Aínda existen os indecisos

Os debates moven, pero hai servidumes -de aparencia natural, e sempre de raíz educativa- que restan forza á representación política.

Non hai garantía, e menos logo dunhas vacacións, de que os tan abalados debates preelectorais rebaixen ese 41,6% de “indecisos” que din asenquisas. É un xénero de variadísima especie -moitas veces estrutural-, ao que a vagancia e o desencanto non deixan de proporcionar motivos que as fichaxes políticas de última fornada non fan senón aumentar. Para a racionalidade democrática, é recomendable, xa que logo, illar o ruído mediático para decidir se votar ou non e, resolta esa disxuntiva, qué formación poida ser merecedora da nosa papeleta aínda que nos custe.

Indecisos
Saír do espazo de indecisos -ambiguo pero cómodo para responder a inquisidores demoscópicos- require descartar a indiferenza. Conscientes dela, os nosos partidos dedícanse a misionarnos con rigores pedagóxicos que recordan os Exercicios espirituais ignacianos. Ao medo que -en múltiples alusións-  nos imbúen co voto útil e outros engados, aí está a felicidade que nos darán se lles votamos. Algúns, con garantías de bienaventuranza, se  nos cinguimos aos esencialismos dunha España a reconquistar, herdaron aos que controlaron a teoloxía política. Outros e outras, desconfian ou non se ateñen ao cartesiano penso logo existo: desconectados de canto non pasa polas súas meninges selectas, non saben se, dicindo si ou non (co voto, se entende), o se é si ou o non é non todo o intre, cando os seus gobernen. E, namentres, os máis abonanse ao fino cálculo en que a linguaxe política queda sometida á lóxica da economía imperante e, xa que logo, ao subterfuxio e medias verdades nas palabras máis prezadas. Analícese o dobre debate preelectoral dos catro candidatos -ou eran cinco?- que trataron de dirimir o panorama incerto do día 28A, e verase que -prescindindo das preceptivas loas que cada cal suscite entre os seus- deixaron sumida á audiencia nun mar dos Sargazos, pragado de disputas inanes e superficialidade en asuntos que nos importan moito.

Dereitos Humanos

Fonte de inspiración distinta pode constituíla, para unha parte da poboación indecisa, a mensaxe que, o pasado venres Santo, flotou na Praza Maior de Valladolid. No medio dun ritual de tradicións maiormente nacionalcatólicas, que -coa presenza de autoridades políticas en exercicio- se daban a man cun suposto aconfesionalismo constitucional, o sermón das Sete palabras do cardeal Osoro, exhortando a unha “revolución”que “non fóra de pandeireta”, suscitaba a quen quixese oílo, independentemente de que fose crente, “rebelarse contra a cultura do provisional”, para “comprometerse moi especialmente polos máis débiles e indefensos”. Os termos “perdón”, “reconciliación” e “misericordia” sobrevoaron -xenéricos- a renacentista praza para “apelar á solidariedade que nos axuda a ver ao outro, xa sexa persoa, pobo ou nación, non como un instrumento calquera para explotar, abandonándoo cando xa non serve, senón como un semellante”. Sen dúbida, repetía a idea de León XIII na Rerum novarum, en 1891, en canto á tranquilizadora aceptación ordenada dalgún alivio reformista para a inaprazable“cuestión social”, mediante a instrumentación da Caridade católica. Nesa onda, Osoro adoptou o eslogan político de Obama en 2008 para proclamar que “facer un mundo distinto non é un soño irrealizable. É posible”, tras o cal mencionou as “profundas feridas que ten o mundo e que non sabe como curalas”: as “enfermidades sociais, a pobreza, a exclusión, o descarte, as novas escravitudes”; e tamén, como de paso -en alusión a cuestións innominadas-, “o relativismo que fere á persoa, tamén a indiferenza”. Supostamente -como León XIII- el si dixo como arranxar eses problemas e falou de “traballo digno”, de “un mundo de homes e mulleres sen cadeas, libres, sen xugos, que compartan o pan cos demais, que alberguen aos que están sen casa, que curan, que nunca abandonan aos seus semellantes”. Ata falou de “defensa dos dereitos humanos” e dunha economía “que se preocupe das persoas”

Esta glosa da Paixón de Jesús admite moitas lecturas, e máis ao ser pronunciada a nove días dunhas eleccións xerais e facendo salvidade do proclamado por outros diocesanos. Fuxindo de contextos explícitos, os xerarcas da Igrexa adoitan revestir as súas mensaxes confesionais de actitudes políticas -e viceversa- tratando sempre de manter unha elástica ambigüidade, sobre todo se tratan de gañar consideración. Nin sequera en momentos de dura pugna con opositores políticos ou de claro apoio a asuntos moi conflitivos -como dá a entender a Carta favorable aos golpistas de 1937-, abandoan o ton etéreo e enigmáticamente neutral, en que o divino xoga a sobrevoar o humano, cunha plasticidade tan consubstanciada coa terrenalidade que a teórica indefinición política das súas campañas case nunca se decantou fóra do modo conservador e integrista. Aí están, para documentalo, os escritos que moitos bispos publicaron nos seus Boletíns Diocesanos cando a morte de Franco, ou os librosde texto que han ter vixencia para as clases de Relixión nos centros escolares.

Non consta retractación ningunha e si a indecisión de moitos crentes. Seguramente porque sermóns como o de Osoro o pasado día 19, requírenlles ser lidos entre liñas e previdos contra o paternalismo omnisciente destas mensaxes. Doutra parte, se o Evanxeo insistiu en que “POLOS seus FROITOS os COÑECEREDES” (Lc. 6, 43 e Mt. 7,16), a análise textual dese ton de preocupación, de aparencia novIdosa, móstralles que, ao non entrar en causas concretas da miseria -como xa preveu Helder Cámara (1909-1999) na súa pugna coa ditadura brasileña-, non exceden o evanescente. Non lles fai falta acordarse da longa historia de privilexios eclesiásticos para que se pregunten, sen mais, por que a aludida Declaración Universal de Dereitos Humanos, adoptada pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas o 10 de decembro de 1948, aínda non sexa referendada polo Vaticano, como estudou Juan José Castillo.

Sen servidumes

Bienvenidos sexan os bispos, en todo caso, a defender en público esa Declaración. Sempre que non se arroguen a exclusividade nin o ser indispensables para arranxar os problemas que subxacen a ela, na longa tarefa humanitaria -case sempre conflictiva-, fan falta moitas mans para proxectar calidade e calidez humana. De todos os xeitos, logo de case dous mil anos xustificándose coa Caridade, non estaría mal a “conversión” da Igrexa ás “obras” que esixe Mt. 7, 16. En definitiva, como dicía Robert Castel, a atención á pobreza, para erradicar os seus porqués, é o mellor indicador de calidade política. En vésperas de eleccións, se renunciasen aos Acordos asinados polo Vaticano entre 1976 e 1979, darían un gran exemplo. Desfarían unha das servidumes maiores a que está sometido o Estado español, esa carga para os orzamentos públicos en cuestións de crenza privada e que apenas alcanza aos pobres, como expresan os ingresos e gastos de Cáritas, a máis social das institucións da Igrexa en España. E xa metidos a “comprometerse cos débiles e indefensos”, por que non se propoñen sacar a catequese privilexiada da Relixión do currículum escolar? Por que non cesar, ademais, nesa defensa pechada de colexios concertados e universidades privadas? Cando só alargan a influencia sociopolítica da Igrexa como poder e non como servizo, non segregan ao ensino público da maioría? Se como xerarquía católica non defenden a esta como ben común principal, de que terra incognita falan, cando de “reconciliación” e “misericordia” predican aos pobres?
Do ámbito estrito dos máis profundamente indecisos, serán moitos os que nin se susciten se o son: nunca votaron nin é probable que o fagan algún día. Pero cantos dun ou outro modo estean en transo de saír do círculo da indecisión, talvez poidan animarse dun breve libro que, como sinalaban hai pouco Jordi Riba e outros autores, é de gran interese en momentos de crises. Étienne da Boétie escribiu A servidume voluntaria en 1548 contra o absolutismo e valeulle a amizade de Montaigne ao traer a primeiro plano un problema central da filosofía política, a emancipación humana. A servidume voluntaria -coas súas motivacións de intereses, costume, hábitos e educación recibida- é clave para entender retrocesos ou estancamentos que poida ter a democracia e, en situacións tan agónicas como a actual, está entre os motivos dos que optan pola submisión aos poderes dominadores de sempre coma se de algo natural e inmutable se tratase. 

A todos, no entanto, incluídos os que teñan moi clara a súa decisión, será inquietante constatar persistencias deste cariz en 2019 pese a que -como aseguraba este autor renacentista- “para ter liberdade non fai falta máis que desexala” e “non hai necesidade máis que dun simple querer”. Aínda así, é a folletos como este a os que, como indica a escritora uruguaya Ida Vitale -Premio Cervantes 2018- , merece a pena volver “como a un amigo ao que non vemos a diario”.

TEMAS: Indecisión de voto. Eleccións xerais. Dereitos humanos. Servidume voluntaria. Aconfesionalismo. Cuestión social.

Manuel Menor Currás

Madrid, 24.04.2019

Ten vantaxes o "medio facer"?

O acontecido en Finlandia non é indiferente para o que poida pasar nas eleccións españolas: pronto pode parecer moi moderno ser retrógrado.

Xuvenal (60 d. C.-128), fustigador da sociedade romana a finais do século primeiro da era cristiá, escribiu, na primeira das sátiras que lle sobreviviron, se sempre sería “un mero oínte”. Considerando unha “ultraxe” algunhas das comedias e elexías de carácter gloriosamente épico que lle obrigaban a ler, lamentábase de que lle fixesen perder o tempo con propostas que, á primeira, resultaban ocas e encubrían mil xeitos de hipocrisía e corrupción. A continuación, degraaba mil historias polas que cabía desesperar de tanta fraude e dos que se prestaban a escribir plaxiando alusións ás fazañas dos deuses para encubrir os desmáns dos que os subornaban.

Xuvenilidade apresurada

Logo de case dous mil anos, a inventiva segue empeñada na aparencia de comedia. Institucións preciadas encargan aos seus comunicadores similares artificios aos que denunciaba Xuvenal, para promover un prestixio non sempre consistente. Nun momento como este, previo a unha secuencia electoral importante, os malos modos, curtas análises e rifas propostas que se están presentando aos electores, non están exentos de interese demostrativo en reiterar ocultación de despropósitos, desvío de atención e xeración de simpatías votantes a conta da ignorancia e calculada interferencia de fachendas chulescas. A dura imaxe de Notre Dáme en lapas, con algún dos arreglos de Viollet-lle-Duc polo chan, provoca agora, de novo, un debate nunca resolto sobre do que, como e ata onde restaurar, cando nos últimos 175 anos variaron tanto os conceptos a preservar nestes traballos. Dubitativa tamén entre o vello e o novo, a imaxe desta campaña electoral é mixta; non do todo nova polo problemática, maleducada e regresiva, é probable que desate entusiasmos nos seus deseñadores, pero deixa en desolación a cantos quixesen un debate de ideas coherente e menos emocional. Poida que á mocidade dos e as contendentes nesta pelexa lles falte rodaxe ou poida que lles insuflaran, cun mal apresa arte de ter sempre razón -que espantaría a máis dun sofista-, ante todo o afán demostrativo que movía aos conversos. O que predomina é un exceso de apaixoamento conservador por encima de calquera renovación modernizadora.

Chaman a atención as actitudes e ideas con que xogan ante as cámaras estes candidatos e candidatas. Miradas no medio ou longo prazo, máis aló da estrita actualidade que coloree unha última hora, mostran continuidades do pasado, cando non regresións fortes respecto das urxencias deste presente. Algo cabe aprender deste descubrimento, en liña coa moi lenta progresión histórica dalgunhas ideas e posicionamientos na aceptación social ata a normalización legal. Tanto inquietaba a Mariano José de Larra que, en 1834, opinando sobre as vantaxes “do medio facer”, concluía que “o que imos facer o ano 34” -porque eu creo que imos facer” algo fixemos de primeiras o ano nove, ou o 14 ou o 20- [tres datas relevantes do XIX para o liberalismo democrático], que fariamos o 34? Ser felices? Brava ocupación! [?] Espantosa perspectiva! Máis sabios, pola contra, nós deixamos sempre algo por facer para mañá. Nós deixamos as cousas algo escuras para podelas aclarar mañá. Ai daquel día en que non haxa nada que facer, en que non haxa nada que aclarar?. En xaneiro de 1835, mentres se afundía o ano anterior, diría: “Prepareime a ver no próximo e naciente 1835 unha segunda edición dos erros de 1834. Oxalá que a experiencia desminta o meu funesto prognóstico”.

Mobilidade inmóbil

A cuestión é que son tantas e tan importantes as demandas que suscita o agora; tan crecente é o narcisismo que impón o consumismo en que nos movemos, cos seus cánones de individualismo descortés con cantos poidan ser os nosos semellantes; tan a desmán quedan as esixencias dos Dereitos Humanos e Sociais e tan repetitivamente simplóna é a panacea que tralo tecnolóxico  se nos coa , que se nos pasan cuestións esenciais para a nosa convivencia, mentres continúan vivos, tan inquietantemente continuistas como noutras épocas, fondos de armario de difícil modernización.

Tómese como referente unha institución como a Igrexa católica que, independentemente dos acentuados procesos de secularización, segue tendo en España gran peso específico en decisións da alta política. O seu vaivén argumental en dous aspectos vinculados ás cuestións sexuais como a pederastia e a homosexualidade, ademais do seu valor penal, ten enorme interese paraentender o dobre ou triplo xogo en que pode estar enredado o seu discurso supuestamente renovador, ao que uns se pliegan segundo sopre de Roma, e outros procuran que non se altere o lado máis pechado e, ata, ultraconservador. No medio dese escorregadoiro -en que oficialmente nunca están-, para desenvolver como “sociedade perfecta” a Divini illius Magistri coma se nada acontecese desde 1929 -nin transcorresen 80 anos de relacións dun pouco amortecido nacionalcatolicismo co Estado español-, aí segue comandando a maior parte do 32,7% do sector privado-concertado da educación escolar en España. Nin se moverán os Acordos coa Santa Sé -como se rumoreara hai algún tempo- nin, segundo din os programas políticos de última fornada, tampouco parece que vaia a moverse o que neste ámbito da igualdade educativa reclaman moitos. Neste aspecto -e non o único- a Lexislatura que se inicie despois do 28A seguirá sendo, como ata agora, prolongación retardada do Antigo Réxime, das frustracións en que se debateu a España de Larra -entre carlismo e modernización razoable-, das imposicións franquistas e dunha Transición que aínda ten moitos asuntos pendentes, retardataria, como outrora, de aspectos relevantes da vida cidadá, aínda que para algunhas persoas poida ser de interese. 

Choiva de pedras

Pasaron case dous mil anos, e a maioría dos nosos políticos parecen estar seguindo a un tempo este exemplo e o consello de Larra en canto a “cousas a medio facer” para educarnos. Cos seus memes e ocorrencias imitan aos creadores de monólogos e adoptan posturas de toureiro, tractorista, moteiro, cofrade, ou reconquistador do que contaba a Enciclopedia Álvarez. Quédanlles uns días de pasarela para poñerse en vea de superheroes/ínas ou vendedores/as de algo, mentres intentan sintonizar con algunha lonxanía cultural venerable. Pero o aura levemente utópica que puido ter 1978 empeza a estar cada vez máis afastada da realidade. Gritan en exceso -coma se os cidadáns fósemos culpables- e, canto máis mentan as esencias patrias ou se poñen en plan ofendido, máis sabemos que nos falan dos trucos do diñeiro para soster o statu quo. Namentres, a moitos posibles votantes, ofuscados como Xuvenal por non ser capaces de “apartar a néboa do erro e distinguir entre os bens verdadeiros e os seus opostos”, impónselles o que deixou dito na sátira nº 13: “Se diviso un home extraordinario e xusto, comparo tal portento cun neno de dous corpos, co achado asombroso de peixes baixo o arado…, e me angustio coma se caese unha choiva de pedras ou un enxame de abellas colgase en longo racimo baixo o beirado”.

TEMAS: Eleccións 2019. 28A. Modernidade e tradicionalismo. Mariano José de Larra. Xuvenal.

Manuel Menor Currás

Madrid, 17.04.2019

Urbanidade, respecto institucional e espazos escolares

O magreo e a desregulación impiden casar a liberdade e igualdade exixibles en escolas e colexios: un problema serio para a convivencia de todos.

En EEUU, despois do éxito do MeToo (Eu tamén), a urbanidade política exixe un autocontrol maior que o que estivo vixente. Pódese ver nas dúbidas de Joe Biden para o liderado demócrata, xurdidas de acusacións sobre o espazo de respecto que ha de existir no trato. No uso relacional do espazo, coa nosa proximidade ou distancia, dicímoslles aos e ás demais como nos importan; podemos indicar dominio, asoballamento e negación ou, como demanda o dereito en igualdade, todo o contrario. Se a linguaxe corporal é capaz de falar do libre desenvolvemento da alteridade ou, máis ben, dunha incómoda e ata noxenta vontade de impoñerse, a xestualidade ha de expresar con claridade as actitudes profundas de atención, distantes de canto suxira misoxinia ou minusvaloración.

Espazos vitais

Libros de urbanidade como o de Erasmo de Rotterdam, De civilitate morum puerilium(1530), prescribiron a cortesía a seguir no espazo da interrelación próxima. Sen esa tregua de civilidade, multitude de decisións políticas serviran de escusa aos máis fortes para impoñer o seu dominio, sempre acurtando sitio aos máis débiles. De “espazo vital” foi o expansionismo nazi: o irredentismo alemán víñao reclamando desde antes da I GM e acabaría provocando a II. Máis preto, entre as razóns de que moitas aldeas se sigan despooando, en áreas minifundistas tiveron moito que ver as condicións de trato que os poucos propietarios de “casas grandes” impoñían. Advertíase cando, para sobrevivir, un minipropietario tiña que abaixarse ante elas servíndoas e endebedándose para comer ou emigrar. En Cousas da vida, Castelao fíxose eco dos conflitos latentes nesas relacións do rural galego, cando aínda tiñan plena vixencia os foros.

Baleirada a España rural, a maioría dos enfrontamentos por un espazo vital están hoxe nas historias urbanas. É o caso, de aparencia superficial, que mostran os modos de conducir coche os que, empeñados en demostrar algunha superioridade, aprópianse en exclusiva do espazo viario alleo, ata, ás normas de tráfico. Súmanselles os usuarios de bicis, patinetes e motos que, en sitios insospeitados como as beirarrúas, complican a tranquilidade de cidadáns distraídos no seu deambular urbano. A este abuso dos espazos de todos, hase de engadir, por outra banda, o control que algúns exercen impoñendo, por supostos motivos de prestancia e dignidade, distancias con prezos distintivos, alusivos a categoría, estrato, sexo ou clase social. Aí están -entre moitas outras situacións- as diferenzas de localidades de múltiples espectáculos. Nisto -como en canto configura o noso mundo relacional-, o mercado é a suposta man invisible que arrola a fondo as nosas vidas. Determina o tipo de barrio en que se vive, a casa en que se pode vivir e os lugares por onde decorre a vida: o colexio ou a escola, os ambientes culturais que se frecuentan ou que nunca se pisarán, e as prestacións con que a educación, a sanidade, a alimentación, o lecer ou a mobilidade nos diferencia. Todo o cal alcanza a sintetizarse nos datos da esperanza de vida que, en cidades como Madrid ou Barcelona, ofrece distancias significativas dunhas a outras áreas. Para algúns sociólogos, unha hipotética “diagonal” madrileña, que divide a cidade do NW ao SE, marcaría as profundas diferenzas dos que nazan e medren a unha ou outra beira.

Distinción 

As consecuencias deste horizonte vital -en que o predominante é o cheiro a diñeiro- non pasan desapercibidas. Nunha novela urbana de John Berger, King, un can omnipresente no vagabundeo dos seus amigos marxinais, testemuña a diferenza nun episodio central en que se achegan a xente ben:” O odio que os fortes senten cara aos débiles en canto os débiles se achegan máis da conta é algo particularmente humano; non sucede entre os animais. Entre os humanos hai unha distancia que ha de ser respectada, e cando non o é, é o forte, non o débil, quen o sente como unha afronta, e da afronta xorde u odio. Ao sentir o odio do dono do iate, oubeei” (Madrid: Alfaguara,1999, páx.31 trad.).

De inmediato, o peso do código postal, a xenealoxía familiar ou as rendas patrimoniais vanse substanciando en dobrez do comportamento moral ao compás do noso tránsito por escenarios tan diferenciados, xerarquizados e interiorizados. Padécena ao noso lado, entre outras e outros, as empregadas de fogar, herdeiras das antigas serventas e criadas que -como a Nina de Misericordia-, seguen marxinais e explotadas, pese a ser con frecuencia “personaxes únicos” -como dixo María Zambrano deste personaxe galdosiano- na vida de moitas familias. Esas distancias sociais, coa súa aprendizaxe e proxección sobre o espazo vivido, son tales que deron relevancia a unha corrente analítica e pedagóxica coñecida como Xeografía da percepción. Noutras moitas escalas, dan pé á construción de cartografías sociais, con códigos en que se distinguen o rural e o urbano, o central e o periférico, o arriba e abaixo, como espazos a miúdo enfrontados sobre os que pivota decisivamente a globalización.

Espazos educadores 

Na medida en que todos estes planos condicionan a convivencia, non é indiferente, xa que logo, tratar de saber ata que punto o control social do espazo prosegue suxeito á violencia simbólica dos que -en democracia- detentan o poder e tratan de abusar del: en que proporción o noso sistema educativo contribúa a que esa tensión se amortigüe en igualdade, ou se acentúe en desigualdade, é de importancia en vésperas de eleccións, ou de que modo se pretende que elimine a visibilidade das violencias existentes. Todas as cidades son educadoras, e todos os patios de recreo e todas as aulas sono, pero non sempre do modo máis conveniente ao ben común, como, por desgraza, saben as que sufriron a “mandas” en plan de cohesionarse grupalmente. 

Pese ao pouco entusiasmo que susciten as hiperbólicas mensaxes de campaña electoral, é necesario preguntarse se non conviría corrixir unha estrutura do sistema educativo que sostivo a diferencialidade dos espazos escolares desde a Lei Moyano. Logo de 162 anos, o curso próximo pode empezar case idéntico aos anteriores logo destes dez meses de palabras. Escola, colexio e instituto seguen moi diferenciados. Baixo a formalidade de currículos aparentemente idénticos, hai idearios particulares, selección do alumnado, sostenimiento das diferenzas culturais e económicas de entrada, xeradores de hábitos e afectos distintivos que obstaculizan unha civilidade e corresponsabilidade común. A “libre elección de centro”, promovida por Friedman (1912-2006) en O roldo Estado na Educación, xustificou formas novas de selección e exclusividade que se han sobreimpoñeron ás que traiamos do século XIX. De momento, o 32,7% do sistema -segundo promedio das distintas etapas educativas- xa está privatizado e, polo que propoñen -ou consenten- os líderes de partidos importantes, émulos dos Chicago Boys dos anos setenta, a febre dos cheques educativos segundo preferencias familiares contribuirá a que as redes de ensino privado e concertada sigan in crescendo. 

Outra educación

Se non se convencen os votantes do risco que é para a convivencia alimentar desde idades temperás a diferenza grupal, o seu crecemento será a función “social” que os neoliberais hispanos queren elevar a categoría. Hai moita hipocrisía displicente nisto. No canto de escandalizarse do vicio da segregación implícita que supoñen redes educativas desiguais -para que os selectos se illen sen mestura social-, fínxese que todo vai ben pese ás dificultades que se poñen a moitos centros e ao peso diferencial dos recortes no ensino público. E coma se non pasase nada detraéndolles recursos para negocios privados, o “fracaso” e o abandono escolar -entre outras cousas- seguen a ritmos nada europeos e focalizados socialmente nos estratos sociais máis débiles.

Similarmente á cortesía que frea o liderado demócrata de Joe Bilden, debería render o respecto coidadoso dos espazos escolares. Só será posible outra educación cando os nosos representantes, no canto de falar delacon parva ignorancia, a poñan no centro das súas preocupacións polo benestar, e exista unha escola pública forte, de todos e para todos. Propugnada por J.Pedro Varela para Uruguai no último terzo do XIX, é a única capaz de facer que sintamos como propia a España común en que vivimos.

TEMAS: Neoliberalismo. Redes educativas desiguais. Igualdade de trato. Escola pública. Distinción social. Programas electorais.

Manuel Menor Currás

Madrid,10.04.2019

Pasado borroso e vulnerabilidade nun presente incerto

Se os electores non urxen unha ética común, e un sistema educativo construído desde ela, aviados imos co que indican os abusos e desregulacións latentes do Estado. 

Os profesores de Sociais -os de Historia en particular- xa poden reconsiderar o seu quefacer docente. A teor do que se oe nos últimos tempos sobre os neanderthales, a conquista de Granada, os abusos reconquistadores sobre musulmáns residuais logo de 1492 ou como deban arrepentirse os viquingos das súas incursións en Galicia entre os séculos IX ao XIII, non parece que sirva de moito esta suposta aprendizaxe escolar. Esa febre revisionista do pasado, florecente tamén en México -e noutras áreas americanas- está poñendo en solfa todo o investigado ata o presente e pregoa, a un tempo, que a ligazón de responsabilidades entre épocas e persoas actuais coas doutros tempos viría ser tan primitiva e tribal como na Prehistoria. 

Historias ucrónicas

Se a liberdade de prensa está en mans dos seus amos, o ensino dunha Historia coherente coa investigación rigorosa tamén está en perigo. Entre manipuladores interesados en desviar a atención de moitos asuntos e atrevidos prestos a usar a Wikipedia contra quen se lles poña diante, os referentes históricos úsanse como un divertimento aleatorio, de opinións excitantes para distraer o duro presente. Esa posibilidade aumenta se se advirte que a Historia Contemporánea, e máis o acontecido desde o I GM, é unha penitencia para moitos ensinantes que deben tratar cuestións inmediatas aos anos 30. Por medo a que os tachen de “adotrinadores” ou cousas peores, a ignorancia sobre a “Historia actual2”é preocupante. Cando se cumpren 80 anos da nosa última Guerra Civil, o que máis propagan os medios apenas altera o que dicía a Enciclopedia Álvarez e, como comprobou fai tres anos Fernando Hernández, a bagaxe con que moitos licenciados chegan aos másteres de profesorado é penosa. 

Moi coherente todo iso co que nestes anos transcendeu á propósito de teses, graos e posgraos impartidos en universidades de que se beneficiaron algúns privilexiados, ou co desmantelamento programado para as públicas. Canto hipoteticamente decidan para cualificar a creación e difusión de coñecemento, virá lastrado de carencia de autoridade. É pracenteiro, e socialmente máis proveitoso, o que miradas como a de Teófanes Egido procuraron transmitir ao seu alumnado nunha froitífera docencia. (Grazas, mestre!). Pero é nula a utilidade que, para reciclaxe ética, puidese ter unha antoloxía das ocorrencias de que adoitan facer gala conspicuas personalidades. As brincadeiras que procrean, similares en todas partes, amosan que a súa proximidade ao poder seguiraos escudando para eximirse de todo “esforzó” por saber de que están falando cando usan a Historia para enfrontamentos sectarios. Recordan aquela falsa pelexa de Esperanza Aguirre polas Humanidades en 1997? Desafortunadamente, seguirán no seu labirinto, aínda que sen dúbida -como indicou o senador Olóriz- “necesitamos menos toureiros e máis científicos” e, con estes, bos coñecedores dos problemas educativos, que se responsabilicen de atopar algunha solución ao fatuo exhibicionismo. 

Falsas rixideces

Canto máis en campaña -e con lemas moi discutibles- máis mágoa dá que moitos candidatos non sexan exemplares no uso serio dos saberes. Pese aos prexuízios que aceptan por tradición, ambiente familiar, clase social ou compadreo con poderes máis altos que o seu, din ser neutrais e, con tal bagaxe, nunca decidirán para todos. Tampouco defenderán -como debería ser a súa obrigación democrática- unha ética laica, como esixe a convivencia intercultural. Cando se sintan presionados por titorías como as que a xerarquía católica tratou sempre de imprimir á política española, acatarán a obediencia debida. Sáennos caros, pero poida que sexa este o sentido primordial dos colexios privados ou, no seu lugar, dese 32,7 % de concertados existentes no noso sistema educativo en virtude do suposto pacto escolar de 1977 no artigo 27CE.

O valor que Durkheim confería aos que se comprometeron cos cambios da Revolución Francesa, radicaba en que “onde as vellas tradicións relixiosas, políticas e xurídicas, mantiveron a súa rixidez e autoridade, frearon calquera atisbo de cambio e, precisamente por isto, preveñen o espertar da reflexión”. Meritorio era que abriran o camiño a pensar que as cousas podían ser de modo distinto a como foran, a poder preguntarse como poderían e deberían ser e, por suposto, que se habería de cambiar nunha configuración xusta das relacións sociais, produtivas ou políticas. Vale para a educación -e a política- na incerteza actual: se non induce a reflexionar sobre os problemas que temos, a pasiva aquiescencia deixará que as rutinas prosigan e que se decante un mundo máis perigoso. Ao ritmo que imos, cos medios do Estado a disposición de iluminados doutrinarios trampulleiros, ata logros como o que fixo que os Dereitos Humanos (en 1948) poidan pautar unha ética universal para un mundo secularizado volverán ser vistos como rémora polos violentos que logren, pola forza, rexer os asuntos comúns.

A España baleirada

A Terra pasa xa factura pola irresponsabilidade dos humanos por non considerala un ben común, ao que os demais deben soxulgarse. E tamén nisto políticos e ensinantes haberán de situarse. Cando os partidarios da “Xeografía crítica” -Harvey, Lacoste, ou Capel, entre outros- empezaron a difundir as súas hipóteses e metodoloxías, considerouse que “adoutrinaban” ao alumnado. Empeñábanse en cruzar informacións políticas e económicas para clarificar como o aproveitamento indiscriminado de recursos naturais xeraba “paisaxes” que nunca se publicitarían nos paquetes turísticos. As alertas polas colonizacións atoladas, polo aloucado turismo ou as talles salvaxes, os monocultivos industriais e as estabulacións forzadas, cos consiguintes desprazamentos de poboación, miserias e fames negras provocadas por rupturas radicais coas tradicións culturais de cada territorio e, ás veces, sen ter en conta sequera as mínimas esixencias físicas, eran para o desarrollismo dominante unha ofensa provocadora inspirada en intereses “pailáns”. Poucos daqueles ensinos, que esforzados profesores pioneiros desenvolveron nas súas aulas desde os anos setenta, caeron en terreo propicio para alterar o curso dos acontecementos e, sen esa masa crítica, os abusos urbanísticos e os plans estratéxicos de intercambio e transporte medraron desintegrando o territorio. A Xeografía oficial, en todo caso, serviu de pouco, e Google Maps acabaraa enterrando se soamente vai seguir repetindo canto ordene o poder instituído. 

E máis vulnerabilidade

Por iso é sorprendente que a imaxe -hiperrealista- dunha “España baleira” estea destapando miles de expertos agora que tan só un residual 9% de españois vive no 77% do territorio. A dispoñibilidade de recursos naturais -cun cambio climático imparable e potente mutación nos ecosistemas- acúrtase, pero non vai ser fácil que recoñezan o oportunismo de moitos arbitrismos simplistas en vésperas electorais. No entanto, esta inusual preocupación polos resistentes que reclaman atención á riqueza rural e á súa propia sustentabilidade -en igualdade cos urbanitas-, poderá ser de interese. Oxalá que na próxima lexislatura esta área de vulnerabilidade sirva, como lle gustaba dicir ao sociólogo crítico Robert Castel, para evaluar a calidade dos representantes políticos no Parlamento ou desde o Goberno! Estean pendentes os seus votantes de se se ocupan de “o social” destas reclamacións ou as deixan medio protexidas, pouco reguladas ou precariamente residuais, a mercede da Natureza inclemente e dalgunha caridade ou beneficencia particular.

TEMAS: Cuestión social. España baleirada. Historias falsas. Xeografía acrítica. Coñecemento estéril. Arbitrismo autoritario. Ética para un mundo secular.

Manuel Menor Currás

Madrid, 03.04.2019

A lei Celáa, a X do IRPF e os concertos educativos

O proxecto de Lei escolar do PSOE pretende erradicar algúns principios organizativos da LOMCE, pero deixa intacto o núcleo dos desacordos educativos.

Estamos en campaña electoral nun momento de gran incerteza política e non é raro volver oír, cando xa nos urxen co IRPF, de grupúsculos con moitísimo poder. Como queira que os colexios concertados tamén entraron en campaña para reafirmar as súas cotas de fidelizados, cabe referirse a dous entes poderosos nese e noutros procesos: a Igrexa católica -que, segundo estuda Ángel Munárriz, podería chamarse Igrexa. S.A.- e os empresarios que viron no ensino un sector de crecente interese rendible a pouco que se amplíen subvencións, concertos e deducións fiscais.

As raíces históricas

O que denominamos Igrexa abarca un conglomerado de institucións, organizacións e crentes con diversas tendencias, xenericamente en sintonía co Vaticano. A súa atención ao mundo educativo vén dunha historia potenciada desde o século IV, cando a querencia do poder político romano facilitou aos seus xerarcas controlar o valor simbólico de mestres da verdade e propagar esa unicidade contra toda heterodoxia discrepante. O recursos para a apoloxía desa razón vital procederon de dúas vías complementarias: os pobres como escusa para recibir exestionar donativos, e a morte como razón relixiosa -subxacente a moitos rituais desde as orixes da humanidade- fundante da súa existencia. De ambas fluíron as esmolas e legados fundacionais que alimentaron os feudos monásticos e episcopais desde os albores medievais. Son un precedente de fundacións dalgúns colexios privados?
A desamortización das propiedades que ampararan á Igrexa antes de 1789 coincidiu coa preocupación por democratizar o dereito á educación. A necesidade de achegar recursos fixo que abrise a súa presenza educadora a sectores da burguesía e, ata, do mundo obreiro. Ao desenvolver para eses segmentos iniciativas diferenciadas e reactualizar organizacións que, como os xesuítas, naceran principalmente para os fillos da nobreza, o resultado foi unha gran variedade, máis prolífica desde a Rerum novarum en 1891 como aliada na xestión da caridade para frear canto, desde “a cuestión social”, puidese poñer en perigo a orde instituída. En España, o apoio vaticano á lexitimidade de Isabel II fronte ao carlismo xa se saldou no Concordato de 1851. O Estado, entre outras cesións, subsidiaría a vixilancia eclesiástica para que non se ensinase nada -ata na Universidade- "que non fose de todo conforme á doutrina da relixión católica", e para censurar- canto puidese pervertir os ánimos dos fieis e corromper os costumes. O acordo facultou aos eclesiásticos para crear institucións docentes, e tanto a Lei de Instrución Pública, en 1857, como a Real Academia de Ciencias Morais e Políticas, inscribíronse nese circuíto en que se profesaba a confesionalidade do Estado e a unidade católica.

Pero desde que en 1905  se establecera en Francia unha clara separación de Igrexa e Estado, ademais de que en España creceron sobremanera os colexios católicos -que Canalejas tería que limitar en 1910-, se escenificaron desencontros especialmente virulentos con cantos como a ILE invocasen educar en liberdade. Como presaxiaban os últimos testemuños recolleitos por Yvonne Turin en: La educación y la escuela en España de 1874 a 1902 (Aguilar, 1967), irían a máis. Antes de que a II República intentase imitar a Francia, xa había unha verdadeira “guerra escolar”, que culminaría con depuracións de mestres, profesores e científicos, e que privaría a varias xeracións de bos docentes. O Concordato de 1953 -nun momento de enorme illamento internacional de España- reafirmou o poder educativo da Igrexa, e a ela foron a parar -segundo reivindicou Carrero Branco en 1972- uns 300.000 millóns de pesetas da época, cando nin sequera co desarrollismo había escola para todos. Eses recursos propiciaron que a Igrexa deses anos suplantara ao Estado como Magistra. Aqueles seminarios e conventos, ademais de multitude de colexios de distintas congregacións e parroquias -e do control que exerceu desde o Ministerio Nacional de Educación, o CSIC e os Departamentos universitarios- fundamentaron o potencial educativo actual da Igrexa, principalmente no sector privado e concertado, pero tamén no estritamente público coa presenza da súa catequese no currículum escolar.

O colexio e a escola

Os Acordos de 1976-79 déronlle cobertura a esa situación predemocrática. Legalizárona no art. 27CE e os seus posteriores desenvolvementos, entre eles os concertos educativos en 1985, cando a LODE garantiulle a provisión de recursos do Estado. Para xustificala, esgrimiuse durante un tempo a limitada capacidade do Estado para universalizar a extensión da educación ata os 14 anos. Pero, á marxe de que só fose medio verdade, ao lado católico non cesaron de incrementarse as demandas de apoios e concertos baixo unha suposta “función social” en competencia coa rede pública. Ademais, aínda que moitos concertos cumpriron o contrato pactado, noutros se institucionalizou un mundo separadamente con pretensión de que esa rede educativa, conceptualmente diferencial e destinatarios con niveis e proxección social acordes, sexa o eixe dun sistema, no que aos centros públicos correspondería un papel subsidiario. Igual que, ata case os anos setenta, sucedera coa escolarización escolar

Do arraigo desta tendencia selectiva, de pura demostración social, incentivada desde algunhas Consellerías autonómicas e consagrada en 2013 pola LOMCE, dá conta o crecemento de iniciativas. Hoxe, a rede de ensino privado e privada-concertada -un 35% do sistema educativo español, con diferenzas autonómicas, e segundo etapas educativas- aglutina emprendedores que disputan presenza significativa nese conxunto aos eclesiásticos. Grandes inversores internacionais ven propicio este mercado e os empresarios de Valencia queren que se mimetice a educación coas súas necesidades de negocio; igual que cando a Igrexa quería que se identificase cos seus supostos culturais.

A Lei Celáa

Esta historia pesa. As deixacións de diversa índole operadas neste terreo durante longo tempo contarán no voto das eleccións que se aveciñan. Polarizan posturas con supostos que, aínda intanxibles na etapa de Méndez de Vigo, dificultan necesarios acordos nas políticas educativas a que alude o primeiro dos 110 benintencionados compromisos electorais doPSOE. De feito, os intereses eclesiásticos seguen case intactos na segunda destas promesas, a proposta de lei para revertir a LOMCE, pese a que a España lle sae moi caro sostelos se, ademais da súa opacidade, téñense en conta as contías que, segundo Europa Laica,implican para, en definitiva, promover unha imaxe social particular, distorsionadora da igualdade laica de todos.

O clima é que, por moi favorables que resulten as eleccións para revisar este engranaxe ancorado no art. 27CE ou denunciar os Acordos co Vaticano, o centro e a dereita política española opoñeranse. Pero seguramente tamén o PSOE, se renovase a posibilidade de Goberno, seguirá ambiguo neste terreo da laicidade, en continuidade de sucesivas contradicións que acumulou desde 1982 entre palabra e obra. Antes que afrontalo en serio, entre as limitadas posibilidades do paso pola Moncloa nestes meses preferiron entreterse coa dubidosa exhumación do ditador. Mentres, nestes 110 compromisos, os Acordos seguen parasitando recursos do Estado para supostos fins sociais. Xa que logo, pese á crecente secularización, a situación política favorece que a xerarquía eclesiástica siga fagocitando o valor simbólico da educación, a sanidade e diversos xeitos de axuda social no uso de recursos públicos a beneficio da súa marca católica.

Ascensor social

En plena expansión neoliberal, esta imaxe debilita a dun Estado capaz de construír por si mesmo a harmonía cidadá. O desafío urxente parece que fora, máis ben, lograr pronto un Estado mínimo que, moi fráxil en case todo, só se ocupe da orde pública, o que favorece ás empresas do sector educativo privado e xera que, desde as autonomías, se incentiven dinámicas contrarias ao ensino público. Vótese ou non se vote, arriscado será non advertir, en cambio, que a mobilidade social estancouse. Os datos últimos da OCDE son inclementes para as expectativas dos que teñan ingresos baixos ou nin iso. Os fillos de pais traballadores teñen un 50% de posibilidades de seguir pertencendo a ese grupo en que habitualmente repiten as características de escolarización precaria, xusto ao revés dos fillos de quen meramente por ter estudos universitarios teñen un 48%máis de renda.
Se nestes anos, pois, aumentaron as desigualdades en recursos -incluído o acceso á educación como “ascensor social”-, o que esta recapitulación histórica suscita a todo votante interesado no futuro educativo, é que un proxecto de lei como o da promesa nº 2 do PSOE pretendendo reverter a LOMCE de raíz, non pode soslaiar que aporten os colexios concertados -con ou sen apoio da Igrexa xerárquica- na redución da inequidade. As boas intencións teóricas que poida ter ese texto restaranlle autoridade moral para que as Autonomías revisen, igualmente, o que estea pasando en centros da rede pública onde persisten estilos e cotas de selección e discriminación non moi distintas das consentidas nalgúns colexios da outra. De ningún modo -segundo a Teoría da Xustiza de John Rawls- poden compaxinarse no mesmo plano liberdade e igualdade educativas protexendo disparidades de trato por nacemento, razóns económicas ou capital cultural, que fagan improbable o éxito de moitos que acceden á escolarización obrigatoria. Ese é o reto segundo a ONU: o dereito á educación non se cumpre se non é inclusiva e non propicia a igualdade de oportunidades.

TEMAS: Mobilidad social. Inclusión educativa. Segregación social. Ensino concertado. Ensino público. Dereito á educación. Preocupación educativa da Igrexa.

Manuel Menor Currás

Madrid, 28.03.2019