A Xeografía da España baleira non é só algo físico. Esténdese cada vez máis ao territorio social e educativo, expresión directa da súa ausencia da política

Para a España embiguista do “todo vai ben”, e para os beneficiarios de mil corrupcións e privilexios, a España deserta e a recortada non existen, aínda que ambas sigan crecendo día a día.

Tampouco existen para a España esencialista nin apocalíptica, xeitos de mirar que aínda alimentan fórmulas de vida e captación de contribuíntes a causas que no pasado produciron máis sufrimento opresivo que liberación humanizadora. Existen, pese a iso, as Españas baleiras e baleiradas, algo físico e mensurable que os xeógrafos e demógrafos, sobre todo, veñen sinalando e cartografando desde hai bastantes anos, mentres culmina a etapa de avellentamento da pirámide de idades española.

O esquío inexistente

Para empezar, non é verdade que a España romana da que nos deron noticia Estrabón ou Plinio o Vello estivese tan arborada que un esquío puidese atravesala sen pisar terra. Máis ben dixeron o contrario: que os montes das Hispanias eran “áridos e estériles” (PLINIO, Naturalis Historia, XXXIII, 67).

Os datos do Inventario Forestal Nacional (2007) indican que o desenvolvemento arbóreo está crecendo abundante. Os nados en zonas rurales nos últimos oitenta anos poden testificar como en comarcas moi amplas da Península a masa forestal invadiu terras de cultivo e como as aldeas se despoboaban. Un cambio demográfico moi potente está en marcha e un desdobramento crecente do territorio en dúas grandes áreas: a España poboada e a España baleira. Con leves variacións, ambas han ter un crecemento continuado desde que Pascual Madoz deixara no seu Dicionario (1850) un cómputo estatístico minucioso municipio a municipio. O censo de 1857 sumou 15.464.340 residentes; e en 2016, andabamos polos 46.438.422, pero ese crecemento foi estancamento para a España baleira que, a partir dos anos cincuenta do século XX, encamíñase decididamente cara ao silencio. Agora máis aprésa ata, malia que os saldos vexetativo e migratorio globais son decrecentes desde 2012.

O conto do esquío desménteo Sergio del Molino La España vacía (Turner, abril de 2016), un libro de recomendable lectura que percorre un país “que nunca foi”. Pon en evidencia o disloque da nosa Historia contemporánea na que millóns de españois pasaron a vivir, desde unha España rural, noutra moito máis urbanizada e non menos carencial para cantos tiveron que pasar por suburbios improvisados, pero que trouxo un gran deserto ocupacional no núcleo central da Península. O baleiro a que se refire abarcaría 14 provincias do interior -ampliables a Ourense e Lugo, o interior asturiano, cántabro, valenciano, murciano e andaluz, que non toca directamente-, froito en boa medida do “gran trauma” que se lles ocasionou entre os anos 50-70 e que a última crise asentou: xa é moi fantasioso que esa España interior poida recobrar o vigor que, da súa infancia, moitos recorden desde unha sala de estar urbana. Este ensaio literario fala da “fobia” constante entre a cidade e o rural e de como houbo escritores atentos, con sensibilidades dispares, á crecente despoblación dunha España interior cada vez máis baleira. Interésase por como o imaxinario desta segue tecendo moitos soños e fíos narrativos nostálxicos mentres o rápido crecemento paralelo da España chea -especialmente en catro ou cinco cidades- vai en sentido contrario. A intención do autor é que nada debería impedir, con todo, tomar conciencia dunha das desigualdades máis fortes que rexen no noso país. Só engadir que simboliza e sustenta outras desigualdades.

A Laponia do Sur

Fai moi pouco, en xaneiro deste ano, Pepitas de Calabaza publicou un libro máis xornalístico sobre a mesma cuestión: Los últimos: Voces de la Laponia española, de Paco Cerdá. A área que pretende describir desde as diversas facetas que incumben á despoboación é máis restrinxida pero, nalgúns aspectos, máis intensa que na xeografía literaria de antítese de que se ocupa Sergio del Campo. Esta Laponia española, cuxas estatísticas de densidade de poboación e territorio favorecen tal denominación, cinguiríase á área dos Montes Universais que, segundo o prehistoriador Francisco Burillo, podería denominarse “Serranía Celtibérica”. Independentemente do proxecto deste investigador, é unha ampla paisaxe xeográfica de 65.000 kms2 estendido por 10 provincias, onde 4.933 pobos só teñen o 3% da poboación española. Cerdá dedica dez días a dez puntos ben seleccionados desas provincias en fase de despoboación crecente. A área, con menos de 8 habitantes/km2, constitúe un lugar baleiro onde subsisten como testemuñas dunha cultura en extinción os últimos poboadores e resistentes, descolgados dunha España que prosegue o seu proceso de concentración urbana allea a unha orixe rural relativamente recente. As voces deses protagonistas son o que trata de poñer de relevo esta reportaxe.

Ambos libros, complementarios no tratamento dun problema acelerado nos últimos setenta anos, teñen especial atractivo cando España iniciou un crecemento vexetativo negativo. No entanto, nin son estritamente novidosos nalgúns aspectos, nin é exclusivo do tratamento literario o seu asunto central. De época romana vén o recoñecemento do contraste entre campo e cidade: Frei Luís de León exemplificó esa querencia. De tempos máis próximos, recordan moito o que Miguel Delibes novelou en Los santos inocentes (1981) e, antes, en El disputado voto del Señor Cayo (1978). Aí aparecían fendas profundas entre o mundo urbano desenvolvista e o residual que quedaba en Estremadura ou no val de Rudrón, nas estribacións do Cordal Cantábrico, moi preto de Sedano, pobo que sentiu como propio. Algo máis tarde, en 1988, La lluvia amarilla choiva , de Julio Llamazares, poetizou as supostas vivencias do último habitante de Ainielle, no Pirineo aragonés, en torno á soidade ruinosa dunha vida abandoada por todos; e conmoveu a moitos urbanitas con reminiscencias da vida rural. No medio de ambos autores, é moi mencionable Avelino Hernández, que publicou en 1982 Donde la vieja Castilla se acaba: Soria. Reeditado en 2015 cun prólogo de Julio Llamazares, quen se confesa deudor do embrión da súa novela citada, é unha magnífica guía para percorrer amodo esa zona central da España baleira que é Soria; polo ben escrito que está e polas noticias tan lúcidas que dá de cada punto. Advírtese que Avelino andouno con sapiente mestura de historia, etnografía, xeografía e bonhomía, antes de contalo con emoción desenfadada; permite intuír aínda o atractivo rescoldo doutra cultura máis sosegada que a que a uniformadora urbanización actual depara.

Escolas baleiras

Estes libros tocaron historias sentidas por moitos posibles lectores a través de tradicións familiares. Lectores han ter, ademais, aos que aínda lles tocou vivir en carne propia varias destas transicións cara á España baleira ou Laponia do Sur. Neles tamén transcorren algunhas peripecias da pedagoxía e a educación españolas. É de recordar, por exemplo, o capítulo quinto de Sergio del Camino sobre o traballo dos institucionistas -as súas bibliotecas populares, as súas Misións Pedagóxicas-; non esaxera o entusiasmo e atense ao limitado tempo en que puideron actuar cando “a cifra que adoita darse de entre o 45% e o 50% de taxa de analfabetismo na España rural hai que poñela en corentena porque é unha especulación”. O autor, xuizosamente, non se recrea no queixume nostálxico nin fai turismo histórico: pon pronto ao lector ante as limitacións actuais que teñen os continuadores daqueles intentos primordiais, os mestres e profesores, ao tratar de levar “a idea redentora e misionera” da educación aos pobos aínda que non se sintan comprometidos coas súas carencias.

Máis preciso e gráfico, Paco Cerdá fala da decadencia da escola como símbolo vertebrador primordial dos territorios do Estado: varias veces vehicula a vida renqueante destes pobos baleiros ou en transo de estalo. Falando de El Collado, unha aldeíña de 4 veciños na Rioxa, nun municipio cunha densidad de 0,5 habitantes/km2, un dos supervivientes di: “se houbese media ducia de matrimonios e seis ou sete pícaros, obrigatoriamente tería que haber escola. E entón habería vida”. Moi similar é a situación nunha pedanía de Molina de Aragón, onde meniños de varios pobos fan a diario 24 kms. de ida e outros tantos de volta para asistir á escola primaria. En varios deles só hai un neno indo ás 8:25 da mañá e volvendo ás 15:50 hs., cando en 1845 tiñan escola e hoxe non. Nunha sala do concello dun deses pobos, Selas, había biblioteca e xogos para cativos, pero pechárona, porque, segundo din oficialmente, “para un só neno carrexa moito gasto no inverno polo consumo de luz e calefacción”. E en Sesga, pobo do Recuncho de Ademuz (Valencia), Cerdá aínda mostra o que queda da antiga escola pechada en 1965: “os vellos pupitres de madeira, o crucifixo, unha virxe enmarcada na parede, o retrato de Franco, a estufa central que parte en dúas a aula, unha pizarra negra, mapas de época e un ábaco para aprender a contar”. Este pobo tiña 271 habitantes a mediados do século XIX.

Apocalipse ou esperpento?

Hai sitios onde a despoboación aguda xa pasou e outros onde prosegue intensamente. Sitios onde esporadicamente regresan algúns con máis voluntariedade que posibilidades realistas de competitividade coa outra España; persoas con diferente grado de utopismo bucólico que se suman aos resistentes a irse deses territorios do silencio. Pero en ningún caso desaparece o conflito da desigualdade de trato da Administración cara a estes cidadáns que, por razóns diversas, adoptan ou perviven nesa soidade. De ningún modo son reaccionarios nin apocalípticos. Ás veces, óeselles clamar polos seus dereitos e os dun territorio aproveitado a miúdo para especulación, vertedoiro e similares. Son resistentes esquecidos, pero non escépticos ou pesimistas expectantes dun desastre final que estean anceiando.

Teñen, ademais, moitas afinidades en canto á atención administrativa existente nesa España baleira e a da outra España que, no medio do ruído urbano, recibe un trato similar, desigual e desabrido en canto ao cumprimento de dereitos como a Educación ou a Sanidade. Continuidade da mesma desatención é, desde logo, que, cando de determinadas urxencias do Estado se trata ou de satisfacción dos dereitos sociais de todos, os sufridores primeiros de recortes sempre son semellantes, con trato moi desigual respecto de algúns outros cidadáns. O que, nunha etapa de postverdad charlatana e arbitraria en que prima “a productividade” inmediata como norma, leva a pensar que o cumprimento do suposto pacto social fundante é posto en dúbida con gran frecuencia, porque ao urxente xúntanselle as desidias do pasado, que non pasan e seguen pesando. Cun resultado máis desolador para os máis débiles, para quen non se trata dunha entelequia literaria, senón que se senten ninguén no medio dunha multitude ensimesmada e indiferente.

Cando sabemos que a educación é un motor de ascensión social importante, dá que pensar noticias como as que conclúen este comentario. Aí está o xuízo aos cinco do Buero, en Guadalajara, coma se a alguén lle enfadasen as protestas a favor dunha educación pública decente. As denuncias do falseado bilingüismo desenvolvido en Madrid, mostrando como se quixo malvestir unha educación pública de calidade para segregar mellor. E, sobre todo, o último Informe de Save the Children para denunciar o enorme baleiro de asistencia que temos cara á infancia desherdada dun de cada tres nenos españois. Eses cativos non existen, e tampouco as 90 persoas que, segundo o Observatorio da Dependencia, morren cada día por ausencia de prestacións: pertencen á España baleirada. E mentres, a EPA do último trimestre de 2016mostra que o paro dos menores de 25 anos é máis do dobre da media europea e alcanza ao 42,9% (unha décima menos en homes e 43,1% en mulleres), o que, sen contar o efémero e débil de tempos e salarios, podería incitar a repetir un titular de fai un ano: “España non é país para mozos”. É dicir, que a xeración que vén detrás non parece que veña ao lugar adecuado para vivir. Ese é o motivo de que, o día 19, a dignidade de vida volva ser obxecto das manifestacións convocadas polos sindicatos.

Esta variada e ampliable información mostra que a España baleira é bastante máis extensa que o que anos de abandono continuado deixaron como zarrapastroso buraco crecente da xeografía humana deste país. Para a España oficial do embiguista “todo vai ben”, e para os beneficiarios de mil trampas corruptas, nin esa España deserta nin a recortada existen. O máis inquietante -e esperpéntico- é que se seguen agrandando mentres Rajoy se brinda a ser interlocutor deTrump en Europa e Latinoamérica.

TEMAS: Baleiro demográfico. España baleira. A Laponia española. Recortes sociais. Escolas baleiras. Educación pública. Paco Cerdá. Sergio do Molino. Avelino Hernández. Xullo Llamazares. Miguel Delibes.

Manuel Menor Currás

Madrid, 17.02.2017