Facémonos trampas

 

Non é ouro todo o que reloce e, no tocante á liberdade, medran os acenos de modales que, en realidade, son liberticidas

É habitual que os xogan ao solitario se fagan trampas a si mesmos, unha pauta visible tamén en asuntos colectivos; raro é o día en que os modos de contar corruptos desatinos impoñen versións que afectan a todos. En certos aspectos segue sucedendo o de outrora. Cando en 1952 empezou a publicarse un diario hoxe desaparecido, El Caso, asasinatos, roubos ou fraudes sempre eran un “caso”; nunca tiñan nada que ver coa orde establecida ou imposta. Viviamos no mellor dos mundos posibles e todo era culpa de alguén que perdera a cabeza; nunca había causas estruturais, senón liberdades desnortadas.

A liberación a construír

Naqueles sucedáneos de información era difícil “a liberdade”. Cando nos anos sesenta empezou a soar esa palabra, asociábase a algo por construír; foi máis ben como “liberación”, palabra que disimulaba os significados da Liberdade guiando ao pobo (Delacroix: 1830). Antes e logo desta data xa eran multitude cantos expuxeran as súas vidas en nome da liberdade colectiva. Por entón, en 1970, Paulo Freire -pasaron100 anos desde que nacese en Sao Paulo- falou de “liberación” para referirse a como debía ser a alfabetización de adultos; o seu Pedagoxía do oprimido trataba dun proceso activo de permanente liberación”, con que crear suxeitos que non fosen meros repetidores inconscientes de palabras ocas, senón que, conscientes da súa realidade social, económica e política, puidesen liberarse de canto lles impedise desenvolverse con dereitos e liberdades persoais. Esa mirada pedagóxica, crítica consigo mesmo e coa contorna, encerraba infinidade de parecidos co que querería ser a “Teoloxía da liberación” excedendo a dimensión relixiosa estritamente individual da “salvación individual”. Da súa nula aceptación oficial pola xerarquía eclesial, Juan Pablo II deixou cumprido testemuño en 1983 no aeroporto de Managua; dous anos antes, este Papa interviñera a “liberdade” na fe e na caridade que adoptaran como directriz os xesuitas en 1974 para as súas actividades sociais e educativas.

En todo hai matices pero, en xeral, no mundo occidental actual non adoita ser problemático falar de liberdade se a conversación se cínguese ao plano individual. Todo é máis sutil, e aparentemente sen violencia, nas limitacións que se lle impoñen aínda que se mencione. Ligada a determinados niveis de “transgresión”, hai ambientes en que queda xenial dar por suposto que todos podemos facelo todo, con plena liberdade e sen depender de ninguén nin de nada. A pedagogía da publicidade e do marketing que nos invade difunde acotío que somos libres para tomar decisións; se xorde algún problema, a culpa -o outro dispositivo permanente á espreita- é exclusivamente de cada consumidor. Desde unha cultura confesional en que se alternaba a liberdade e a culpa entreveradas con escrupulosas distincións entre a atrición e a contrición, pasamos a unha psicoloxización da nosa liberdade que o alcanza todo. Por exemplo, á avaliación da calidade educativa, en que os culpables dos “fracasos” son sempre os “malos alumnos”, un barato modo de atallar problemas, que non require esmero no que se deba facer, senón soamente manter as aparencias. Confírmase así, ademais, a teoría do liberalismo clásico de que a Natureza é sabia e os humanos deben deixar que as súas desigualdades se prolonguen. Este darwinismo -que a educación pode acentuar- abre un campo prolífico a negocios inusitados para emprendedores que poñan parches en asuntos que, como a educación ou a sanidade de todos, non se arranxan con inacabables reformas provisionales.

Marcos pedagóxicos en promoción

Estes días, abundaron as leccións de sofística pedagógica en torno á liberdade; asociando o lado feliz desta palabra con abusos semánticos e exemplos prácticos, convertérona en embarcadoiro da credulidad. Cando fai uns días o novo líder do PP, no seu intento de poñer paz a un litixio de aristocracias internas, exaltaba a liberdade que grazas á súa actual presidenta tiña a Comunidade de Madrid, apuntábase ao uso que, sobre todo desde o 4-M2021, fixo desta palabra a súa ultraliberal goberno actual. De ser esta a súa intención, o que a escala nacional parece querer desenvolver Feijóo é a acracia neoconservadora do sálvese quen poida, e que o afán de lucro faga negocio coas desigualdades sociais. É fácil, xa que logo, observar o futuro das escolas e sanidade públicas. Se o produto que vende Feijóo é “liberdade á madrileña”, antes de que gañe unhas eleccións xerais son previsibles os beneficios da pedagoxía que xa practica.

Baixo a liberdade que vende a gama do conservadurismo de Don Alberto Núñez adquire cada vez máis forza a americanización das formas liberticidas. O seu cariz crecentemente agre segue tendo, logo de Casado, destacados belixerantes en sé parlamentaria. É habitual nas formas de confrontación do Congreso de Deputados e, na Asemblea de Madrid, a moza lideresa sempre se encrespa, crecida con cos lle rumorean ao oído gracietas diversas. Este agresivo modo de facer como que se fai política vai in crescendo; fai dous días, sumouse a esta tendencia trumpista un vicepresidente da recentemente creada alianza de goberno na Comunidade de Castela-León. Nun alarde insultante a cantos lle facían algunha pregunta na nova asemblea, deixou claro que, en diante, as virtudes do liberticidio teñen rédito electoral.

Aínda que sexan tempos de incerteza -e volva o medo á liberdade democrática, que dixese Erich Fromm en 1941-, esperemos que estas trampas coa liberdade que se están coando non nos leven a ter como horizonte realizacións como as que xera a Segunda Enmenda da Constitución de EEUU. Eses masacres incesantes dos últimos 10 anos, a razón de máis de dúas por semana, volveron a repetirse fai unhas horas en Texas, con polo menos 19 nenos e dous profesores mortos. En todo caso, non é a liberdade democrática o que impide aos americanos erradicar a venda indiscriminada de armas, en calquera supermercado, a quen acredite ter 18 anos de idade. É o libre mercado, que a Asociación Nacional do Rifle promove desde 1871, quen controla que o Poder Lexislativo dea sentido coherente á liberdade democrática. En EEUU, quen se presente ás eleccións, se se pon en contra desta rede clientelar, págao caro; se fai como que non se decata, axúdanlle nas eleccións, e danlle permiso para chorar un pouco no loito de rigor ante inacabables “casos” como este ultimo de Texas. A liberdade e as liberdades teñen moito quen queira coartarlas, empezando polos que falan moito delas; haberá que ampliar a presenza da “pedagoxía da liberación” para discernir entre tanta polisemia equívoca os que traballan para que existan e se consolifrn de verdade, sen facer trampas.

TEMAS: Ultraliberalismo.- LIBERTICIDIO.- Medo á liberdade.- Pedagoxía da liberación.-Teoloxía da liberación.

MMC (Madrid, 25. 05.2022)

Substitución ou destitución?

En tempos incertos, as palabras nunca adoitan expresar ben o que está pasando: a metonimia non é a sinonimia, pero úsase moito máis.

Nas explicacións da ministra de Defensa sobre o acontecido coa responsable do CNI, “substitución” serviu de burladeiro verbal para evadirse doutra acción seguramente máis propia: “destitución”. En todos os postos laborais, foren os que foren, case todo o mundo viu de cerca algunha vez o valor de uso que teñen ambos términos: non é o mesmo que a un o destitúan ou que o substitúan, como tampouco é igual dimitir que destituír, a ximnasia e a magnesia, que adoitaba dicirse. É dicir, que non sempre o que se di é o que sucedeu; é conveniente ler entre liñas para decatarse algo daquilo que mereza a pena saberse un pouco.

Razóns de Estado

A suposta transparencia indispensable nunha democracia ten moitos burladeiros, e o marco conceptual en que se moven e combinan sintacticamente as palabras, segue sendo dos máis frecuentados. Cando o que está en xogo é o “Estado de Dereito” ou as “razóns de Estado”, o uso cambiado das palabras adoita acentuarse moito e, case sempre, en honor do segundo máis que do primeiro. A radicalidade do “Estado de Dereito” -e máis se se lle engaden os adxectivos de “Estado Social” ou “Estado de Benestar”-, case sempre ten máis baleiros e incumprimientos do que en boa semántica cabe entender; as esixencias xurídicas dos dereitos cidadáns que están en xogo son maiores, e os posibles agravios á estrita igualdade que supón incumplilos tamén crece.

É evidente, con todo, que as “razóns de Estado” son sempre moi elásticas e que dependen en gran parte de coxunturas flutuantes. A da nosa Historia particular é moi peculiar; a tradición de liberdade de expresión -implicada de cheo en todo isto- é curta, e a súa implantación xurídica última relativamente recente. Por algo a humorada revista, La Codorniz, reclamaba desde a súa fundación en 1951, ser a “revista máis audaz para o lector máis intelixente”. Logo da “Cruzada”, houbo moita xente ocupada en que ninguén se descarriara, oficializaron a machada as “boas lecturas” nas bibliotecas, e para que revistas e xornais non fosen unha golosa tentación os fiscalizaba, un traballo de censores especializados que pasaría a ser función do Ministerio de Información e Turismo. Cando en 1956 comezou a emitir TVE, Rafael Arias Salgado, ministro dese Ministerio da Verdade naquel momento, logo de proclamar aquel 28 de outubro inaugurados os estudos e emisións situando en primeiro plano as “razóns daquel Estado Novo”, aínda alargou ata 1962 o seu modo de entender a liberdade de expresión, “sempre para a verdade”, o que, segundo escribe José Enrique Monterde, estendía o seu labor protector -isto é, censora- “nada menos que a lograr a salvación espiritual dos súbditos españois”, e “preservar aqueles valores morais, ideolóxicos e relixiosos que se supoñían inherentes ao seu ser”.

A lei de Prensa e Imprenta, con Manuel Fraga á fronte, derrogaría en 1966 -teoricamente- a de abril de 1938 e os dispositivos que tiña contra as “faltas de desobediencia, resistencia pasiva e, en xeral, as de desvío das normas ditadas”. Tan aleatoria foi, con todo, que sempre dependeu de factores tan variados como axustes de contas entre familias do réxime, negocios editoriais e a dureza represiva de estados de excepción como o de 1969, pois o art. 3 facultaba unha moi elástica aplicación da inspección censora. Aínda en 1974, os seus censores clasificaban ás editoriais segundo os “antecedentes” dos seus responsables: “conflitivos”, “algo conflictivos”, forte “desafecto”, “antecedentes favorables” ou que “non tivesen antecedentes”.

Vimos desa tradición recente, continuada por distintos artiluxios e estrataxemas, que engadiron a unha longa tradición inquisitorial cuxo rastro chega, polo menos, ata a invención da imprenta en 1450, á que enseguida seguiu a do previo Imprimatur. Traducido en hábitos culturais, este estivo sempre presente e nunca foi fácil explicar a verdade a quen disinta da “verdade oficial”; trala liberdade de expresión democrática segue habendo xente ofendida por que alguén conte algo non coincidente coa súa verdade, por moi argumentado, documentado e contrastado que estea. Sempre hai tantos intereses en xogo, que, ás veces, a confusión que se xera é tal que non se sabe que verdade ten que prevalecer. No actual mercadeo das ideas que circulan polos medios, hai, ata, múltiples invencións da verdade, dispoñibles para ser dixeridas. Ocultan as cofradías e concepcións de vida que as emiten, e tratan de colonizar as mentalidades e instaurar uns códigos, unhas normas e unha pedagoxía en que os seus puntos de vista sexan os nosos á hora de tratar de explicar como se debe pensar e ver o mundo; adoitan ser omnicomprensivas para que, infantilizados, entendamos mellor canto sucede en España, unha das palabras que máis se oen nos últimos tempos.

Estado da razón política

Algúns dos políticos máis falangueiros son seguidores desta doutrina; non admiten a pluralidade e pretenden que lles sigamos docilmente. Non importa que sexa un erro o que digan; xa case ninguén sabe que é iso -e moitos fans incondicionais non o aclaran-; tratan de guiar aos seus seguidores por sentimentos cambiantes e imaxes que parezan cadrar á realidade e, segundo a última enquisa do CIS, non teñen reparo en deixar de paso sementes de odio cara aos seus adversarios. Esta tendencia das narrativas ficcionarias que marcan a política actual vai en aumento e, entre os seus métodos, está o facer volátil o valor das palabras substituíndoas por outras que fagan prevalecer a falsidade das medias verdades. É o xogo en que está metida de cheo, por exemplo, unha influencer política madrileña, moi valorada logo das eleccións do 4M de 2021, que imita a Trump, quen á súa vez imitou as técnicas de Reagan ou Thatcher e que, se se segue o tracto xenealógico, ten precedentes nas mañas que conduciron a Sócrates a ter que beber a cicuta. Segundo esta dirixente, “España ten 2.000 anos de Historia”, tese á que calquera docente cualificaría cun suspenso; e parece agora, ademais, que en Madrid, acontece algo exclusivo: “non hai clases sociais”. Esta novidade interpretativa da vida nesta cidade e canto a sustenta -incluída a propia administración autonómica-, debeu parecerlle brillante para recordar aos seus seguidores que, na “liberdade á madrileña”, só caben eles; os demais nin existen, o insulto clásico no “pandilleo” de todos os barrios, un modo de convivir a que parece aspirar.

O contrafactum político -ademais de literario- créao ela mesma. No seu afán demostrativo, entre os últimos grandes fitos está o de montar, por exemplo, un sistema de becas para os colexios privados que expresa magnificamente a súa teoría: favorecendo aos de arriba, xa non hai discriminación e reina a grande igualdade melancólica do Paraíso perdido. Calquera mozo ou moza ten “liberdade” de acceder e pagar estes centros e, por iso mesmo, ata Thomas Piketty entendería que nesta versión práctica de Capital e Ideoloxía, os tramos do ensino público, Educación Infantil e Formación Profesional incluídos, deben ter menos recursos e medios.

A interacción entre o que se di e o que se fai adoita ser indicio de cordura ou de esquizofrenia, segundo a concordancia. Agora ben, invisibilizar coas palabras, é un xeito de facer fraude; non cambia a bondade ou a maldade do que vemos e sufrimos. Non queda outra, xa que logo, que estar atento ás tomaduras de pelo que o lingüista George Lakoff analizou con coidado en 2004: Non penses nun elefante.

TEMAS: Razón de Estado.- Estado de Dereito.- Liberdade.- Verdade política.- Narrativas ficcionarias.

MMC (Madrid, 11.05.2022)

Empuxar é de mala educación

Non parece importar . Estase facendo habitual, sobre todo entre os que esgrimen a súa “liberdade” para facerse co espazo público custe o que custe

Nos últimos tempos volve estar de moda empuxar. Regresa aos modales cotiáns a arte de desprazar de calquera modo ao outro, non necesariamente ao competidor, que tamén, senón a quen poida amagar con selo. En xogos regulados como o fútbol ou o baloncesto, o bo árbitro intervén para facer que todos os xogadores teñan iguais oportunidades de alzarse co triunfo; se é malo ou venal, degrada e contamina a competición.

Neste tempo incerto, abunda amplamente este ventaxismo, e con el cantos aproveitan para crear ocasións inusitadas de vencer ao adversario. Aínda que a argucia só convenza os xa van convencidos, a vida política na súa versión televisada, gravada e retransmitida ofrece amplo material deste xénero nos últimos tempos. A ansiedade por noquear ao contrario parece medrar; a “nova realidade” que traía debaixo do brazo a Covid-19, máis a engadida pola guerra en Ucrania, animaron moito este espectáculo.

Empuxa que algo queda

Os máis nerviosos xa non calculan os seus xestos nin as súas palabras; válelles case todo. Repasen, se non, canto oeran ou leran de dous acontecementos recentes. Por exemplo, un en Valladolid de que foi suxeito pasivo unha xornalista da Sexta, Andrea Ropero, increpada e empuxada por un suxeito, masculino e con longo currículum político nos cumios do poder executivo, e que agora, rumorea de continuo ao oído da presidenta da Comunidade de Madrid. A liberdade de preguntar que ten a xornalista como é a súa obrigación deontolóxica, viuse desprazada contra a súa vontade por este gardián das esencias do poder ata o insulto. De paso, aquel esperpento de comunicación, merecedora do “así non” da xornalista, erixiuse en protector do dereito cívico a estar, polo menos, medianamente informado do que ocorre no espazo público; reclama o dereito a organizar de modo absoluto a opinión dos demais e, se cadra, o do voto que, de tempo en tempo deben poder exercitar sen coaccións.

Máis recente, e máis exemplar por terse desenvolvido nunha ágora, foi o acontecido en Ourense. No espazo publico máis emblemático desta cidade, a súa Praza Maior, xusto diante da porta do Concello, o señor que di exercer como alcalde da cidade das Burgas, actuou de peor modo aínda contra unha sindicalista que trataba de contar aos seus seguidores e a cantos pasasen pola praza as razóns dunha reclamación dos traballadores do transporte municipal. O suposto representante dos cidadáns non os debeu atender e, con este procedemento, en que interviñeron dous gardas municipais, pretendía que tampouco houbese unha folga anunciada; de ningún xeito, a realidade marcábaa el, e se se mostraba rebelde ás súas ideas, a realidade íase enteirar. O inicio da agresión sufriuno a sindicalista quen, ademais, tivo que que oír a mendaz explicación dun señor descomposto porque o altofalante manual que manexaba a traballadora podía producirlle unha grave lesión auricular.

A arte do empurrón, se non se fai coa debida zorrería dos emprendedores máis desvergonzados, mostra enseguida a torpeza do que o executa na súa desmesurada ambición por sacar ao outro do terreo de xogo. As torpezas de MAR -acrónimo do suxeito vallisoletano- superan as que a súa intelixencia publicitaria pon ao servizo dos xogos dos seus xefes; desde 1988, hai constancia delas nas hemerotecas e, desde abril de 2020 volveron a ser visibles en Madrid. Nalgunha das análises sobre a época de Zapatero atopou tantos “egoísmos” que develar na esquerda política daquel “vertedoiro” como o chamou nun dos seus libros- que lle serven de inspiración para ocultar, remediar ou soslaiar os que transpire a contorna da súa xefa actual. En canto ao Sr. Pérez Jácome, é suficiente caer na tentación de ver algún dos programas da súa canle televisiva, con que debe imaxinar que entretén aos ourensáns; a quen o elevaron ao posto que actualmente ten, e cantos o sosteñen, fállalles o oído; o ruído que fai este comercial de instrumentos os enxordece.

Sentido de Estado

Idéntica liberdade avasalladora -dos demais- pode dicirse que exercitan bastantes dos que invocan, cazurramente, o pouco sentido de Estado que teñan ou deixen de ter a maioría das opcións que se barallan con motivo das escoitas indiscretas do programa espía Pegasus; a escusa é moi vella, pero a ocasión é excepcional para empuxar fóra do campo de xogo a non poucos. Todos parecen xogar nisto coma se dun combate xaponés de Sumo se tratase, a ver se logran expulsar do tatami a uns poucos e, se cadra, a todos os adversarios. Todo vale e, aínda que poidan perder todos, dá igual; divírtense crendo que divirte aos que observan o espectáculo.

Menos divertido, por máis escuro, é outra arte de empuxar, o que trata de coar o que non debería coarse; para sinalar que se está no combate, vai situando pequenos golpes de efecto acompañados de twits que incomoden ao adversario e que saiba que se está na pelexa. Deste cariz, o mundo educativo ten continuas demostracións, tantas que é a continuación dunha arte literaria. A vella arte sentimental da queixa xa tivo abundante presenza na Biblia e, moito antes, nas taboíñas cuneiformes; non cesou nin cesará. É un malestar con moitos niveis e moi opostos agraviados e, xa que logo, ten entre os alternantes políticos, unha ampla nómina de candidatos ás lamentacións.

Neste capítulo son especialmente notables as grandes achegas que está facendo Isabel Días Ayuso ao currículum educativo xunto a listas de agraviados prohomes da cultura e dalgúns saberes educacionales. Xunto a decisións que a converten no mellor comercial dos negocios privados do sector -quitando do medio á escola publica para que non estropee a súa “liberdade de mercado”-, hai un crecente fondo documental que case supera xa o extenso arsenal de precedentes que deixou no cargo Esperanza Aguirre. O malo é que repetir e emular converte en plaxio a suposta originalidade de preocupacións polo público. Pásalle nisto o que ao “pandilleo na rúa”, que anceia teña o seu partido; nas cartas que Carmen Laforet e Ramón J. Sender se intercambiaron entre os anos corenta e 1975, cando ela mostraba interese por que volvese a España, o escritor aragonés facíalle notar que aos “gamberros” causantes do seu exilio non lles gustaba a súa liberdade de ler, escribir e publicar “o que un cre que está ben”, o único modo de que un país se coñeza a si mesmo e poña en “orde os seus recursos”.

TEMAS: Boa e mala educación.- Liberdade de expresión.- Liberdades cidadás.- Liberdade de educar.- O currículum educativo.

MMC (Madrid, 04.05.2022).