Este sintagma apenas se
acomoda á perspectiva do 20% de españois. Moitos, privilexiados nos
orzamentos, son máis se se lles recortan dereitos e liberdades ao
resto.
“España es una gran
nación”, adoita dicir Rajoy cando lle preguntan sobre cuestións
que lle afectan, sobre as que non ten a menor intención de aclarar a
súa postura. Nun mitin sevillano en maio de 2015 engadiu: “y los
españoles muy españoles y mucho españoles”. Volveu a repetir
este mantra na sesión de control sobre asuntos de corrupción opasado día 22.
Un tópico
ideoloxizado
Desde Xeografía, os
analistas da “España baleira” terían moito que matizar sobre
tan xenérica tese. Desde a Historia, é difícil de asumir sen
engadir longos considerandos a unha afirmación que rezuma
connotacións de cando o de “Una, Grande y Libre”. El Libro de
España de obrigada lectura na nosa infancia escolar tratou de
inculcárnola seguindo a dinámica de José María Pemán na súa
Historia de España contada con sencillez (1939). Deu para
comer a acreditados cómplices daqueles vitoriosos anos, como
Demetrio Ramos, coa súa Historia del Imperio. Adaptada al
cuestionario para sexto curso de bachillerato (Burgos, Aldecoa, 1942).
E nutriu os exames de moitísimos estudantes ata non fai moito, pois
docentes houbo que, a pesar de investigadores como J. H. Elliot (La
España Imperial (1469-1716), 1970), seguiron esixindo o que
contara a Enciclopedia Álvarez nos seus diversos graos. De 1952 a
1966, máis de 20 millóns de exemplares deste libro, sen contar as
edicións facsímiles de finais dos noventa, contribuíron a que
aquela “España eterna” -nacionalcatólica e antidemocrática-
asentásese ben despois da inmediata postguerra. Tanto, que non é
infrecuente atopala fronte a toda evidencia que a poña en dúbida.
No debate político, o de
España como “gran nación” non alcanza a categoría de tópico,
aínda que a Rajoy lle sirva para saírse pola tanxente e minimizar
danos. Pertence a esa estratexia da “arte de ter sempre razón”
e, ás veces, é rendible. Expresa esa “cultura da satisfacción”,
de que falaba Galbraith, pero non imposibilita que lle devolvan a
pelota: se fose grande o sería -pese ao PP-. E se é seguro que, a
base de botar balóns fóra, se desvirtúa o xogo parlamentario, o
sistema faise insustentable e medra a desafección e o descontento.
É posible, de todos os xeitos, que sexa iso o que se busca, porque
hai unha España silenciada, froito do baleirado de sentido que
puidese atesourar o sintagma “gran nación”. É a España que
expulsa a mocidade ao exterior, a que acrecenta como litixio a súa
diversidade autonómica e a que, a diario, mostra feridas relevantes
en que a plenitude democrática está a ser desinflada.
Ao ritmo que vai esta
desertización interna, pronto a perda de atractivo fará que resulte
unha España irrecoñecible. É un proceso de longa xenealoxía, en
que as desistencias actuais súmanse a tradicións de trazos
estruturais. É sintomática neste sentido a situación das mulleres,
máis dura se cabe en moitas zonas rurais da “España baleira”
como estudou Mª Ángeles Martínez. Esa inclemencia foi lembrada o
pasado día 23 ao presentarse un libro colectivo coordinado por Julia
Varela, Memorias para hacer camino (Morata, 2016). Os relatos
de vida de once mulleres representativas da xeración do 68 mostraban
os seus extraordinarios esforzos para sacar adiante as súas vidas e
as dos seus fillos e fillas. E aquelas dificultades seguen lastrando
o diferentes que seguen sendo as vidas das españolas de hoxe
respecto das dos homes en canto a salarios, expectativas laborais e
profesionais, naturalización de roles femininos e, sobre todo, en
canto a violencia de xénero, unha secuela que, no que vai de ano
causou 14 mortes.
O da igualdade é o
portelo principal por onde se segue baleirando España por dentro. O
próximo día oito de marzo, Día Internacional da Muller, volve
lembrarse que máis da metade da cidadanía é obxecto específico de
discriminación e violencia. Pero o incumprimento dos dereitos e
liberdades das mulleres tamén exemplifica violéntase a equidade de
todos noutros ámbitos. Respecto de corrupción, por exemplo, a nosa
posición, no posto nº 19 de países da UE, é vergoñosa para
merecer o cualificativo de “gran nación”. E en canto a igualdade
e exclusión, Bruxelas acaba de alertarnos da alza de serios incumprimentos: o 13.1% dos nosos traballadores están en risco de
pobreza e os nenos (de 0 a 17 anos) en risco de exclusión andan no
34,4%; a pobreza severa afecta ao 6% da poboación total (o risco de
pobreza afecta xa ao 28,6%) e o coeficiente GINI é do 52,9%. É
dicir, que a desigualdade entre o 20% máis rico e o 20% máis pobre,
é un dos máis altos da UE. Advírtese de maneira significativa no
acceso á Sanidade ou á Educación, entre outros moitos servizos, ou
en que a nosa taxa de temporalidade no emprego é case a máis alta
de Europa: só é peor en Grecia. Todo o cal non parece propio de
“unha gran nación” respectuosa cos dereitos e liberdades de
todos os seus cidadáns.
Poder de clase
Concordan con ese
panorama as reaccións que os múltiples asuntos baixo competencia
xudicial ou fiscal suscitaron nos últimos días. Banal e moi pouco
pedagóxico foi para a gran maioría que, ante as sentenzas do caso
Nóos, se dixese que “o Estado funciona”. Non faltou tempo para
que moitos se preguntasen “como funciona” e que rendese a idea de
que non todo o mundo é igual ante a lei pola disxuntiva aplicación
do mesmo Código penal a poderosos ou a pobres, humildes e miserables. Neste ámbito -que non exclúe moitos outros-, o mal
sabor que deixaron o caso das tarxetas black, o caso do 3% ou os oportunistas cambios de fiscais non difire moito.
Indignación social
acumula esta “cultura feliz” do bonus sobre bonus. Porque se a
delincuencia sae barata segundo quen se sexa, ou se o nacemento e
razóns de distinción terxiversan o seu tratamento fiscal e
xudicial, se exemplifica que non somos iguais ante a lei aínda que
esta o aparente. Máis que “gran nación” isto parece un casarío
duns poucos con privilexios e trato moi inferior aos demais. Unha
parábola para ensinarnos canto avanzamos desde o Antigo Réxime
estamental en que, polo menos, os dous estamentos privilexiados non
facían ostentación hipócrita: todos sabían que tiñan as súas
leis e tribunais particulares. Cando Rajoy empezou a súa traxectoria
política falaba de “a envexa igualitaria” para zafarse
vilegamente destes distingos. Agora está co de “gran nación”,
un constructo onde dubidosamente caben os pobres, pois “os pobres sacan peores notas”. Despois de tanto tempo en coche oficial non
entenderá que o capital cultural herdado é o que mellor discrimina
os resultados de “literacia” en PISA: por iso empeñouse en
lexislar a discriminatoria LOMCE. Menos admitirá que son os recursos
económicos os que determinan -máis que o esforzo e o saber
individual- o acceso ás universidades prestixiosas: por iso está en
que o acceso ás públicas sexa cada vez máis difícil para todos.
Hai máis de 40 anos, os teóricos da “”reprodución social”,
Bowles e Gintis, entre outros (1976), explicárono ben. A pesar diso,
aí está a LOMCE de Rajoy e a súa cohorte de decretos retalladores
dunha educación digna para todos coma se nada.
Un recente artigo de
Vicenç Navarro mostra o determinante que é leste “poder de clase”
-como o que exerce Rajoy- no subdesenvolvemento social de España.
Segundo o catedrático da Pompeu Fabra, “o gasto público social
-tanto na súa totalidade, como por cada capítulo- está por detrás
da media doutros países, e moi por detrás do que debería ser polo
nivel de riqueza que ten España”. A razón principal diso estaría
en que a maioría da poboación non é de clase media: menos dun 1%
controla as grandes empresas; séguelles unha pequena burguesía:
propietarios e xestores de empresas de tamaño menor e unha clase
media de rendas altas, composta por profesionais de educación
superior e sectores mediáticos. Ambos se encargan da reprodución do
sistema de poder e de publicitar a súa escala de valores. En total,
este conxunto das rendas superiores representa, segundo o cálculo de
Navarro, ao redor dun 20% da poboación. Por baixo, estarían as
clases medias de renda media e baixa, cunhas condicións de traballo
en proceso de deterioración e “proletarización”; e máis
abaixo, a clase traballadora propiamente tal na súa variada
diversidade, incluída a dos falsos autónomos. En total, roldan o
80% da poboación.
Non todos reman no mesmo
barco de “a gran nación”: os intereses son contrapostos e pouco
ten que ver o que interesa ao grupo dominante co que convén ao 80%
restante. Con todo, aqueles tratan de convencer a estes de que se
lles vai ben a eles iralle ben a todos, cuestión que se dilucida
mellor se se examinan os orzamentos do Estado. A disparidade
orixinaria marcaría a diminución do Estado de Benestar en asuntos
tan significativos como Sanidade ou Educación. Os posicionamentos
atopados entre sanidade pública e sanidade privada ou entre
educación pública e educación privada seguen crecendo a pesar de
que esta división sexa “enormemente ineficiente e ineficaz”.
Mellor sería un sistema público que ofrecese unha boa asistencia
personalizada, pero requiriríase un gasto público maior, o que non
convén aos intereses privatizadores nin ao poder que confire o
pertencer ou crer que se pertence á clase superior. En Educación,
ese “poder de clase” segue polarizando o sistema educativo por
clase social: “descohesiona o país e crea cidadáns de 1ª e de 2ª
desde a infancia”. Segundo Navarro, ao final resulta que “as
persoas educadas na privada están sobrerrepresentadas -en
porcentaxes superiores ao 20%- nos círculos de poder”. Aínda que
os resultados sexan negativos mesmo desde a perspectiva da máis
estrita eficiencia, a ninguén parece importarlle; o grupo dominante
ten poder para levar a atención cara a outra parte. E así, mentres os datos da CEOE apuntan a que a privatización sanitaria segue crecendo, cae un teito da Paz encima dos pacientes. Un contexto en
que inscribir, con Víctor d e la Serna, que os dous partidos
alternantes desde a Transición mutaron “en organizacións de
funcionarios dedicadas a súa autopreservación e mantemento, e non
ao servizo público”.
O sistema social foi
danado, e unha parte sensible de España facilmente baleirada dos
dereitos e lealdade mutuos que deben rexer en toda “gran nación”.
O mal exemplo rendeu dentro do propio sistema educativo e tende a
crecer. Vallan dous casos últimos. Ao abrir a web da URJC, o
primeiro que salta á vista é que está “na listaxe das 10 mellores universidades españolas”; pero se compadece mal cunha
xestión e traxectoria clientelar que, segundo destacaron os medios
neste mes de febreiro, socava a moral dos que alí asisten e tamén
o sistema científico que propugna. Que dicir, por outra banda, do
axuizamento aos cinco profesores do IES Buero Vallejo de Guadalaxara
porque protestaran ante uns desmedidos recortes? Parece que houbese
xente á que a dignidade da Escola pública lle ofende, pero os cincodo Buero merecen outro respecto por parte das autoridades que din
querer “mellorar” o sistema educativo. O obediente silencio
destes profesionais do Buero, melloraría o ránking de
España como “gran nación”?
Gran nación e Pacto
educativo
O modelo da España que
mellor cumpre ao ser de “gran nación” que propugnan Rajoy e os
seus quedou reflectido con motivo da comparecencia de Agustín Moreno
na Subcomisión do Congreso de Deputados para o Pacto Social e
Político da Educación o pasado día 21. A exposición coidada,
precisa e optimista deste profesor, que representaba a Mareaverde,
evidenciou os planos da deterioración última a que foi sometida a
educación escolar, especialmente a pública, e cales, por tanto,
debían ser os elementos primeiros a restituír para que todos os
cidadáns se poidan sentir parte dunha sociedade ben trabada. En boa
lóxica, por tanto, todos os ingredientes e dispositivos utilizados
para construír un sistema segregador deberían ser eliminados e, no
seu lugar, potenciar cantos faculten a equidade e cohesión social.
Ese obxectivo debería guiar aos representantes parlamentarios que
queiran “facer historia”, acompañados -recomendou- polos
colectivos sociais que pugnan por sacar partido á escolarización no
día a día. Seis puntos concretos sinalou Agustín como
imprescindibles no empeño: Financiamento adecuado (7% PIB);
Profesorado comprometido e recoñecido (non peóns da administración,
senón bos profesionais); Currículo sen idearios particulares (laico
e sen dogmas, pluricultural e integral, sen os Acordos co Vaticano);
Educación inclusiva; Universalizar o dereito á educación de 0 a 6
anos; e partir da Educación como dereito do neno, cunha rede única
de centros de titularidade e xestión públicas.
As primeiras reaccións a
esta proposta puideron verse entre os parlamentarios presentes.
Soamente un aceptouna ben e outro case; catro houbo que navegaron
entre tópicos e doutrina prefixada. As disparidadades quedaron
claras: o que a un interveniente lle pareceulle unha achega “valente”
suscitou, entre formalidades de boa educación, que outro advertise
algún aspecto “sectario” e, por tanto, que o que correspondía a
este “diálogo” era oír sen obrigarse a case nada máis. Quen
repase amodo canto alí se dixo ou se suxeriu, poderá calibrar o
xogo de forzas existente nesta Subcomisión. Non se chega ao empate
que posibilitaría unha construción dunha “gran nación”
educativa para todos: os parlamentarios alí reunidos non
reinterpretarán á luz do presente o escrito no art. 27 hai 39 anos.
En apoio desta
perspectiva de sostenella e non enmendalla, merece atención outra
reacción importante. Aparentou non selo, porque non estaba no
Congreso, a do portavoz da Conferencia Episcopal. Aínda non
compareceron nin a Concapa, nin “Colegios Católicos” nin algún
representante explícito da Comisión Episcopal de Ensino, pero a CEE
xa pechou o oído a dúas das propostas principais de Mareaverde: a
clase de Relixión e os concertos educativos (dentro do financiamento
da Igrexa). É máis, eses asuntos principais seguramente quedarán
fóra deste pacto tan proclamado como desexable. Para os bispos,
estas cuestións pertencen ao “ben da educación no noso país”.
Funcionarios hermeneutas das esencias, queren diálogo e din ir a el
con espírito construtivo, pero sen apearse de que a “educación
integral na liberdade leva consigo a achega do feito relixioso”,
concretamente desde o ángulo católico. Entenden que hai cousas que
“mellorar” “a súa listaxe de peticións e recursos é moi
longa, -dada a súa eterna accidentalidade de paso por este mundo-,
pero o pacto educativo en que pensan ha de responder “a unha
tradición cultural gloriosa do noso pobo”.
Despois de tantos séculos
controlando conciencias, o balance cualitativo da súa contribución
a esa “gloriosa tradición cultural” non debería fiarse a tanta
autocompracencia. Para cuantos teñen memoria ou se documentaron, esa
“tradición” mostra abundantes flancos de indubitable
colaboración entusiasta á desconfiada incomprensión de toda
emancipación liberadora en este “val de bágoas”, sen que haxa
constancia da súa eficiencia salvífica. Pero se se tira dese
“glorioso” fío cultural amentado polo monseñor, entenderase
mellor -sen recorrer a outros factores sociolóxicos, políticos e
económicos de signo crítico- a que se refire Rajoy cando salienta
que “España é unha gran nación”. Tamén axuda a descifrar que
suxire este refrán a quen lle votara e esperen un Pacto educativo en
que as virtudes da LOMCE permanezan intactas. Se excluíse que o 80%
do persoal tivese que asentir a como ve os dereitos e liberdades
cívicos en Educación o 20% do nivel de rendas máis alto, haberían
de esquecer a súa fraterna colaboración nesta peculiar “mellora
educativa”. Claro que todo é provisional, pois a Historia continúa
e o paranoico Trump está aí para que, xunto aos seus pailáns fanáticos, non nos fagamos ilusións coa nosa real dimensión.
TEMAS: Dereitos e
Liberdades cívicos. Artigo 27. Pacto educativo. LOMCE. Conferencia
Episcopal. Ensino público. Ensino concertado. Cohesión social.
Poder de clase. Violencia de xénero. Subdesenvolvemento social.
Manuel Menor Currás
Madrid, 25.02.2017
