Hai profesores fartos da desidia, o abandono institucional e o insulto

Ante as esixencias doutra revolución tecnolóxica en marcha, esta actitude é síntoma de grave incumprimento do dereito de todo cidadán a unha boa educación e non a un sucedáneo
 

Estabamos case iniciando os anos 70 e empezou ás presas a voz de que, en moi pouco tempo, o desenvolvemento tecnolóxico faría que tivésemos ao fin un mundo feliz. A “terceira revolución tecnolóxica” -como a chamaba Ernest Mandel, en El capitalismo tardío (1972)- estaríanos levando a unha redefinición dos vellos sistemas produtivos para traernos unha nova era que sería o final do traballo e seriamos ante todo cidadáns libres e creativos.

REVOLUCIÓN 3.0

Nas nosas librerías preferidas, como Fuentetaja, proliferaron enseguida os títulos sobre “lecer e tempo libre”, que ata suxerían que se aproximaba un tempo en que as contradicións e loitas de clase se acabaron en Occidente. Na nosa sociedade, á que os tecnocráticos anos do desarrollismo meteran nunha industrialización periférica que a OCDE consagrara en 1961, tales bondades non se concretaron. Ben viamos na rúa e nos barrios apresuradamente construídos as limitacións herdadas dunha non afastada autarquía de subsistencia. E apenas iniciada a Transición, as convulsións e reconversións de todo tipo -tamén as industriais- non cesaban. Pronto sucederon as “matanzas de Atocha” e as interferencias de Tejero, entre outras cousas, mentres nas librerías florecían anaqueles de feliz individualismo, con variedades de autoaxuda, espiritualismo, agricultura autosuficiente, herbas, cociña e excursionismo dunha España en venta, que contou Francisco Jurdao.

Pasaron case 56 anos e o primeiro que se atopa a propósito de España na web oficial desta organización internacional con sé en París, é que, “logo de coñecer un crecemento regular do emprego nos anos noventa, España acusou o crecemento máis alto do paro nos países da OCDE durante a crise, amplificado polos problemas estruturais do mercado de traballo”. Ningunha daquelas profecías se cumpriu e, se seica se miran as derivacións de ciencia-ficción que siga xerando aquel soño, debería terse en conta a decepción de que se fai eco David Graeber no seu imprescindible La utopía de las normas, nun capítulo sobre “coches voadores”. Confirma esa desilusión o que traballar sexa agora un privilexio e, se se correspondese cun salario mileurista, un milagre. A aspiración ao pleno emprego é unha fantasía, ata para os estatísticos do Ministerio de Traballo. Os nosos sindicados do empresariado (CEOE) acaban de recoñecer -aínda que sexa un tabú- que unicamente é posible reducir o paro masivamente creando “emprego de baixa calidade”. Falaban de La subida del salario mínimo en España.

Talvez teña que ir todo tan apresa que non nos decatamos. O sucedido en España -e as súas deficiencias históricas- non foi un caso separadamente. Outra cadea de informes mostra a tendencia real de como evolucionou isto desde as vellas análises de Mandel. De acadarse aquel tempo feliz, sería innecesaria a proposta dos sindicatos para unha prestación de ingresos mínimos, que o pasado día 02.02.2017 foi aprobada no Congreso como Proposición de Lei. Os 2,4 millóns de españois para os que se pide un salario básico de 426 euros nin dispoñen de traballo nin perspectiva para telo, sinal de que a terceira revolución tecnolóxica deixounos fóra dos seus beneficios.

Desencanto

Naquel soño de mundo novo que se aveciñaba, tampouco se daría o que conta outro InformeMundial sobre salarios 2016-2017 da OIT, onde as desigualdades salariais detectadas dentro das empresas fan que “ preto do 80% dos traballadores reciba unha remuneración inferior ao promedio da empresa en que están empregados”; a parte de valor engadido que se levan os traballadores desde 2009, “descendeu un 4%, para dar máis peso a traballos temporais e a tempo parcial”. A cambio daquela promesa ensoñada, esta precarización que nalgúns ámbitos laborais roza a escravitude, non só está empobrecendo a sectores que outrora se adscribían a unha xenérica clase media. Aos nosos mozos -por moi ben preparados que estean- tócalles de cheo, acadando segundo a EPA-2016 a un 42,9% de menores de 25 anos. A recentemente publicada o pasado 26 de xaneiro reflicte toda unha gama de cuestións estruturais que a nosa economía non logra superar e inducen a pensar que a precariedade do emprego vai para longo. A tan amplos sectores sociais a terceira revolución industrial non lles produciu o benestar básico que lles poida ser especialmente satisfactorio.

Tampouco parece que desde o seo da UE sexa doutro xeito. Mal asunto debe ser cando, para xustificar o seu presunto papel regulador, o Comité Económico e Social Europeo emitiu este 25.01.2017 un Ditame sobre o “Piar europeo de dereitos sociais”, en que a gran cuestión é como evitar as formas de exclusión. No punto 2.8 recoñece que o que se suscitaba na Estratexia 2020, de conseguir “un crecemento intelixente, sostenible e integrador”, quedou “marxinado e esvaeceuse a esperanza de lograr os seus obxectivos sociais, sobre todo os de acadar unha taxa de participación laboral do 75% ou sacar da pobreza a vinte millóns de persoas”. Mala perspectiva cando, a partir de aí, fala do que se “debe facer” como un futurible.

No canto dun mundo optimista, o que veu é a crise e os seus recortes. A teoría do Estado mínimo e a lei de ferro dos salarios agromaron nestes anos. Con gran potencial para definir que sexa “o natural” agora e en que medida o dominio duns poucos sobre moitos -tan do Antigo Réxime- prosegue a súa hexemonía en pleno século XXI. Deste século aos do feudalismo non hai máis que un paso, servatis servandis, claro. Porque é curioso que pasen tres séculos desde que o pensamento e a ciencia “Descartes, Bacon, Galileo”- iniciasen a súa secularización, mentres a da política tivo que esperar, en liñas xerais, ás revolucións burguesas comprendidas entre 1789 e 1848. Ha de admitirse, en cambio, que a razón dogmática a que acoden os políticos para xustificar as súas sinrazóns é, cada vez máis, certa sacralización da economía capitalista, agora con razóns globalizadoras de omnipresencia panóptica. E mentres esta reconsagración da propiedade privada se producía, as poucas alegrías da terceira revolución industrial contraéronse en torno ao “posmodernismo”, unha serie de liñas estéticas, narrativas, científicas e analíticas, a máis diso éticas e políticas que, en moitos aspectos e saberes, supuxeron unha rutura con formas e leis moi marcadas, pero que tamén induciron a un forte relativismo en moitas outras.

REVOLUCIÓN 4.0

Agora, xa nos predican a cuarta revolución industrial que, segundo vaticina Klaus Schwab, fundador do WEF (World Economic Forum), modificará a nosa formas de vivir, traballar e relacionarnos, de xeito moito máis profundo a como “o xénero humano experimentou antes”. A revolución 4.0, coa súa automatización, sistemas ciberfísicos e “fábricas intelixentes”, xerará, en termos económicos, moito valor agregado pero en moi poucas mans. Xa se vaticina que poderá acabar con cinco millóns de postos de traballo nos países máis industrializados do mundo. Como todo cambio próximo e inconcreto, xera expectativas e medos, neste caso en torno ao potencial da dixitalización. Aquelas, máis en países emerxentes; estes, sobre todo nos países que teñen un nivel alto de industrialización.

Nestes últimos anos xa se fala moito de que o futuro do emprego estará constituído por traballos que non existen e, en boa medida, poida que vaia a ser así. No ámbito educativo, esta canción, moi ben orquestada, tamén pregoa “modernizacións” urxentes que, curiosamente, implican fortes ingresos a empresas particulares e negocios taumatúrxicos. Pero non debería perderse de vista igualmente que, sen que nos decatamos de que estamos ante outra fase tecnolóxica, temos abundantes mostras de que a gran maioría da xente, independientemente de que estea ou non preparada dixitalmente -a condición actual para non estar na categoría do analfabetismo- non dixeriu os efectos negativos da revolución 3.0, especialmente no que se refire ao reparto de bens.

A distribución da riqueza é cada vez máis noticia na prensa desde que a ONU (PNUD) empezou a dar a coñecer os seus Informes sobre Desenvolvemento Humano (IDH) en 1992. Os que dedicaban atención á pobreza, pronto dispuxeron de gráficas expresivas das proporcións de riqueza que tiña cada estrato social, coas diferenzas entre o pequeno grupo que dispoñía de maior renda, fronte á inmensa maioría dos que teñen pouca. Pronto a longa metamorfose da pobreza, que observara Robert Castel no tratamento histórico da “cuestión social”, centrouse nas “asimetrías” e “brechas sociais”. Tanto gustou a Forbes, puxo en primeiro plano aos poucos que concentran nas súas mans a riqueza, potenciando a vella tontuna liberal de que non é rico quen non quere e que esta Revolución 4.0, que se vaticina, faranos ricos a todos. Sabido é que non nos queren iguais senón idénticos.

Post-verdade

Xa metidos nesta fase indeterminada do tránsito cara á Revolución 4.0, nesta economía globalizada -da que España é máis ben unha terminal periférica- todo leva a pensar que o que agora mola é a “posdemocracia” -como postulou Colin Crouch hai xa doce anos. Os seus xeitos de “post-verdade” xa nos foron desvelados por analistas de Eldiario.es en varias ocasións e José Saturnino xa as vía en 2014 nas políticas educativas. Cando as explicacións de Wert, Gomendio e asociados en torno á LOMCE ían por rumbos mentirosos e sesgados, xa falaba de “as sorpresas doúltimo Informe PISA: o que di non é o que nos contaron”. Hai pouco, chamou a todo isto a “postcensura” ou liberdade de mentir.

As incoherencias que esta “rendibilidade” aséptica, inodora e insípida adoitan inducir, crecen cando se toma como referente “natural” da economía. Ao erixirse en paradigma de toda actividade, a resistencia humana resíntese, un efecto que adoita acelerarse cando, como signo de eficiencia, quere ser o tópico capaz de impedir que se fale dos servizos que presta e a quen. Aí é onde se advirte máis a “post-verdade” ou mentira publicitada para que entendamos que estamos onde hai que estar para “o noso ben” e “como Deus manda”, un arranxatodo que sería razón colateral de que a secularización da Escola sexa entre nós aínda unha quimeira. Se a do coñecemento se produciu fai tres séculos, podería estoutra facer perigar algunhas compoñendas.

Cando o xénero epistolar xa case é quimera, o exotismo dunha carta medra ao denunciar as contradicións do sistema educativo. Estes días estouparon nas redes as de dúas profesoras, nadas da enchente, coas distancias que adoita haber entre o que se di e o que se fai nese ámbito. Docentes hai que aínda estiman que o seu non é propiamente un “traballo” en que poidan reinar a explotación ou o abuso; “por non ser algo bruto, por esixir estudo e non ser manual, porque a extracción social do ensinante induciuno a verse como un privilexiado”, ou porque o manto do “vocacional” cubriuno dun aliciente entre místico e aristocrático, que entre venturas e desventuras ocultou reclamacións laborais como as de tantos outros traballadores. Pero cando o servilismo silente do aguante se quere erixir en canon de “boa educación” relacional, os mellores adoitan rebelarse.

E enchente

Ten por iso especial valor a recente misiva dunha profesora que explicaba paladinamenteque estaba “farta”. As súas razóns anudaban peculiaridades do traballo docente cos prexuizos dos que consideran a mestres e profesores pouco menos que mangantes. Non só xente máis ou menos corrente, senón políticos cuxas decisións inspiradas no pedigrí señoritil frecuentan o insulto. A enchente desta profesora faise extensivo a estes xeitos de ensanchar a ignorancia. É evidente que os mozos da CEOE incapaces de propiciar outro tipo de contratacións laborais que non sexan de “baixa cualificación” ou “man de obra intensiva”, pertencen a este gremio.

Históricamente non é nova a pouca consideración cara aos profesionais do ensino. O maltrato económico e social por parte dos que decidiron as políticas educativas é tan visible na Lei Moyano (1857), como no que deixou escrito Luís Bello en 1926 ou no que aínda contan os maiores dos minguantes pobos galegos. E este segue sendo, en realidade, o trasfondo latente detrás da enchente de moitos docentes, que teñen a sensación de que o bo que haxa no aula depende exclusivamente da súa voluntariedade, e que á Administración élle indiferente mentres non se lle remova algún grisáceo protocolo. En Murcia, saltou tamén á prensa outra carta -tamén de profesora- cansa desa xerarquía segregadora que -discriminando pública e privada- pretende controlar o traballo cotián do profesorado rebaixando a súa autoestima. Léana neste hipervínculo, pois é querencia crecente en varias Consellerías de Educación: “tanto recoñecemento ao labor docente me abruma, sobre todo pola confianza que demostra vostede nos docentes... da privada concertada". En fin, que as fraudes, malversacións e depredacións non abarcaron só á obra pública nestes anos.

Igual que nalgúns trampantoxos de M. C. Escher (1898-1972), cando se fala de Educación ou de ensinantes ben cualificados é difícil ás veces distinguir a distancia entre o real e o imaxinario. O uso fraudulento das palabras provoca o despiste dos cidadáns cando se lles insiste na “rendibilidade” educativa coma se dunha fábrica robotizada se tratase. O truco, acompañado ademais do insulto á intelixencia, está á marxe de se estamos ou non na terceira ou cuarta revolución industrial. Nada di da desidia e mentira institucionalizada que poida encerrar, nin de que a burocratización tecnolóxica nos pode levar a todos á estupidez, ese paraíso feliz que nos agarda, agora si, se nos deixamos. Non esquezan que estamos na era dos señoritos millonarios, que xa non necesitan dar o pego coa acción dos Estados ante “a cuestión social”, nin tampouco lles fai falta a intermediación de partidos para harmonizar tensións. Esquézanse de espel ismos. Trump marca tendencia, como se viu cos seus decretos últimos, favorables á máxima rendibilidade bancaria, mentres proclama que “temos que sacar ao demo do noso país”. Poida que tanta mudanza non estivese na nosa secuencia histórica do previsible, pero volver ao século XI pronto pode ser pensamento legal, penalizador de quen ouse saírse do círculo de xiz.

TEMAS: Revolución 4.0. Modernidade. Posmodernismo. Post-verdade. Mundo feliz. Educación e cultura. Formación profesores. Enchente dos profesores. Políticas educativas. Wert. LOMCE. Trump.

Manuel Menor Currás

Madrid, 04.02.2017