Substitución ou destitución?

En tempos incertos, as palabras nunca adoitan expresar ben o que está pasando: a metonimia non é a sinonimia, pero úsase moito máis.

Nas explicacións da ministra de Defensa sobre o acontecido coa responsable do CNI, “substitución” serviu de burladeiro verbal para evadirse doutra acción seguramente máis propia: “destitución”. En todos os postos laborais, foren os que foren, case todo o mundo viu de cerca algunha vez o valor de uso que teñen ambos términos: non é o mesmo que a un o destitúan ou que o substitúan, como tampouco é igual dimitir que destituír, a ximnasia e a magnesia, que adoitaba dicirse. É dicir, que non sempre o que se di é o que sucedeu; é conveniente ler entre liñas para decatarse algo daquilo que mereza a pena saberse un pouco.

Razóns de Estado

A suposta transparencia indispensable nunha democracia ten moitos burladeiros, e o marco conceptual en que se moven e combinan sintacticamente as palabras, segue sendo dos máis frecuentados. Cando o que está en xogo é o “Estado de Dereito” ou as “razóns de Estado”, o uso cambiado das palabras adoita acentuarse moito e, case sempre, en honor do segundo máis que do primeiro. A radicalidade do “Estado de Dereito” -e máis se se lle engaden os adxectivos de “Estado Social” ou “Estado de Benestar”-, case sempre ten máis baleiros e incumprimientos do que en boa semántica cabe entender; as esixencias xurídicas dos dereitos cidadáns que están en xogo son maiores, e os posibles agravios á estrita igualdade que supón incumplilos tamén crece.

É evidente, con todo, que as “razóns de Estado” son sempre moi elásticas e que dependen en gran parte de coxunturas flutuantes. A da nosa Historia particular é moi peculiar; a tradición de liberdade de expresión -implicada de cheo en todo isto- é curta, e a súa implantación xurídica última relativamente recente. Por algo a humorada revista, La Codorniz, reclamaba desde a súa fundación en 1951, ser a “revista máis audaz para o lector máis intelixente”. Logo da “Cruzada”, houbo moita xente ocupada en que ninguén se descarriara, oficializaron a machada as “boas lecturas” nas bibliotecas, e para que revistas e xornais non fosen unha golosa tentación os fiscalizaba, un traballo de censores especializados que pasaría a ser función do Ministerio de Información e Turismo. Cando en 1956 comezou a emitir TVE, Rafael Arias Salgado, ministro dese Ministerio da Verdade naquel momento, logo de proclamar aquel 28 de outubro inaugurados os estudos e emisións situando en primeiro plano as “razóns daquel Estado Novo”, aínda alargou ata 1962 o seu modo de entender a liberdade de expresión, “sempre para a verdade”, o que, segundo escribe José Enrique Monterde, estendía o seu labor protector -isto é, censora- “nada menos que a lograr a salvación espiritual dos súbditos españois”, e “preservar aqueles valores morais, ideolóxicos e relixiosos que se supoñían inherentes ao seu ser”.

A lei de Prensa e Imprenta, con Manuel Fraga á fronte, derrogaría en 1966 -teoricamente- a de abril de 1938 e os dispositivos que tiña contra as “faltas de desobediencia, resistencia pasiva e, en xeral, as de desvío das normas ditadas”. Tan aleatoria foi, con todo, que sempre dependeu de factores tan variados como axustes de contas entre familias do réxime, negocios editoriais e a dureza represiva de estados de excepción como o de 1969, pois o art. 3 facultaba unha moi elástica aplicación da inspección censora. Aínda en 1974, os seus censores clasificaban ás editoriais segundo os “antecedentes” dos seus responsables: “conflitivos”, “algo conflictivos”, forte “desafecto”, “antecedentes favorables” ou que “non tivesen antecedentes”.

Vimos desa tradición recente, continuada por distintos artiluxios e estrataxemas, que engadiron a unha longa tradición inquisitorial cuxo rastro chega, polo menos, ata a invención da imprenta en 1450, á que enseguida seguiu a do previo Imprimatur. Traducido en hábitos culturais, este estivo sempre presente e nunca foi fácil explicar a verdade a quen disinta da “verdade oficial”; trala liberdade de expresión democrática segue habendo xente ofendida por que alguén conte algo non coincidente coa súa verdade, por moi argumentado, documentado e contrastado que estea. Sempre hai tantos intereses en xogo, que, ás veces, a confusión que se xera é tal que non se sabe que verdade ten que prevalecer. No actual mercadeo das ideas que circulan polos medios, hai, ata, múltiples invencións da verdade, dispoñibles para ser dixeridas. Ocultan as cofradías e concepcións de vida que as emiten, e tratan de colonizar as mentalidades e instaurar uns códigos, unhas normas e unha pedagoxía en que os seus puntos de vista sexan os nosos á hora de tratar de explicar como se debe pensar e ver o mundo; adoitan ser omnicomprensivas para que, infantilizados, entendamos mellor canto sucede en España, unha das palabras que máis se oen nos últimos tempos.

Estado da razón política

Algúns dos políticos máis falangueiros son seguidores desta doutrina; non admiten a pluralidade e pretenden que lles sigamos docilmente. Non importa que sexa un erro o que digan; xa case ninguén sabe que é iso -e moitos fans incondicionais non o aclaran-; tratan de guiar aos seus seguidores por sentimentos cambiantes e imaxes que parezan cadrar á realidade e, segundo a última enquisa do CIS, non teñen reparo en deixar de paso sementes de odio cara aos seus adversarios. Esta tendencia das narrativas ficcionarias que marcan a política actual vai en aumento e, entre os seus métodos, está o facer volátil o valor das palabras substituíndoas por outras que fagan prevalecer a falsidade das medias verdades. É o xogo en que está metida de cheo, por exemplo, unha influencer política madrileña, moi valorada logo das eleccións do 4M de 2021, que imita a Trump, quen á súa vez imitou as técnicas de Reagan ou Thatcher e que, se se segue o tracto xenealógico, ten precedentes nas mañas que conduciron a Sócrates a ter que beber a cicuta. Segundo esta dirixente, “España ten 2.000 anos de Historia”, tese á que calquera docente cualificaría cun suspenso; e parece agora, ademais, que en Madrid, acontece algo exclusivo: “non hai clases sociais”. Esta novidade interpretativa da vida nesta cidade e canto a sustenta -incluída a propia administración autonómica-, debeu parecerlle brillante para recordar aos seus seguidores que, na “liberdade á madrileña”, só caben eles; os demais nin existen, o insulto clásico no “pandilleo” de todos os barrios, un modo de convivir a que parece aspirar.

O contrafactum político -ademais de literario- créao ela mesma. No seu afán demostrativo, entre os últimos grandes fitos está o de montar, por exemplo, un sistema de becas para os colexios privados que expresa magnificamente a súa teoría: favorecendo aos de arriba, xa non hai discriminación e reina a grande igualdade melancólica do Paraíso perdido. Calquera mozo ou moza ten “liberdade” de acceder e pagar estes centros e, por iso mesmo, ata Thomas Piketty entendería que nesta versión práctica de Capital e Ideoloxía, os tramos do ensino público, Educación Infantil e Formación Profesional incluídos, deben ter menos recursos e medios.

A interacción entre o que se di e o que se fai adoita ser indicio de cordura ou de esquizofrenia, segundo a concordancia. Agora ben, invisibilizar coas palabras, é un xeito de facer fraude; non cambia a bondade ou a maldade do que vemos e sufrimos. Non queda outra, xa que logo, que estar atento ás tomaduras de pelo que o lingüista George Lakoff analizou con coidado en 2004: Non penses nun elefante.

TEMAS: Razón de Estado.- Estado de Dereito.- Liberdade.- Verdade política.- Narrativas ficcionarias.

MMC (Madrid, 11.05.2022)