A exhumación de Franco do Val dos Caídos, un
alivio para moitos, suscita rémoras que, por diversas razóns, atoparon acomodo
social.
O preocupante é que unha parte significativa
desa herdanza segue viva na cultura educativa e sen moito ánimo de que cambie.
Presente
As análises dos libros escolares de Historia
recentes seguen detectando múltiples modos de interpretación do acontecido no
primeiro terzo de século español que condicionan o relato sesgado dos outros
corenta que lles seguiron. Advertiuno en 2016 Fernando Hernández en alumnos que
chegaban ao máster previo para ser profesores, cun coñecemento débil e
fragmentario da España actual: o tipo de coñecementos adquiridos nas etapas
anteriores aos 18 anos fora deficiente en moitos casos. E no documental de
Alessandro Pugno, sobre a escolanía do Val, A la sombra de la cruz, é ben patente a supervivencia non tan arqueolóxica
que nese centro ten a educación en xeral e a da Historia en particular.
Se a esta constatación se lle engade a análise de Emilio Castillejo sobre o que nesa área de coñecemento se ensinaba nos 40 anos anteriores, poderase entender a ancilaridade asignada a esta disciplina, a modo de prolongación apoloxética do que as coñecidas como “tres Marías” tiñan asignada para enaltecer o triunfo antirrepublicano. De entón acá, o desenvolvemento curricular español conta, como un fito, cos sofismas que Esperanza Aguirre manexou -de xeito moi rendible para o seu proveito político- naquel cabalo de Troia que, en outubro de 1997, chamou Plan de Humanidades. E, para máis desconcerto, adoita ser máis habitual do conveniente que, entre as cansinas críticas frecuentes, sobre todo entre líderes e grupos políticos con poder nas Consellerías de Educación, xurdan turbias diatribas sobre “adoutrinarismo” no ensino desta materia.
Se a esta constatación se lle engade a análise de Emilio Castillejo sobre o que nesa área de coñecemento se ensinaba nos 40 anos anteriores, poderase entender a ancilaridade asignada a esta disciplina, a modo de prolongación apoloxética do que as coñecidas como “tres Marías” tiñan asignada para enaltecer o triunfo antirrepublicano. De entón acá, o desenvolvemento curricular español conta, como un fito, cos sofismas que Esperanza Aguirre manexou -de xeito moi rendible para o seu proveito político- naquel cabalo de Troia que, en outubro de 1997, chamou Plan de Humanidades. E, para máis desconcerto, adoita ser máis habitual do conveniente que, entre as cansinas críticas frecuentes, sobre todo entre líderes e grupos políticos con poder nas Consellerías de Educación, xurdan turbias diatribas sobre “adoutrinarismo” no ensino desta materia.
A exhumación de Franco en Cuelgamuros, con non ser un acontecemento histórico relevante, mirada con este espectáculo de fondo si mostra a irresponsabilidade de cantos, se non o emendan, teñen algo que ver co ensino da Historia nun país que quere vivir democraticamente. Algo falla cando, logo de tantos anos de atraso para proceder a este cambio de enterramento, se afronta frívola e partidariamente, pese a que a situación non cumpría os mínimos de exemplaridade que en democracia cabe esixir para o emprego do diñeiro público.
Pasado
Tampouco pode dicirse que o trasfondo de recursos e tempo investidos no plan faraónico de exaltación martirial de “os caídos” na guerra do 36, sexa un episodio anecdótico ou xusto. Desde 1940 en que se empezou a obra, a 1959 en que se inaugurou, Daniel Sueiro deixou ben explícito en 1976, en La verdadera historia del Valle de los Caídos, o testemuño dos que participaron naquela construción, de modo que non teñen cabida moitos dos infundios que andan polas Redes. O historiador Nicolás Sánchez Albornoz, quen en agosto de 1948 protagonizó unha ben coñecida fuxida daquel campo de traballo -levada ao cine por Fernando Colomo en Los años bárbaros- aínda é unha extraordinaria testemuña do que alí aconteceu. Merece a pena advertir, ademais, que, en 1957, asinouse o convenio cos benedictinos a fin de solemnizar a atención relixiosa ao monumento funerario, razón pola que aínda perciben 340.000 Euros anuais de Patrimonio Nacional, o que pode explicar en parte algunhas exaltadas opinións emanadas desa contorna.
Tampouco pode dicirse que o trasfondo de recursos e tempo investidos no plan faraónico de exaltación martirial de “os caídos” na guerra do 36, sexa un episodio anecdótico ou xusto. Desde 1940 en que se empezou a obra, a 1959 en que se inaugurou, Daniel Sueiro deixou ben explícito en 1976, en La verdadera historia del Valle de los Caídos, o testemuño dos que participaron naquela construción, de modo que non teñen cabida moitos dos infundios que andan polas Redes. O historiador Nicolás Sánchez Albornoz, quen en agosto de 1948 protagonizó unha ben coñecida fuxida daquel campo de traballo -levada ao cine por Fernando Colomo en Los años bárbaros- aínda é unha extraordinaria testemuña do que alí aconteceu. Merece a pena advertir, ademais, que, en 1957, asinouse o convenio cos benedictinos a fin de solemnizar a atención relixiosa ao monumento funerario, razón pola que aínda perciben 340.000 Euros anuais de Patrimonio Nacional, o que pode explicar en parte algunhas exaltadas opinións emanadas desa contorna.
Non menos elocuente é a serie de datas que,
desde o 23.11.1975, en que é enterrado Franco, serviron de contexto ao
acontecido en torno a aquel lugar. Non é a de menor valor que o 29.12.1978 entrase en vigor a Constitución Española actual. No debate do seu articulado
-en que o do 27 é ben coñecido-, quedou clara unha vontade de entendemento e
confianza mutua entre discrepantes políticos. Ese clima, con todo, foi variando
ao albur, sobre todo, dos problemas co terrorismo, os de corrupción ou os do
independentismo, en que o recurso á memoria do pasado foi utilizado ad libitum. Un punto de inflexión
importante tivo lugar cando as asociacións de memoria histórica -por exemplo,
ARMH en decembro de 2000, ou AMESDE tres anos máis tarde- empezaron a ter
algunha presenza mediática e ata recoñecemento da ONU coas súas reclamacións de
xustiza cos perseguidos e executados polo franquismo. A Lei de Memoria Histórica, en decembro de 2007, podería ser considerada un espaldarazo tardío,
pero incompleto, a esas razoables reclamacións cando transcorreran 29 anos.
Ata que acontece esta exhumación, entre resistencias expresivas de distintos tipos de afines e deudos, pasaron outros doce anos, en cuxo transcurso sucedeu o Informe de novembro de 2011 -en que unha Comisión de expertos recomendou a exhumación-, e que en 2013 fose rexeitada -por “non urxente”- unha proposición non de lei respecto diso, ata que, en 2017, outra similar foi aceptada, pero con oposición ben significativa. E desde o 18 de xuño de 2018, en que o PSOE anunciou o seu propósito de facer efectivo o traslado, a serie de obstáculos que, in extremis, se sucedeon ata que o Supremo resolveu o 24.09.2019, é ben indicativo de como un asunto dos moi ancorados no pasado máis conflitivo pretende ser utilizado aínda en contra dun saber histórico razoable que sustente unha convivencia democrática en igualdade. É un mundo ao revés.
Ata que acontece esta exhumación, entre resistencias expresivas de distintos tipos de afines e deudos, pasaron outros doce anos, en cuxo transcurso sucedeu o Informe de novembro de 2011 -en que unha Comisión de expertos recomendou a exhumación-, e que en 2013 fose rexeitada -por “non urxente”- unha proposición non de lei respecto diso, ata que, en 2017, outra similar foi aceptada, pero con oposición ben significativa. E desde o 18 de xuño de 2018, en que o PSOE anunciou o seu propósito de facer efectivo o traslado, a serie de obstáculos que, in extremis, se sucedeon ata que o Supremo resolveu o 24.09.2019, é ben indicativo de como un asunto dos moi ancorados no pasado máis conflitivo pretende ser utilizado aínda en contra dun saber histórico razoable que sustente unha convivencia democrática en igualdade. É un mundo ao revés.
Futuro
Sánchez Albornoz dicía fai algo máis dun ano, na entrevista citada, que o Val dos Caídos “non pode ser como Arlington en EEUU. É unha idea absolutamente ridícula”. As orixes daquel cemiterio, cuxa construción se iniciou na Guerra de secesión, son moi distintos; comparativamente, non teñen nada que ver. O futuro do Val dos Caídos debería ser considerado, antes que unha cuestión de memoria e de continuidade divisoria entre vencidos e vencedores, como unha cuestión de Historia; ten sobrada documentación sobre da significación que se quixo imprimir ao lugar e ao seu denominación desde 1940. De todos os xeitos, tres significantes relevantes han ser tidos en conta. En primeiro lugar, as varias decenas de miles de persoas alí sepultas e non precisamente de xeito honroso para todos e as súas familias. En segundo lugar, o destino dos monxes que ata agora alí estiveron dando cor ao espazo funerario. E en terceiro lugar, os elementos máis explicitamente laudatorios que pro parte ten inscrito o conxunto arquitectónico e escultórico. Dos tres, talvez o terceiro sexa o de máis dificultades a resolver, ademais da atención que esixa o deterioro que sofre o material construtivo. En todo caso, o Informe que a citada Comisión de Expertos fixo en 29.11.2011, ben pode servir para iniciar un necesario proceso reconversor como espazo da Historia.
Todo o cal sería de curto alcance se non se coordinara cun labor sistémico, polo menos, en dúas direccións. Unha, máis difusa, orientada a que a dereita política se conciencie de que ser constitucionalista vale de pouco se, querendo mostrarse demócrata, non rexeita a ditadura e o autoritarismo: logo de 1978 son poucos os que o fixeron en público sen que soase a retórico. Nese traballo, á esquerda habería de suscitárselle que fose responsable e máis esixente nos conflitos que incumben a dereitos e liberdades, empezando pola de conciencia e a defensa do público. Respecto do pactado na CE78, ben se viu quen evoluciona e quen non respecto da etapa franquista. Segundo para que se invoque o respaldo constitucional, proclamarse constitucionalista é a miúdo confuso e insignificante. A outra dirección, máis sinxela pero pedagóxica para todos, debería ser unha revisión conxunta do ensino da Historia e, como non, dunha imprescindible Educación para a Convivencia, como se chamou ao proxecto experimental de ensino constitucional entre 1983 e 1987, en parte similar á Educación para a Cidadanía de 2004. Se non se ensina un razoable coñecemento do pasado e o seu engarce co noso sistema democrático, o risco de que se evapore pronto o valor deste é moi alto.
TEMAS: Historia Actual. Ensino da Historia. Val dos Caídos. Educación para a Cidadanía. Constitución de 1978.
Sánchez Albornoz dicía fai algo máis dun ano, na entrevista citada, que o Val dos Caídos “non pode ser como Arlington en EEUU. É unha idea absolutamente ridícula”. As orixes daquel cemiterio, cuxa construción se iniciou na Guerra de secesión, son moi distintos; comparativamente, non teñen nada que ver. O futuro do Val dos Caídos debería ser considerado, antes que unha cuestión de memoria e de continuidade divisoria entre vencidos e vencedores, como unha cuestión de Historia; ten sobrada documentación sobre da significación que se quixo imprimir ao lugar e ao seu denominación desde 1940. De todos os xeitos, tres significantes relevantes han ser tidos en conta. En primeiro lugar, as varias decenas de miles de persoas alí sepultas e non precisamente de xeito honroso para todos e as súas familias. En segundo lugar, o destino dos monxes que ata agora alí estiveron dando cor ao espazo funerario. E en terceiro lugar, os elementos máis explicitamente laudatorios que pro parte ten inscrito o conxunto arquitectónico e escultórico. Dos tres, talvez o terceiro sexa o de máis dificultades a resolver, ademais da atención que esixa o deterioro que sofre o material construtivo. En todo caso, o Informe que a citada Comisión de Expertos fixo en 29.11.2011, ben pode servir para iniciar un necesario proceso reconversor como espazo da Historia.
Todo o cal sería de curto alcance se non se coordinara cun labor sistémico, polo menos, en dúas direccións. Unha, máis difusa, orientada a que a dereita política se conciencie de que ser constitucionalista vale de pouco se, querendo mostrarse demócrata, non rexeita a ditadura e o autoritarismo: logo de 1978 son poucos os que o fixeron en público sen que soase a retórico. Nese traballo, á esquerda habería de suscitárselle que fose responsable e máis esixente nos conflitos que incumben a dereitos e liberdades, empezando pola de conciencia e a defensa do público. Respecto do pactado na CE78, ben se viu quen evoluciona e quen non respecto da etapa franquista. Segundo para que se invoque o respaldo constitucional, proclamarse constitucionalista é a miúdo confuso e insignificante. A outra dirección, máis sinxela pero pedagóxica para todos, debería ser unha revisión conxunta do ensino da Historia e, como non, dunha imprescindible Educación para a Convivencia, como se chamou ao proxecto experimental de ensino constitucional entre 1983 e 1987, en parte similar á Educación para a Cidadanía de 2004. Se non se ensina un razoable coñecemento do pasado e o seu engarce co noso sistema democrático, o risco de que se evapore pronto o valor deste é moi alto.
TEMAS: Historia Actual. Ensino da Historia. Val dos Caídos. Educación para a Cidadanía. Constitución de 1978.
Manuel Menor Currás
Madrid, 23.10.2019
No hay comentarios:
Publicar un comentario