A lei Celáa, a X do IRPF e os concertos educativos

O proxecto de Lei escolar do PSOE pretende erradicar algúns principios organizativos da LOMCE, pero deixa intacto o núcleo dos desacordos educativos.

Estamos en campaña electoral nun momento de gran incerteza política e non é raro volver oír, cando xa nos urxen co IRPF, de grupúsculos con moitísimo poder. Como queira que os colexios concertados tamén entraron en campaña para reafirmar as súas cotas de fidelizados, cabe referirse a dous entes poderosos nese e noutros procesos: a Igrexa católica -que, segundo estuda Ángel Munárriz, podería chamarse Igrexa. S.A.- e os empresarios que viron no ensino un sector de crecente interese rendible a pouco que se amplíen subvencións, concertos e deducións fiscais.

As raíces históricas

O que denominamos Igrexa abarca un conglomerado de institucións, organizacións e crentes con diversas tendencias, xenericamente en sintonía co Vaticano. A súa atención ao mundo educativo vén dunha historia potenciada desde o século IV, cando a querencia do poder político romano facilitou aos seus xerarcas controlar o valor simbólico de mestres da verdade e propagar esa unicidade contra toda heterodoxia discrepante. O recursos para a apoloxía desa razón vital procederon de dúas vías complementarias: os pobres como escusa para recibir exestionar donativos, e a morte como razón relixiosa -subxacente a moitos rituais desde as orixes da humanidade- fundante da súa existencia. De ambas fluíron as esmolas e legados fundacionais que alimentaron os feudos monásticos e episcopais desde os albores medievais. Son un precedente de fundacións dalgúns colexios privados?
A desamortización das propiedades que ampararan á Igrexa antes de 1789 coincidiu coa preocupación por democratizar o dereito á educación. A necesidade de achegar recursos fixo que abrise a súa presenza educadora a sectores da burguesía e, ata, do mundo obreiro. Ao desenvolver para eses segmentos iniciativas diferenciadas e reactualizar organizacións que, como os xesuítas, naceran principalmente para os fillos da nobreza, o resultado foi unha gran variedade, máis prolífica desde a Rerum novarum en 1891 como aliada na xestión da caridade para frear canto, desde “a cuestión social”, puidese poñer en perigo a orde instituída. En España, o apoio vaticano á lexitimidade de Isabel II fronte ao carlismo xa se saldou no Concordato de 1851. O Estado, entre outras cesións, subsidiaría a vixilancia eclesiástica para que non se ensinase nada -ata na Universidade- "que non fose de todo conforme á doutrina da relixión católica", e para censurar- canto puidese pervertir os ánimos dos fieis e corromper os costumes. O acordo facultou aos eclesiásticos para crear institucións docentes, e tanto a Lei de Instrución Pública, en 1857, como a Real Academia de Ciencias Morais e Políticas, inscribíronse nese circuíto en que se profesaba a confesionalidade do Estado e a unidade católica.

Pero desde que en 1905  se establecera en Francia unha clara separación de Igrexa e Estado, ademais de que en España creceron sobremanera os colexios católicos -que Canalejas tería que limitar en 1910-, se escenificaron desencontros especialmente virulentos con cantos como a ILE invocasen educar en liberdade. Como presaxiaban os últimos testemuños recolleitos por Yvonne Turin en: La educación y la escuela en España de 1874 a 1902 (Aguilar, 1967), irían a máis. Antes de que a II República intentase imitar a Francia, xa había unha verdadeira “guerra escolar”, que culminaría con depuracións de mestres, profesores e científicos, e que privaría a varias xeracións de bos docentes. O Concordato de 1953 -nun momento de enorme illamento internacional de España- reafirmou o poder educativo da Igrexa, e a ela foron a parar -segundo reivindicou Carrero Branco en 1972- uns 300.000 millóns de pesetas da época, cando nin sequera co desarrollismo había escola para todos. Eses recursos propiciaron que a Igrexa deses anos suplantara ao Estado como Magistra. Aqueles seminarios e conventos, ademais de multitude de colexios de distintas congregacións e parroquias -e do control que exerceu desde o Ministerio Nacional de Educación, o CSIC e os Departamentos universitarios- fundamentaron o potencial educativo actual da Igrexa, principalmente no sector privado e concertado, pero tamén no estritamente público coa presenza da súa catequese no currículum escolar.

O colexio e a escola

Os Acordos de 1976-79 déronlle cobertura a esa situación predemocrática. Legalizárona no art. 27CE e os seus posteriores desenvolvementos, entre eles os concertos educativos en 1985, cando a LODE garantiulle a provisión de recursos do Estado. Para xustificala, esgrimiuse durante un tempo a limitada capacidade do Estado para universalizar a extensión da educación ata os 14 anos. Pero, á marxe de que só fose medio verdade, ao lado católico non cesaron de incrementarse as demandas de apoios e concertos baixo unha suposta “función social” en competencia coa rede pública. Ademais, aínda que moitos concertos cumpriron o contrato pactado, noutros se institucionalizou un mundo separadamente con pretensión de que esa rede educativa, conceptualmente diferencial e destinatarios con niveis e proxección social acordes, sexa o eixe dun sistema, no que aos centros públicos correspondería un papel subsidiario. Igual que, ata case os anos setenta, sucedera coa escolarización escolar

Do arraigo desta tendencia selectiva, de pura demostración social, incentivada desde algunhas Consellerías autonómicas e consagrada en 2013 pola LOMCE, dá conta o crecemento de iniciativas. Hoxe, a rede de ensino privado e privada-concertada -un 35% do sistema educativo español, con diferenzas autonómicas, e segundo etapas educativas- aglutina emprendedores que disputan presenza significativa nese conxunto aos eclesiásticos. Grandes inversores internacionais ven propicio este mercado e os empresarios de Valencia queren que se mimetice a educación coas súas necesidades de negocio; igual que cando a Igrexa quería que se identificase cos seus supostos culturais.

A Lei Celáa

Esta historia pesa. As deixacións de diversa índole operadas neste terreo durante longo tempo contarán no voto das eleccións que se aveciñan. Polarizan posturas con supostos que, aínda intanxibles na etapa de Méndez de Vigo, dificultan necesarios acordos nas políticas educativas a que alude o primeiro dos 110 benintencionados compromisos electorais doPSOE. De feito, os intereses eclesiásticos seguen case intactos na segunda destas promesas, a proposta de lei para revertir a LOMCE, pese a que a España lle sae moi caro sostelos se, ademais da súa opacidade, téñense en conta as contías que, segundo Europa Laica,implican para, en definitiva, promover unha imaxe social particular, distorsionadora da igualdade laica de todos.

O clima é que, por moi favorables que resulten as eleccións para revisar este engranaxe ancorado no art. 27CE ou denunciar os Acordos co Vaticano, o centro e a dereita política española opoñeranse. Pero seguramente tamén o PSOE, se renovase a posibilidade de Goberno, seguirá ambiguo neste terreo da laicidade, en continuidade de sucesivas contradicións que acumulou desde 1982 entre palabra e obra. Antes que afrontalo en serio, entre as limitadas posibilidades do paso pola Moncloa nestes meses preferiron entreterse coa dubidosa exhumación do ditador. Mentres, nestes 110 compromisos, os Acordos seguen parasitando recursos do Estado para supostos fins sociais. Xa que logo, pese á crecente secularización, a situación política favorece que a xerarquía eclesiástica siga fagocitando o valor simbólico da educación, a sanidade e diversos xeitos de axuda social no uso de recursos públicos a beneficio da súa marca católica.

Ascensor social

En plena expansión neoliberal, esta imaxe debilita a dun Estado capaz de construír por si mesmo a harmonía cidadá. O desafío urxente parece que fora, máis ben, lograr pronto un Estado mínimo que, moi fráxil en case todo, só se ocupe da orde pública, o que favorece ás empresas do sector educativo privado e xera que, desde as autonomías, se incentiven dinámicas contrarias ao ensino público. Vótese ou non se vote, arriscado será non advertir, en cambio, que a mobilidade social estancouse. Os datos últimos da OCDE son inclementes para as expectativas dos que teñan ingresos baixos ou nin iso. Os fillos de pais traballadores teñen un 50% de posibilidades de seguir pertencendo a ese grupo en que habitualmente repiten as características de escolarización precaria, xusto ao revés dos fillos de quen meramente por ter estudos universitarios teñen un 48%máis de renda.
Se nestes anos, pois, aumentaron as desigualdades en recursos -incluído o acceso á educación como “ascensor social”-, o que esta recapitulación histórica suscita a todo votante interesado no futuro educativo, é que un proxecto de lei como o da promesa nº 2 do PSOE pretendendo reverter a LOMCE de raíz, non pode soslaiar que aporten os colexios concertados -con ou sen apoio da Igrexa xerárquica- na redución da inequidade. As boas intencións teóricas que poida ter ese texto restaranlle autoridade moral para que as Autonomías revisen, igualmente, o que estea pasando en centros da rede pública onde persisten estilos e cotas de selección e discriminación non moi distintas das consentidas nalgúns colexios da outra. De ningún modo -segundo a Teoría da Xustiza de John Rawls- poden compaxinarse no mesmo plano liberdade e igualdade educativas protexendo disparidades de trato por nacemento, razóns económicas ou capital cultural, que fagan improbable o éxito de moitos que acceden á escolarización obrigatoria. Ese é o reto segundo a ONU: o dereito á educación non se cumpre se non é inclusiva e non propicia a igualdade de oportunidades.

TEMAS: Mobilidad social. Inclusión educativa. Segregación social. Ensino concertado. Ensino público. Dereito á educación. Preocupación educativa da Igrexa.

Manuel Menor Currás

Madrid, 28.03.2019