Aínda existen os indecisos

Os debates moven, pero hai servidumes -de aparencia natural, e sempre de raíz educativa- que restan forza á representación política.

Non hai garantía, e menos logo dunhas vacacións, de que os tan abalados debates preelectorais rebaixen ese 41,6% de “indecisos” que din asenquisas. É un xénero de variadísima especie -moitas veces estrutural-, ao que a vagancia e o desencanto non deixan de proporcionar motivos que as fichaxes políticas de última fornada non fan senón aumentar. Para a racionalidade democrática, é recomendable, xa que logo, illar o ruído mediático para decidir se votar ou non e, resolta esa disxuntiva, qué formación poida ser merecedora da nosa papeleta aínda que nos custe.

Indecisos
Saír do espazo de indecisos -ambiguo pero cómodo para responder a inquisidores demoscópicos- require descartar a indiferenza. Conscientes dela, os nosos partidos dedícanse a misionarnos con rigores pedagóxicos que recordan os Exercicios espirituais ignacianos. Ao medo que -en múltiples alusións-  nos imbúen co voto útil e outros engados, aí está a felicidade que nos darán se lles votamos. Algúns, con garantías de bienaventuranza, se  nos cinguimos aos esencialismos dunha España a reconquistar, herdaron aos que controlaron a teoloxía política. Outros e outras, desconfian ou non se ateñen ao cartesiano penso logo existo: desconectados de canto non pasa polas súas meninges selectas, non saben se, dicindo si ou non (co voto, se entende), o se é si ou o non é non todo o intre, cando os seus gobernen. E, namentres, os máis abonanse ao fino cálculo en que a linguaxe política queda sometida á lóxica da economía imperante e, xa que logo, ao subterfuxio e medias verdades nas palabras máis prezadas. Analícese o dobre debate preelectoral dos catro candidatos -ou eran cinco?- que trataron de dirimir o panorama incerto do día 28A, e verase que -prescindindo das preceptivas loas que cada cal suscite entre os seus- deixaron sumida á audiencia nun mar dos Sargazos, pragado de disputas inanes e superficialidade en asuntos que nos importan moito.

Dereitos Humanos

Fonte de inspiración distinta pode constituíla, para unha parte da poboación indecisa, a mensaxe que, o pasado venres Santo, flotou na Praza Maior de Valladolid. No medio dun ritual de tradicións maiormente nacionalcatólicas, que -coa presenza de autoridades políticas en exercicio- se daban a man cun suposto aconfesionalismo constitucional, o sermón das Sete palabras do cardeal Osoro, exhortando a unha “revolución”que “non fóra de pandeireta”, suscitaba a quen quixese oílo, independentemente de que fose crente, “rebelarse contra a cultura do provisional”, para “comprometerse moi especialmente polos máis débiles e indefensos”. Os termos “perdón”, “reconciliación” e “misericordia” sobrevoaron -xenéricos- a renacentista praza para “apelar á solidariedade que nos axuda a ver ao outro, xa sexa persoa, pobo ou nación, non como un instrumento calquera para explotar, abandonándoo cando xa non serve, senón como un semellante”. Sen dúbida, repetía a idea de León XIII na Rerum novarum, en 1891, en canto á tranquilizadora aceptación ordenada dalgún alivio reformista para a inaprazable“cuestión social”, mediante a instrumentación da Caridade católica. Nesa onda, Osoro adoptou o eslogan político de Obama en 2008 para proclamar que “facer un mundo distinto non é un soño irrealizable. É posible”, tras o cal mencionou as “profundas feridas que ten o mundo e que non sabe como curalas”: as “enfermidades sociais, a pobreza, a exclusión, o descarte, as novas escravitudes”; e tamén, como de paso -en alusión a cuestións innominadas-, “o relativismo que fere á persoa, tamén a indiferenza”. Supostamente -como León XIII- el si dixo como arranxar eses problemas e falou de “traballo digno”, de “un mundo de homes e mulleres sen cadeas, libres, sen xugos, que compartan o pan cos demais, que alberguen aos que están sen casa, que curan, que nunca abandonan aos seus semellantes”. Ata falou de “defensa dos dereitos humanos” e dunha economía “que se preocupe das persoas”

Esta glosa da Paixón de Jesús admite moitas lecturas, e máis ao ser pronunciada a nove días dunhas eleccións xerais e facendo salvidade do proclamado por outros diocesanos. Fuxindo de contextos explícitos, os xerarcas da Igrexa adoitan revestir as súas mensaxes confesionais de actitudes políticas -e viceversa- tratando sempre de manter unha elástica ambigüidade, sobre todo se tratan de gañar consideración. Nin sequera en momentos de dura pugna con opositores políticos ou de claro apoio a asuntos moi conflitivos -como dá a entender a Carta favorable aos golpistas de 1937-, abandoan o ton etéreo e enigmáticamente neutral, en que o divino xoga a sobrevoar o humano, cunha plasticidade tan consubstanciada coa terrenalidade que a teórica indefinición política das súas campañas case nunca se decantou fóra do modo conservador e integrista. Aí están, para documentalo, os escritos que moitos bispos publicaron nos seus Boletíns Diocesanos cando a morte de Franco, ou os librosde texto que han ter vixencia para as clases de Relixión nos centros escolares.

Non consta retractación ningunha e si a indecisión de moitos crentes. Seguramente porque sermóns como o de Osoro o pasado día 19, requírenlles ser lidos entre liñas e previdos contra o paternalismo omnisciente destas mensaxes. Doutra parte, se o Evanxeo insistiu en que “POLOS seus FROITOS os COÑECEREDES” (Lc. 6, 43 e Mt. 7,16), a análise textual dese ton de preocupación, de aparencia novIdosa, móstralles que, ao non entrar en causas concretas da miseria -como xa preveu Helder Cámara (1909-1999) na súa pugna coa ditadura brasileña-, non exceden o evanescente. Non lles fai falta acordarse da longa historia de privilexios eclesiásticos para que se pregunten, sen mais, por que a aludida Declaración Universal de Dereitos Humanos, adoptada pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas o 10 de decembro de 1948, aínda non sexa referendada polo Vaticano, como estudou Juan José Castillo.

Sen servidumes

Bienvenidos sexan os bispos, en todo caso, a defender en público esa Declaración. Sempre que non se arroguen a exclusividade nin o ser indispensables para arranxar os problemas que subxacen a ela, na longa tarefa humanitaria -case sempre conflictiva-, fan falta moitas mans para proxectar calidade e calidez humana. De todos os xeitos, logo de case dous mil anos xustificándose coa Caridade, non estaría mal a “conversión” da Igrexa ás “obras” que esixe Mt. 7, 16. En definitiva, como dicía Robert Castel, a atención á pobreza, para erradicar os seus porqués, é o mellor indicador de calidade política. En vésperas de eleccións, se renunciasen aos Acordos asinados polo Vaticano entre 1976 e 1979, darían un gran exemplo. Desfarían unha das servidumes maiores a que está sometido o Estado español, esa carga para os orzamentos públicos en cuestións de crenza privada e que apenas alcanza aos pobres, como expresan os ingresos e gastos de Cáritas, a máis social das institucións da Igrexa en España. E xa metidos a “comprometerse cos débiles e indefensos”, por que non se propoñen sacar a catequese privilexiada da Relixión do currículum escolar? Por que non cesar, ademais, nesa defensa pechada de colexios concertados e universidades privadas? Cando só alargan a influencia sociopolítica da Igrexa como poder e non como servizo, non segregan ao ensino público da maioría? Se como xerarquía católica non defenden a esta como ben común principal, de que terra incognita falan, cando de “reconciliación” e “misericordia” predican aos pobres?
Do ámbito estrito dos máis profundamente indecisos, serán moitos os que nin se susciten se o son: nunca votaron nin é probable que o fagan algún día. Pero cantos dun ou outro modo estean en transo de saír do círculo da indecisión, talvez poidan animarse dun breve libro que, como sinalaban hai pouco Jordi Riba e outros autores, é de gran interese en momentos de crises. Étienne da Boétie escribiu A servidume voluntaria en 1548 contra o absolutismo e valeulle a amizade de Montaigne ao traer a primeiro plano un problema central da filosofía política, a emancipación humana. A servidume voluntaria -coas súas motivacións de intereses, costume, hábitos e educación recibida- é clave para entender retrocesos ou estancamentos que poida ter a democracia e, en situacións tan agónicas como a actual, está entre os motivos dos que optan pola submisión aos poderes dominadores de sempre coma se de algo natural e inmutable se tratase. 

A todos, no entanto, incluídos os que teñan moi clara a súa decisión, será inquietante constatar persistencias deste cariz en 2019 pese a que -como aseguraba este autor renacentista- “para ter liberdade non fai falta máis que desexala” e “non hai necesidade máis que dun simple querer”. Aínda así, é a folletos como este a os que, como indica a escritora uruguaya Ida Vitale -Premio Cervantes 2018- , merece a pena volver “como a un amigo ao que non vemos a diario”.

TEMAS: Indecisión de voto. Eleccións xerais. Dereitos humanos. Servidume voluntaria. Aconfesionalismo. Cuestión social.

Manuel Menor Currás

Madrid, 24.04.2019