ad libitum. Un punto de inflexión importante tivo lugar cando as asociacións de memoria histórica -por exemplo, ARMH en decembro de 2000, ou AMESDE tres anos máis tarde- empezaron a ter algunha presenza mediática e ata recoñecemento da ONU coas súas reclamacións de xustiza cos perseguidos e executados polo franquismo. A Lei de Memoria Histórica, en decembro de 2007, podería ser considerada un espaldarazo tardío, pero incompleto, a esas razoables reclamacións cando transcorreran 29 anos.

Ata que acontece esta exhumación, entre resistencias expresivas de distintos tipos de afines e deudos, pasaron outros doce anos, en cuxo transcurso sucedeu o Informe de novembro de 2011 -en que unha Comisión de expertos recomendou a exhumación-, e que en 2013 fose rexeitada -por “non urxente”- unha proposición non de lei respecto diso, ata que, en 2017, outra similar foi aceptada, pero con oposición ben significativa. E desde o 18 de xuño de 2018, en que o PSOE anunciou o seu propósito de facer efectivo o traslado, a serie de obstáculos que, in extremis, se sucedeon ata que o Supremo resolveu o 24.09.2019, é ben indicativo de como un asunto dos moi ancorados no pasado máis conflitivo pretende ser utilizado aínda en contra dun saber histórico razoable que sustente unha convivencia democrática en igualdade. É un mundo ao revés.

Futuro
Sánchez Albornoz dicía fai algo máis dun ano, na entrevista citada, que o Val dos Caídos “non pode ser como Arlington en EEUU. É unha idea absolutamente ridícula”. As orixes daquel cemiterio, cuxa construción se iniciou na Guerra de secesión, son moi distintos; comparativamente, non teñen nada que ver. O futuro do Val dos Caídos debería ser considerado, antes que unha cuestión de memoria e de continuidade divisoria entre vencidos e vencedores, como unha cuestión de Historia; ten sobrada documentación sobre da significación que se quixo imprimir ao lugar e ao seu denominación desde 1940. De todos os xeitos, tres significantes relevantes han ser tidos en conta. En primeiro lugar, as varias decenas de miles de persoas alí sepultas e non precisamente de xeito honroso para todos e as súas familias. En segundo lugar, o destino dos monxes que ata agora alí estiveron dando cor ao espazo funerario. E en terceiro lugar, os elementos máis explicitamente laudatorios que pro parte ten inscrito o conxunto arquitectónico e escultórico. Dos tres, talvez o terceiro sexa o de máis dificultades a resolver, ademais da atención que esixa o deterioro que sofre o material construtivo. En todo caso, o Informe que a citada Comisión de Expertos fixo en 29.11.2011, ben pode servir para iniciar un necesario proceso reconversor como espazo da Historia.

Todo o cal sería de curto alcance se non se coordinara cun labor sistémico, polo menos, en dúas direccións. Unha, máis difusa, orientada a que a dereita política se conciencie de que ser constitucionalista vale de pouco se, querendo mostrarse demócrata, non rexeita a ditadura e o autoritarismo: logo de 1978 son poucos os que o fixeron en público sen que soase a retórico. Nese traballo, á esquerda habería de suscitárselle que fose responsable e máis esixente nos conflitos que incumben a dereitos e liberdades, empezando pola de conciencia e a defensa do público. Respecto do pactado na CE78, ben se viu quen evoluciona e quen non respecto da etapa franquista. Segundo para que se invoque o respaldo constitucional, proclamarse constitucionalista é a miúdo confuso e insignificante. A outra dirección, máis sinxela pero pedagóxica para todos, debería ser unha revisión conxunta do ensino da Historia e, como non, dunha imprescindible Educación para a Convivencia, como se chamou ao proxecto experimental de ensino constitucional entre 1983 e 1987, en parte similar á Educación para a Cidadanía de 2004. Se non se ensina un razoable coñecemento do pasado e o seu engarce co noso sistema democrático, o risco de que se evapore pronto o valor deste é moi alto.

TEMAS: Historia Actual. Ensino da Historia. Val dos Caídos. Educación para a Cidadanía. Constitución de 1978.
Manuel Menor Currás
Madrid, 23.10.2019

20 oct 2019

Cartillas de dibujo en El Prado



 El mérito artístico de estos medios para aprender llega por primera vez al Museo. Todavía nos enseñan mucho desde los siglos XVII-XIX en que nacieron.


La exposición El maestro de papel es visitable hasta el día dos de febrero de 1920. Está en una sala recoleta,  casi reservada, construida con motivo de la ampliación de Moneo. Suelen destinarla a mostrar más de cerca alguna pieza restaurada en los talleres de la pinacoteca -como sucedió hace poco con La fuente de la gracia-, o como hicieron con piezas del Tesoro del Delfín, a modo de adelanto expositivo de lo que iba a ser su afortunada disposición actual.

Es mérito de esta muestra evidenciar el valor de una colección que todavía a comienzos de este siglo era muy pequeña. Hoy, afortunadamente, tiene una dimensión considerable a causa, sobre todo, de una sabia política de adquisiciones, en que cabe destacar las colecciones que habían logrado reunir Juan Bordes (2015) y José María Cervelló (2003) o, en el siglo anterior, José Madrazo y sus herederos.

Investigar
Terminar la celebración del Bicentenario con la atención puesta en la gran labor bibliotecaria y documental que se está llevando a cabo en El Casón del Buen Retiro, también es motivo a destacar. A la catalogación, cuidado y restauración de unas piezas humildes que, hasta mediados del siglo pasado, pasaban desapercibidas, han añadido una cuidadosa investigación. Queda constancia de ello en el buen catálogo de esta exposición, y también en que esta muestra haga posible al visitante comparar el mérito de lo que en España han sido estas cartillas de dibujo respecto a otras similares en Italia, Francia u otros países europeos entre los siglos XVII y XIX. Significativamente, en primer plano  se exhiben tres láminas de José de Ribera (1591-1652) quien, habiendo nacido en Játiva, desarrollo prácticamente toda su vida como dibujante, pintor y grabador en Italia, donde era conocido como Lo Spagnoletto.  Las interrelaciones de las cartillas españolas con las de otros países son la aportación más importante de la exposición, incluso en su diseño y montaje físico. En el recorrido, mientras por la parte perimetral de la pequeña sala se pueden ir viendo los cuadernos y láminas producidos y reproducidos fuera de España, en el centro, dispuestas en cuatro áreas temáticas, se pueden ver las calidades de las aportaciones españolas.

El Prado tiene ocasión de mostrar aquí –dentro de su reciente preocupación por la presencia artística de la mujer en la pintura- muestras elaboradas por María del Carmen Saiz López Enguidanos (1789-1868. Como sucedió con la música, también el dibujo fue una de las destrezas que, en el conjunto de las que debían “adornar” a las señoritas, tuvo un papel. Sus clases y cartillas fueron para muchas mujeres como esta madrileña, nacida en una familia de grabadores, una forma de encontrar subsidios de vida independientes para el sustento de los suyos cuando tenían vetado el acceso a las profesiones libres y a sus estudios correspondientes.

Dibujar y pintar
El visitante que acuda a ver esta muestra tendrá ocasión de descubrir la historia que tienen detrás los cuadernos y láminas de dibujo –lineal y artístico- que seguramente haya tenido en su pupitre escolar; quiénes fueron los destinatarios primeros de este tipo de materiales y, además, algunas de las destrezas básicas que, para saber dibujar –habilidad de gran utilidad más allá del oficio de pintor-, ha estado presente en la formación y saber hacer de muchas otras profesiones. Algunas de esas mañas y fórmulas para salir del paso de manera airosa y aparentemente espontánea, son bien perceptibles en estas cartillas. También otras más elaboradas y que suponían un dominio instrumental mayor.

Lo que prima en la mayoría de estos cuadernos es la figura humana y, dentro de ella, la primacía corresponde a los rostros –su manera de componerlos para que las líneas vayan cogiendo volumen o, también, cómo simplificarlos al máximo quedándose con su linealidad más simple-, igual que a las manos y piernas en  posiciones variadas, tratando de expresar su riqueza de formas, proporciones y volúmenes. Saber hacer esto con soltura equivalía, junto a cierto dominio elemental de la perspectiva, a “saber pintar” y, en muchas valoraciones culturales que han llegado hasta el presente, ahí siguen muy asentadas las que hacen equivaler dibujar y pintar. En algunas, lo que no está bien dibujado no es pintura, una consideración que, de ser elevada a categoría ilustrada superior, borraría del mapa, entre otras tendencias y escuelas, las de muchísimos “ismos”.

Mirar y ver
Entre las funciones didácticas asignadas de origen a los museos, no es el desmontar esta apreciación la más fácil. Tampoco parece que sea  exactamente esta la pretensión de esta muestra. Pero si el posible visitante la tiene en cuenta verá la distancia que la producción artística predominante desde los albores del siglo XX –y sobre todo  en su segunda mitad- ha generado con  gran parte de sus hipotéticos destinatarios al haber multiplicado las formas de expresión de la supuesta realidad. En este sentido, quienes probablemente aprecien más esta posibilidad de sacar partido a esta exposición pequeña pero intensa, son los profesores de dibujo empeñados en que sus alumnos, al dibujar, amplíen el espectro de su mirada; los que no se obsesionan en que sean máquinas fotocopiadoras.

Porque en esta exposición se puede aprender a distinguir bien entre mirar y ver. El objetivo de estas láminas y cartillas de múltiples destinos era que se aprendieran las bases de una técnica en que lo más interesante venía después: la educación de la mirada, el saber atrapar las formas, reducir el desconocimiento del objeto que se tiene delante, adentrarse en él, desvelarlo y ser capaz de mostrar lo que se ha visto. De ser un mero observador, a adentrarse en el conocimiento profundo de cuanto nos rodea y de lo que somos –y ser capaz de expresarlo libremente-, hay una gran distancia que solo los buenos pintores –los grandes maestros- han sabido mostrar a los espectadores de exposiciones y museos.

TEMAS: Museo del Prado. Bicentenario. Casón del Buen Retiro: Biblioteca del Prado. Cartillas de dibujo.


14 oct 2019

A nosa historia recente aínda ten complexos pendentes

Hai persoas e grupos relevantes aos que os 40 anos últimos non lles reduciron o desamparo. Desmenten que exista Transición.


É posible que cedese nas súas pegas ao que vai suceder, cara ao 21 de outubro en Cuelgamuros. Pero oír ao prior dos benedictinos daquela abadía e, sobre todo, a un dos seus monxes -supostamente consecuente co que lle ensinaron no seu noviciado- é remontarnos ao que era doutrina segura en tempos oficiais do nacionalcatolicismo. Inmunes a calquera atisbo de cambio que poida traer o paso do tempo, perseveran en mirar ao mundo e ás persoas que nel habitan como antes do 20.11.1975 e séntense desamparados.

Dos seus admiradores e adeptos, poderá saberse máis no desenlace que unha parte das cuestións de Cuelgamuros parece ter próximo. Complementariamente aclaratorias poden ser as estatísticas sobre crenzas e prácticas relixiosas, como así mesmo as relativas a perspectivas de voto dalgunhas formacións políticas, indicadores estes que, de todos os xeitos, non deberían facer perder de vista que o medo, a inseguridade e outros ingredientes, condicionaron sempre a volubilidade das persoas e grupos sociais respecto ao fondo mutante destas mesturas do político e o supostamente relixioso.

Conversos
É moi antiga -diríase que de sempre- a tendencia gregaria a non desentoar e, a continuación, facer o que diga o mandamáis da tribo ou do barrio. Confírmano as supostas “conversións” en masa de grandes colectivos -dun amplo territorio ás veces- de que hai documentación. Do que pode lerse no Museo Naval sobre a exposición conmemorativa da viaxe de Juan Sebastián Elcano e Fernando de Magallanes ao redor do mundo, é relevante neste sentido que o cronista Francisco Albo menciona como, o domingo 14 de abril de 1521, “o rei e a raíña de alí con moita xente fixéronse cristiáns con boa vontade”, cambiaron os seus nomes polos de Carlos e Juana, recibiron o agasallo dunha imaxe que hoxe é coñecida como o Santo Neno de Cebú e, ademais, axuda militar e consolidar, como aliados do rei de España, o seu poder sobre outros reiciños da zona.


Abundan testemuños similares, algúns bastante máis próximos. Os relativos, por exemplo, ás masivas procesións de penitencia e misión ou ás da Virxe de Fátima, que, na postguerra sobre todo, foron de obrigado cumprimento para os superviventes daquela contenda. Está en múltiples relatos, como o de Paco Ignacio Taibo I á mantenta de Oviedo: Para parar las aguas del olvido. Pode verse no gravado por NODO para emitir en todos os cines desde 1942 ou, tamén, na historia que escribiu Enrique Berzal para Ámbito en 2002: Valladolid bajo palio. Iglesia y control social en el siglo XX. E se se comparan eses testemuños con outros máis afastados, como os que temos do acontecido nos séculos IV e V d. C. segundo se impuxo “triunfo da Igrexa” sobre “os paganos”, verase que, no percorrido de tan acendrada tradición, non hai gran diferenza de actitudes, comportamentos e fidelidades.

A fluctuante duración destas no tempo, a súa inflación e deflación ata a irrelevancia, e ata o cambio, en canto ao universo de crenzas -cos seus procesos de secularización variopintos-, teñen a súa propia evolución, variable segundo períodos históricos e, ata, segundo persoas e grupos do mesmo momento. En cada un houbo -e hai- determinados instrumentos para soster a fidelidade e as alianzas cunha posición determinada. Hai pouco eran noticia as averiguaciones dun investigador, na Universidade de Granada, respecto dos manuais para confesores dos séculos XVI e XVII, un estudo con precedentes no que sabemos sobre a Inquisición, e que non é difícil de facer para cantos teñan acceso aos libros de teoloxía moral vixentes ata os anos sesenta. Hai igualmente persoas por medio -ministros, ministrillos e acólitos-, encargadas de manter o estandarte ergueito. Pese ao cal -ou en razón diso, segundo se mire-, a erosión e transición de situacións hexemónicas a outras en que os modos de ver e considerar cousas e persoas variaron moito, é inevitable o cambio e reformas de diverso calibre.

Nestas variacións e as súas disputas, é importante non perder de vista que os términos e palabras que se empregan para falar son -como en calquera outro asunto- de especial relevancia. Sería moi confuso, por exemplo, meter nun mesmo paquete semántico as máis de 3.000 referencias de primeiro nivel que poden incluírse no término “IGREXA”. Moitas persoas, e sobre todo as máis interesadas en non aceptar crítica nin restricción algunha neste ámbito cultural, utilizarán todo tipo de argucias, incluídos insultos, para desprestixiar a quen ouse meterse nel. Para esta, a miúdo cregos, o uso ad libitum do termo “anticlerical”, no seu aspecto máis despectivo e ignominioso, nin a pecado venial lles chega. Parten de que é sagrada obrigación, emanada dalgunha verdade absoluta de que se senten partícipes e ata empregarán para defenderse algún dos aspectos máis vistosos que -aínda que puidese estar moi afastado dos seus comportamentos persoais- lles veña mellor na súa pelexa dialéctica con disidentes. Co pretexto de que Deus está con eles, difícil será que se apeen da súa rudeza ética. O Deus lo vult é argumento de longo tradición, e máis cando ao poder político e económico veulle ben para xustificarse ante a xente do común, aquel Terceiro Estado do Ancienne Rêgime anterior á Revolución Francesa de 1789.


Cruzados
A extemporánea posición do abade de Cuelgamuros recorda a que, segundo a laudatoria apoloxética dos mártires e as súas xestas, pasou dos Martiroloxios á Lenda dourada e, por extensión, ás vidas de santos que, como “boas lecturas”, se propagaban -especialmente en internados e colexios relixiosos- para exemplo de infantes e adolescentes. Non se esqueza, doutra banda, que o monumento e o que contén, o modo sacrificial con que foi construído e a secuencia de obrigacións que os monxes do convento adquiriron para ser beneficiarios duns recursos públicos cuantiosos, teñen como referencia “os mártires por Deus e pola Patria”, unha simbiose de alto nivel simbólico como o foi a da Cruzada xa antes.


Tampouco se esqueza que niso xogaron moitisimo  o currículo obrigatorio de Historia desde o canon que, segundo precepto excluínte de Don Marcelino Menéndez y Pelayo cos seus heterodoxos (1880-82), foi establecido por José María Pemán (1938), o Instituto de España (1939) e moitos epígonos en sucesivos libros de texto para as escolas, por exemplo, o de Demetrio Ramos, quen nos anos setenta, na súa cátedra de Historia de América, non esquecera o que escribira na súa Historia del Imperio (español, claro), que lle publicase o Ministerio de Educación Nacional en 1942.

E non se esquezan, en fin, os instrumentos xurídicos que seguen amparando unha presenza tan estraña como a que poidan suscitar os agora destemplados criterios que exhiben este prior e o seu ínclito compañeiro. A través dos Acordos que se asinaron entre 1977 e 1979 co Vaticano, aí segue vixente a cultura de privilexios eclesiásticos que, en 1851 e 1953, protexeron eses intereses. O numantinismo destes monxes non é nada comparado co que sucederá cando algún Goberno se atreva con ese núcleo de poder. Os complexos que, sen complexo, se mostran estes días en torno a Cuelgamuros serán un remedo das sensibilidades que con este outro motivo se espertarán.


TEMAS: Constitución. Historia actual. Privilexios. Acordos de 1979 co Vaticano. Cuelgamuros.


Manuel Menor Currás
Madrid, 13.10.2019

11 oct 2019

Tozudez manifiesta es empeñarse en sostener lo insostenible



Díaz-Ayuso había mostrado lo retórica que era la calidad educativa de sus mítines. Igualmente impropia es su alusión a los incendios de iglesias.

Las pautas de comportamiento de los neoconservadores son mejor conocidas  desde que Galbraith las mostró en La cultura de la satisfacción (1994); desde que Lakoff sintetizó sus estrategias semánticas en el uso de las metáforas conceptuales  en No pienses que es un elefante (2004); o desde el análisis de los métodos con que suelen actuar contra un Estado de Bienestar razonable, que Naomi Klein mostró en La doctrina del schock (2007). A veces, sus peones se pasan en fervor., sobre todo si están en tiempo de merecer.  

Calidades retóricas
Este capitalismo del desastre pronto fue dado a conocer por el PP a través de las conferencias y actividades de la Fundación para el Análisis y los Estudios Sociales (FAES), un Think-Tank permanente liderado por José María Aznar. El ensayo práctico de su neoliberalismo lo han ejercitado de manera preferente en la Comunidad de Madrid. Mientras en Sanidad iban haciendo una gestión de ese cariz, en la Consejería de Educación introdujeron esa ideología desde bastante antes de que Wert sacara adelante la LOMCE en 2013. José Luis Pazos, expresidente de la CEAPA Giner de los Ríos, reprodujo en No nos callarán la serie completa de todas las tropelías que en nombre de “la calidad”, “la excelencia” y la “libertad de elección de centro” pusieron en funcionamiento.

El último epígono en ese desarrollo es Isabel Díaz-Ayuso. Testigo de la continuidad de esta praxis son –entre otros asuntos- los paros que en el CEIP Montelindo, de Bustarviejo, ha  llevado a cabo su profesorado en este comienzo de curso. Este conflicto testimonia, por otra parte, cómo les ha sido indiferente la invocada crisis económica. Todo les vale de pretexto menos la Ley 4/2019, del 7 de marzo último (BOE del 07.03.2019), que proponía mejorar las condiciones de los centros después de que los decretos de recortes las hubieran rebajado en 2012. Dada la mejoría económica, debía afrontarse la reversión de aquellas medidas para que desarrollaran bien los derechos del alumnado. En Bustarviejo –y en el resto de centros públicos- esa Ley ha sido un mero brindis al sol. Las políticas neoliberales –como analiza Marta Moreno- siguen mostrando al alumnado de la Pública múltiples signos de desigualdad frente a sus homólogos de la Privada y Concertada. La inestabilidad política, y que cada Comunidad sea un reino de taifas, facilitan que el uso del dinero público alimente la retórica educativa de la nueva presidenta de la Comunidad madrileña, del mismo modo que financió la de su mentora, Esperanza Aguirre.

Donde más luce sus habilidades es en este momento twitero y no muy expectante de lo que ocurra el 10-N. Por ver de arañar escaños en su propio entorno político, su facundia se enreda entre el proselitismo y contentar a sus socios de Gobierno. Eso explica su última gran aportación cuidando de que la Sra. Monasterio, de Vox, se sintiera complacida al ver como relacionaba el episodio último de Cuelgamuros con una imprecisa quema de iglesias. Pero se le fue la sinapsis, el hablar sin pensar, y el despropósito fue tal que, desde su propio partido se han molestado, supuestamente los más leídos. Ella misma ha pretendido disculparse alegando que el haber dicho que podrían arder iglesias,  había sido un “argumento retórico llevado al extremo” para criticar que se hablara tanto de la exhumación de Franco.

Disculpas y olvidos
Pero el  remiendo no sirve de nada, porque el adjetivo “retórico” expresa, ante todo, lo muy cuestionable que fue aquella intervención ante la Asamblea madrileña. De las siete acepciones que le atribuye la RAE, la nº 3 le va bien a lo allí expresado, al hacerla equivaler a “vacuo, falto de contenido”. Mejor le va la nº 6, pues la Academia acepta el término como despectivo para señalar el “uso impropio e intempestivo de la retórica”. Y la nº 7 –si se usara en plural- también le vendría bien, pues señalaría coloquialmente ”sofisterías o razones que no son del caso”. Todas le cuadran bien a lo que dijo Díaz-Ayuso.

Las otras cuatro acepciones no son, sin embargo, pertinentes por tener que ver con los usos literarios. Si la retórica –según definición de la propia RAE en la acepción nº 4- es el “Arte de bien decir, de dar al lenguaje escrito o hablado eficacia bastante para deleitar, persuadir o conmover”, ni acudiendo a la Institutio oratoria de Quintiliano –uno de los padres de esta disciplina- se puede conseguir que lo dicho por Díaz-Ayuso se le parezca. Diríase, más bien –y es confusión grave en una licenciada en Ciencias de la Información-, que haya sido pura Sofística, o como teorizó Schopenhauer, Erística, para referirse a ese conjunto de artificios -tan bien conocidos desde antes de Sócrates- para tratar de mostrar a los demás que se tiene siempre razón, aunque objetivamente no se tenga, y desacreditar, de paso, a los adversarios; si es preciso, mintiendo o, sin mentir del todo, tomando la parte por el todo u ocultándose bajo alguna estratagema. En eso consiste el juego -atribuible según el filósofo prusiano a tozudez y otras sinvergonzonerías- con que quienes tienen poco que decir alborotan tratando de engatusarnos. El tiempo dirá si, al vaciado de Retórica que muestra esta señora, se han de añadir los posibles rotos que bastantes noticias de prensa han detectado en su real CV.

Por olvidos menos relevantes, la DGT quita puntos. A los ciudadanos, en general, les hubiera gustado otro tipo de argumentos sin tanta confusión manifiesta. Pretende ocultar ahora que lo que dijo no lo dijo o que lo que dijo fue sin querer. Pero si tanto le preocupa el patrimonio gestionado por la Iglesia, bien pudo mentar los desmanes de todo tipo que ha sufrido en otras etapas de la Historia, y en particular en la postguerra. Por ejemplo, la venta, rapiña y descuido de los años que siguieron a los cambios litúrgicos del Concilio Vaticano II, en que imágenes y piezas de culto pasaron a ser “antigüedades” que desaparecieron de la vista de los fieles: Erik el Belga lo cuenta en sus memorias. También pudo mencionar –y no lo hizo- el amor mostrado al Museo del Prado en la Guerra, cuando la aviación franquista le arrojó bombas contra las precauciones de la República. Y, sobre todo, pudo referirse a cómo muchos objetos artísticos y pinturas que entonces se habían preservado siguen en paradero desconocido. En un congreso celebrado estos días en este museo, se acaba de explicar ampliamente. A Gaya Nuño le hubiera encantado poder añadir esa documentación a la mucha que investigó para esclarecer esa tendencia a hacer que parte de nuestro patrimonio cultural esté a mejor recaudo fuera de España. Con una memoria tan selectiva como la de Isabel Díaz-Ayuso, seguirá siendo factible. Tanta retórica sería para reírse si no fuera lamentable.


TEMAS: Retórica y Erística. Sofismas. Patrimonio Histórico. IIª República. Museo del Prado.

Manuel Menor Currás
Madrid, 08.10.2019

Díaz-Ayuso relaciona Cuelgamuros con iconoclasias del pasado



La mención de hechos que tanto juego publicitario dieron a quienes se levantaron  contra la II República solo tiene interés electoral.

La asociación que acaba de hacer Isabel Díaz-Ayuso  entre la exhumación de Franco en Cuelgamuros y lo acontecido con algunas iglesias y conventos, especialmente en mayo de 1931 –cinco años antes del Frente Popular-, solo documenta cómo algunos políticos, en vez de ocuparse de gobernar, alientan cierto guerracivilismo  para atraer adeptos. 
Los tiempos preelectorales son propicios a todo tipo de invenciones. En el afán de saldar cuentas con oponentes, erigirse en campeón de las sombras propicia que los votantes no analicen qué esté pasando mientras reviven estereotipos de cuando el pasado tenía quien lo contara en exclusiva. No se olvide que la Enciclopedia Álvarez entre 1954 y 1966 y, antes, aquella Historia de España contada con sencillez, de José María Pemán, o , igualmente, el Manual de Historia de España, del Instituto de España, en 1939, fueron de obligada lectura para varias generaciones. Tampoco se ha de omitir que las explicaciones de Historia española distan de ser igualmente razonables en todos los centros educativos, como ha mostrado un análisis de 2016 aquí citado otras veces: El bulldozer negro del general Franco. Aquellos libros, de tan prolífica difusión antes de la LGE en 1970, todavía siguen siendo objeto de culto  en librerías diversas.
El texto
La mención a imprecisos incendios de iglesias, conventos y similares, lo banaliza todo., no solo la Historia sino también los proyectos de arreglo de problemas urgentes de la vida política. No es notoria la existencia de grupúsculos empeñados en repetir las fórmulas de pelea incivil de las guerras carlistas, que ocuparon a los españoles durante más de 15 años del siglo XIX y alcanzaron a repetirse hasta 1936-39. Las estadísticas sobre  prácticas religiosas indican la poca pasión que suscitan ese tipo de asuntos, y cómo crece el proceso de secularización frente a las obsesiones del nacionalcatolicismo.  
 Esta situación, sin embargo, no gusta a grupos ultras de distintas configuraciones pero de credo similar, para los que, pese a lo postizo que pueda ser, el discurso sobre aquel pasado conflictivo y goyesco les sigue siendo rentable. En este plano es en el que se ha movido la Sra. Díaz-Ayuso. Plenamente consciente de lo que decía el  pasado día tres de octubre en la Asamblea de Madrid, se la vio leyendo  para no trafucarse en lo que dijo; no fuera a desagradar a sus socios de Gobierno. No mencionó, sin embargo, el desvalijamiento de patrimonio cultural de que han sido objeto esos espacios religiosos –por robo, malversación y descuido intencionado- en los años de postguerra, y no precisamente a mano de quienes, en un lapsus freudiano, relacionó la presidenta madrileña en  su aparición pública el pasado día tres.
Técnicamente hablando, la gran aportación “histórica” de Isabel Díaz-Ayuso en esa fecha ha consistido en dejar bien documentada la complacencia de la Sra. Monasterio cuando asoció lo que los jueces del Supremo acababan de dirimir respecto a Cuelgamuros, con los responsables de uno los episodios que más dañaron el prestigio de la IIª República hace 88 años. Con tanto salto en el tiempo,  ni le importa lo ocurrido entretanto, ni que lo realmente acontecido entre el 10 y el 12 de mayo de 1931 haya tenido interpretaciones contrarias. Confundiendo el post quem con el propter quem, su lección de Historia ha omitido que tengan consistencia las que apunten a una reacción provocada en círculos monárquicos contra la recién proclamada II República; y ha obviado, asimismo, que la Presidencia de aquel Gobierno provisional la detentara un católico como Niceto Alcalá Zamora y que el responsable de Gobernación fuera un liberal moderado como Miguel Maura. 
Acomodándose bien a sus prejuicios sobre “rojos”, Díaz-Ayuso se dejó llevar por el afán de epatar confundiendo. Como si aquellos luctuosos acontecimientos, a casi un mes del 14.04.1931 implicaran que, per se, la República fuera culpable. O como si explicaran que la “Cruzada” de Franco y sus compinches –muchos de ellos gente de iglesia- fuera justa u obligada. Con tales sofismas como bandera puede explicarse que haya hecho carrera en un partido que tiene sub judice importantes causas de corrupción.  Pero por menos –como plagiar un texto académico-, su directora general de Educación Concertada ha visto truncado su currículo.  Tal vez podría disculparse que, a título personal, Díaz-Ayuso valorara tanto a Franco que entendiera  que con él se habría acabado la Historia y que sin él  no haya futuro. Pero, aparte de mendaz, esta beatífica teoría  es impresentable en quien pretenda representar a una sociedad plural como la madrileña.
El contexto
El “triunfo”, la “victoria” y los revisionismos torpes a los que la duda, predicción y desconfianza de esta señora se adhiere, expresan que llena sus carencias políticas con  compromisos ciegos. Después de 88 años, y sin cuidado alguno por sostener al menos una mínima equidistancia respecto a lo acontecido –lo que ya indicaría dificultad para limpiarse de prepotencia-, este género de discurso es de pésima pedagogía.  Cuando la conciencia y lealtad democrática no alcanza al relato, inútil es alardear de diálogo, hermandad y similares.
Si no hay justicia en lo que se quiere compartir, y solo se anhela que la ignorancia prosiga en bronca y camorra,  no hay Historia. Quiéralo Díaz-Ayuso o no, es necesaria  alguna Ley de Memoria Histórica que repare injusticias sufridas por los víctimas en aquella contienda o en acontecimientos similares como ha demandado la ONU. Y por mejorable que pueda ser la de 2007, su artículo uno es bien fácil de entender: “reconocer y ampliar derechos a favor de quienes padecieron persecución o violencia, por razones políticas, ideológicas, o de creencia religiosa, durante la Guerra Civil y la Dictadura”.
Nada se gana con promover el negacionismo de miles de damnificados. A la pérdida de tiempo, la extravagante mención de la presidenta madrileña a la quema de iglesias añade servilismo a las obsesiones de VOX, de similar desvergüenza a la de Ortega Smith mentando a las 13 Rosas. Los ciudadanos votantes  tienen perfecto derecho a repudiar a quien se mete en ese triste jardín de manera tan deshonesta.

TEMAS: Memoria histórica. Historia actual de España. Lealtad democrática. Pedagogía política.  Educación social.

Manuel Menor Currás
Madrid 05/10/2019

6 oct 2019

Outros posibles obxectivos de turistificación?



Non é previsible que a caída de Thomas Coock obrigue a reformular a “industria turística”. A autoestima está ben disposta para que se amplíe a súa dimensión.

Francisco Jurdao foi, desde Mixas, pionero no estudo crítico do turismo español. Cando presentou a súa tese sobre La España en venta (1979), atendendo aos cambios de propiedade nos terreos agrícolas que estaba xerando o turismo residencial denunciaba como o aparente enriquecimiento que supoñían unhas vendas por encima dos estándares ao uso entre campesiños, producía novas formas de dependencia. Os fillos dos que venderan xa eran subalternos nos hoteis que copaban a costa. Algúns anos máis tarde, entre finais dos oitenta e comezos dos noventa, volveu ocuparse do fenómeno que estaba transformando a xeografía humana do mundo. O crecente tempo de lecer, os turistas en masa e a rapidez do avión estaban afianzando a Palma de Mallorca, Torremolinos ou Benidorm como o último desenvolvemento turístico periférico das cidades industriais europeas. Jurdao reuniu nunha serie de libros Los mitos del turismo, Anfitriones e invitados, La horda dorada. El idiota que viaja, Turismo: pasaporte al desarrollo...- unha colección de artigos e monografías de sociólogos e antropólogos internacionais que analizaban con trazo minucioso os múltiples tópicos que circulaban, desde facía tempo, para xustificar esta modalidade de negocio. Hipótese principal da colección “Turismo y sociedad” era que, na práctica, viña ser unha fórmula neocolonial na que o país destinatario dos “paquetes turísticos” ordinarios poñía practicamente o concernente ao territorio -e algo de cor local-, mentres o Tour operator levábase a parte do león no reparto de beneficios.

Viaxar e ser turista

A acumulación de exemplos concretos do turismo mundial, analizados por aqueles expertos, unida a unha historia minuciosa da evolución do turismo internacional desde que o pionero Thomas Cook aproveitase a expansión do ferrocarril para masificar en serie viaxes que, ata 1841, eran privilexio aristocrático de moi poucos, non só fixo visible a diferenza radical entre “viaxar” e “ser turista”. Tamén sementaba a dúbida sobre a viabilidade de fiar en exceso a economía dun país ou dun territorio a esta “industria” que, na súa xenética, levaba moitos ingredientes de fraxilidade estrutural. Que outras áreas do Mediterráneo tivesen máis ou menos paz, sempre condicionou o florecemento do masivo urbanismo litoral que, do Norte ao Sur do Mediterráneo español se impulsou de xeito acelerado desde os anos de Manuel Fraga en Turismo (1962-1969). Que en moitas haxa edificios e urbanizacións que non deberon terse construído por risco de inundación , tampouco é alleo. Como non o é que, en lugares particularmente dedicados ao lecer turístico, o desigual uso desproporcionado aos recursos hídricos, engada a todo o derivado do cambio climático outro sinal de inquietude. Pero, sobre todo, o que se evidenciou estes días é que os intereses dos promotores deste negocio poden ser moi dispares dos de quen naceron e viven no territorio, descoñecidos tamén para quen, ao comprar un “paquete” de vacacións, só pensan nos pracenteiros días que contrataron añorando unha infancia desinhibida.

A creba da empresa inglesa Thomas Cook -como a de calquera outra con centos de miles de clientes-, será agora analizada polo paro que trouxo a miles de empregados, por centos de hoteis e a compañías aéreas. Responsables gobernamentais, cadeas hoteleiras e provedores diversos entrarán, por motivos complementarios, a ver que poidan ou deban facer en circunstancia tan nefasta, xeradora de débedas a terceiros. É de imaxinar, igualmente, que, en zonas turísticas distintas da mediterránea e canaria, onde Cook operaba principalmente, tamén reconsideren a súa propia situación, máis ou menos dependente de operadores alleos.

Neocolonialismo

En 1991, en La horda dorada, Louis Tourner e John Nash xa advertían de varios inconvenientes desta “industria”. O primeiro, segundo estes autores, xa estaría afectando por entón, en EEUU, á deslocalización das industrias produtivas do Norte cara a áreas máis amables e turísticas do Sur, o que causaría “o declive e estancamento” daquelas. É discutible que así sexa, polo menos como factor determinante. Pero este factor non é alleo á cultura de baleirado do interior peninsular español, que empezou paralelo ao do masivo fluxo turístico de praia. O segundo consistiría en que o desenvolvemento das pracenteiras periferias do turismo supoñían un “importante” paso, “equivalente por completo -dicían- á expansión do imperialismo” durante o século XIX. Esperemos que, en caso de debacle económica como a de Cook, non sobreveña nas áreas de masificación turística española o mesmo arrasamento que aconteceu no Terceiro mundo, particularmente o africano. E o terceiro dos inconvenientes que sinalaban, claramente pesimista, incidía en que “o turismo internacional é como a imaxe inversa do rei Midas, por tratarse dun instrumento destinado á destrución de todo aquilo que efectivamente teña certa beleza”. Tamén é discutible esta apreciación, pero non é estraña ao que sosteñen, en cidades moi xentrificadas e moi turísticas, os afectados pola ruidosa invasión das súas rúas e prazas, espazos públicos e cafés, museos e lugares emblemáticos e, de engadido, nas propias casas onde habitan.

A rápida turistificación española é tan potente que, en 2018, achegou á economía 190.090 millóns de Euros e supuxo, en agosto de 2019, o 15%do emprego. Seguramente non é o mellor momento para repensar a nosa cultura do lecer e o que supoña, a título individual e como país. As previsións electorais para o 10-N, nunha situación política e económica internacional tan inestable como a presente, non o fai propicio. Máis recomendable parece a non mudanza de criterio que -con intención nada secular- recomendaba Ignacio de Loyola para tempos de tribulación. No entanto, a sociedade española deberá pararse a reflexionar, nalgunha outra circunstancia máis propicia -e máis pronto que tarde-, sobre as debilidades desta actividade tan preeminente, sometida a un moi aleatorio vaivén coxuntural e fundada nunha rendibilidade baseada, en xeral, en man de obra barata. Sobre todo porque, ao común dos cidadáns, esta crecente servidume periférica lles lastra á baixa moitos outros aspectos importantes da súa vida colectiva e exerce de ominoso imán entre os máis novos. Non pouco turbador é, ademais, que en moitos programas políticos -novos e non tan novos- se crea que o cambio de tendencia produtiva vai vir regalado, á marxe dunha boa educación para todos. Aspiran a que uns poucos a teñan selecta, mentres os outros se han de contentar, como moito, cunha escolarización débil para alimentar traballos de pouca esixencia. Con menos inxenuidade que a que Berlanga fixo que mostrasen en 1953 os paisanos de Bienvenido Mr. Marshall, esta “calidade” reproduce os requirimentos do turismo hexemónico que en España promoveron os asociados de Tomás Coock, de similar cariz que os do xigantesco megacomplexo de xogo que alentaba, en 2012, Esperanza Aguirre para Alcorcón. Se revisan a actitude que, neste comezo de curso, estiveron adoptando os sucesores desta muller respecto ao CEIP Montelindo, de Bustarviejo, verán a adicción que teñen a este modelo de educación. Desde aquel “tamayazo” de 2003, non pararon con talfixación, apta, ao parecer, para ter votantes.

TEMAS: Industria turística. Turistificación. Thomas Coock. España en venta. Eleccións 10-N.

Manuel Menor Currás

Madrid, 02.10.2019