A última
novela de Umberto Eco repasa algunhas tarefas que si poden cumprir os
medios, máis aló da súa crise sistémica. Volve, dalgún modo,
sobre Apocalípticos e Integrados.
A entrevista de El País a Umberto Eco con motivo de Número Cero, o pasado 30 de marzo, fixo que as lecturas destes días tomasen insólita perspectiva. Pasado todo por esa criba orientadora, desconfiada do que os medios adoitan ofrecer de contino, este foi o cadro nutricional do menú degustado.
Para abrir boca, unha aproximación á Historia de la edición en España entre 1939 e 1975 (Madrid, Marcial Pons, 2015), unha especie de visión enciclopédica da cultura escrita e publicada no período franquista. Coordinada polo catedrático da Complutense Jesús Antonio Martínez, continúa un traballo de investigación sobre o multidisciplinar mundo do libro e a lectura que xa tiña un precedente no estudo que, cun equipo de investigadores algo menor, había coordinara sobre os cen anos anteriores (1836-1936). É moi probable que prosiga traballando, para un terceiro tomo, o sucedido no territorio dos libros desde 1975 ata hoxe. Aquí pódense ler -e é moi importante para entender trazos de lectura herdados no noso presente- desde as difíciles peripecias dos libros e bibliotecas na inmediata postguerra, as dificultades de edición que tiveron que sortear posteriormente -coas artimañas consiguientes dos editores para sacar partido das súas ambiguas relacións persoais-, as normativas de edición e control que tiveron vixencia en tan longos anos, a importancia -para o ámbito editor- da LXE (Lei Xeral de Educación) de Villar Palasí en 1970, cos cambios que supuxo para os editores de libros escolares, a importancia destes para a construción de grandes grupos editores actuais como PRISA ou Planeta -non só de libros, senón de medios diversos-, e, ademais, un repaso ao crecente papel dos libros nos salóns domésticos como referente simbólico de ascenso social -como moi ben soubo ver, entre outros, o Círculo de Lectores- e, para remate, unha perspectiva dos principais tipos de libros -non só os de estrita literatura-, entre os que se dá atención especial ao libro ilustrado, o libro infantil e xuvenil ou os libros escolares. Nesta obra desfilan as contradicións e as raíces do que foi e é actualmente o mundo do libro e a lectura, o que fará que sexa un referente para cantos queiran ter opinión fundada respecto de este ámbito. Como todo libro de tan ampla pretensión e características, este non ten todo o que sobre o particular poida dicir un escrupuloso especialista, pero achega gran cantidade de información e unha coherente explicación para coñecer mellor os miúdos do libro e a lectura, o ámbito cultural máis próximo e inmediato a todos os cidadáns. Froito de análise detida, entre outros, do arquivo do INLE (Instituto Nacional do Libro Español), de memorias de empresarios e de tratamento do libro como documento de múltiples rexistros informativos, cobre un espazo que ata este momento carecía dunha visión tan compacta e suxerente. Se o tiña xa noutros países da nosa contorna e é abondo probable que o autor piamontés -moi bo coñecedor de amplos capítulos da cultura escrita, de antes e despois de Gutenberg- teña un bo fornecemento deste xénero bibliográfico na súa rica biblioteca.
Españopoly. Como hacerse con el poder en España (o por lo menos intentarlo) , é un libro da xornalista Eva Belmonte, que acaba de publicar Ariel. aproveitei as físgoas da prolixa información que os medios servían sobre os de desfiles e pasos da Semana Santa para degustar esta delicia gustativa. Creo que a Umberto Eco, veulle ben para montar unha trama novelesca que nos ilustrase sobre os os recunchos da opacidade que teñen gran parte das decisións gobernamentais en España -tamén as educativas e culturais, ou as subvencións de diverso tipo a xornais, revistas e libros-, prolongada agora mesmo baixo sesudas reiteraciones intrascendentes á “transparencia”. Aquí atopase, ademais, unha sólida fundamentación baseada en algo que ao filólogo e xornalista italiano élle moi querido: a análise de textos. A autora -e a Fundación Cidadana Civio, con quen traballa- len amodo o BOE e contextualizan as resolucións e decretos a que dá cabida, para facernos caer na conta dos recunchos do poder: quen fan as normas, a que intereses obedecen, a quen benefician especialmente, aparecendo deste xeito bastante espidos os selectos grupos da élite económica e política que nos gobernan. O que o BOE noso de cada día mostra, sumado ao que o “Indultómetro” engade e o que pode documentarse nos escasos rexistros públicos dalgunhas fundacións e organizacións, pode verse con gran perplexidade que pasa co noso diñeiro público e a que mans principais revirte primordialmente. Neste libro aparecen bastante claros os camiños que representan algúns colexios privados “o do Pilar, da c/ Castelló de Madrid, é un modelo- no comezo do xogo social, quen son os xogadores de verdade e que papel ten niso a herdanza, as portas xiratorias entre o público e privado ou viceversa, os indultos de cárcere e deshonra, e o cambio de cadeiras entre uns e outros para non estar nunca lonxe do poder -e dos recursos-. Eses son outros tantos capítulos polos que decorre a análise. O seu título, a imitación do Monopoly -o xogo de mesa ao que chamabamos “Palé” a finais dos cincuenta- non é mera metáfora, esa fórmula literaria que adoitamos empregar para aproximarnos mellor á realidade, sobre todo cando é moi dura. Este afán crítico do libro tamén cumpre cunha das venturas que Eco querería para a prensa de continuo.
El entierro de Genarín (reedición de Alfaguara, Madrid, 2015, con ilustracións de Antonio Santos) era unha boa sobremesa preparada por Julio Llamazares, moi apto para ser relido en Semana Santa. A medio camiño entre a narración picaresca e a moi irónica contextualización da crónica de sucesos provinciana, este inclasificable relato conta con gran detalle a recuperación dunha procesión profana que segue tendo vixencia o xoves santo en León. Todo parte dun accidente mortal no ano 1929, ao que un grupo de amigos de variada condición decidiu dar vida cerimonial para rememorar periódicamente ao personaxe central daquel acontecemento, o pobre Genarín. Esta primeira narración que Llamazares logrou editar en 1981 por primeira vez, transcorre entre livaciones, poemas e recordatorios de diverso alcance: son constantes as referencias á vida urbana leonesa dos primeiros anos da transición, e transpira unha profunda bonhomía e gran sentido do humor por todos os costados. Apareceu por primeira vez en 1981 e fun testemuña próxima dalgunhas das seguintes -a cargo de Jesús Moya para Endymion-, en que o autor mostrábase sempre alleo ás insinuacións de editoriais moito máis poderosas para reeditar o tal enterro: sempre se mostrou rigorosamente fiel co seu primeiro editor madrileño. Seguiría tendo bo futuro o recordo deste peliqueiro leonés se fosen moitos os que imitasen ao seu cronista no quefacer xornalístico cotián.
Redes internacionales de la cultura española (1914-1939) é unha exposición breve e escueta que pode verse no Museo da Paixón, do Concello de Valladolid, ata o 10 de maio. Non foi propiamente un prato de lectura, salvo que entendamos que entre ver e ler non hai gran diferenza, pois non se trata de descifrar mecánicamente signos, senón, sobre todo, de desenvolver a capacidade comprensiva un pouco máis plausiblemente. Case á beira da Praza Maior vallisoletana, centro de múltiples encontros procesionales -ata 33 pasos nalgunha delas-, tiña reclamo suficiente para ampliar coñecemento sobre algunhas das características culturais do noso presente. A decepción, con todo, foi considerable porque o que esperaba ver non o vin e, por conseguinte, quedáronme no aire máis preguntas das razoables. É probable que a outro espectador lle sucedese algo distinto. Non o sei, pero por ningún lado logrei ver alusións claras ao contexto en que se producía aquel ir e vir de personaxes importantes do noso panorama intelectual e académico ao estranxeiro ou, á inversa, o como e porqué das viaxes a España dalgúns dos grandes fitos da intelectualidad europea e americana. Menos puiden decatarme da onde habían ir a parar e por que as presuntas “redes internacionais da cultura” unha vez chegados a 1936 e, menos, a 1939 ou posteriormente. Algunhas confusas adxecións -e outras alusións desteñidas ou mixtificadas do programa de man- engadíronme non pouca perplexidade a canto podía verse en vitrinas e paredes -pouco e moi seleccionado-. En definitiva, no canto de poder ler informativamente tiven que facer hipóteses interpretativas -¡e oxalá me equivocase!- sobre de se os artífices do evento expositivo tiñan ou non un concepto excesivamente idealista do que sexa ese momento histórico, as institucións a que deu lugar -coa súa secuencia posterior- e, tamén, sobre do que deba ser a historia mesma e a súa función cívica. Creo que a Umberto Eco tampouco lle gustou esta proposta expositiva que difícilmente permite entender o que di mostrar, pola cantidade de documentación que parece interesada en disfrazar e esconder á vista. A maxia deste xénero de exposicións adoita consistir en que non só mostren coherencia e diálogo uns elementos con outros, senón en que todos xuntos sexan un mosaico que permita entender dun golpe un proceso ou secuencia de procesos dignos de coñecemento. A desta parece que se cifrase en facer ver aqueles anos de auténtica crise europea e mundial como un peculiar milagre español, ao que se evitase documentar suficientemente para que resultase tal.
Umberto Eco, en correspondencia co que escribira en 1964 sobre Apocalípticos e integrados, volve, no artigo arriba citado, sobre a comunicación de masas e, especialmente, sobre Internet e a crise do xornalismo. Tamén sobre algunhas das súas virtudes e posibilidades, entre as que cabería -di- “un xornal que se converta non só en crítica da realidade cotiá, senón tamén da realidade virtual”. Para o que, sería imprescindible que cambiase moito o modo de facer por parte de cantos interveñen nas propostas actuais de lectura. El mesmo fala de que a prensa se acredite analizando, contrastando, contextualizando, poñendo en valor o que merece a pena e relegando ao esquecemento o que, pese á súa aparencia, tan só é lama e baldeira frustración. Máis aló da prensa -e máis acó-, é clave esta posición comprometida se non se quere incurrer en descrédito e desafección máis profunda que a existente. Porque, hase de recoñecer adicionalmente que as novas xeracións non teñen problema coas novas tecnoloxías de lectura e, tamén, que xa teñen outro modo de lectura, máis fragmentario e disperso que o das anteriores. Co cal, o encontro interxeracional democrático necesitado está de que as propostas que, no plano cultural e educativo se están facendo, o teñan en conta se non queren caer no baleiro estéril. Evidentemente, todo iso ten que ver coa política. E, particularmente, coa educativa: recorden, ao efecto, aqueles debates continuos de todo tipo de axentes contra un “ensino comprensivo”, accesible a todos. Ninguén se estrañe agora de tanta xente con problemas serios para ler no sentido máis rico do que isto significa e cara ao que apunta Eco: non só o detectou PISA, senón multitude de profesionais de todos os campos do coñecemento.
A entrevista de El País a Umberto Eco con motivo de Número Cero, o pasado 30 de marzo, fixo que as lecturas destes días tomasen insólita perspectiva. Pasado todo por esa criba orientadora, desconfiada do que os medios adoitan ofrecer de contino, este foi o cadro nutricional do menú degustado.
Para abrir boca, unha aproximación á Historia de la edición en España entre 1939 e 1975 (Madrid, Marcial Pons, 2015), unha especie de visión enciclopédica da cultura escrita e publicada no período franquista. Coordinada polo catedrático da Complutense Jesús Antonio Martínez, continúa un traballo de investigación sobre o multidisciplinar mundo do libro e a lectura que xa tiña un precedente no estudo que, cun equipo de investigadores algo menor, había coordinara sobre os cen anos anteriores (1836-1936). É moi probable que prosiga traballando, para un terceiro tomo, o sucedido no territorio dos libros desde 1975 ata hoxe. Aquí pódense ler -e é moi importante para entender trazos de lectura herdados no noso presente- desde as difíciles peripecias dos libros e bibliotecas na inmediata postguerra, as dificultades de edición que tiveron que sortear posteriormente -coas artimañas consiguientes dos editores para sacar partido das súas ambiguas relacións persoais-, as normativas de edición e control que tiveron vixencia en tan longos anos, a importancia -para o ámbito editor- da LXE (Lei Xeral de Educación) de Villar Palasí en 1970, cos cambios que supuxo para os editores de libros escolares, a importancia destes para a construción de grandes grupos editores actuais como PRISA ou Planeta -non só de libros, senón de medios diversos-, e, ademais, un repaso ao crecente papel dos libros nos salóns domésticos como referente simbólico de ascenso social -como moi ben soubo ver, entre outros, o Círculo de Lectores- e, para remate, unha perspectiva dos principais tipos de libros -non só os de estrita literatura-, entre os que se dá atención especial ao libro ilustrado, o libro infantil e xuvenil ou os libros escolares. Nesta obra desfilan as contradicións e as raíces do que foi e é actualmente o mundo do libro e a lectura, o que fará que sexa un referente para cantos queiran ter opinión fundada respecto de este ámbito. Como todo libro de tan ampla pretensión e características, este non ten todo o que sobre o particular poida dicir un escrupuloso especialista, pero achega gran cantidade de información e unha coherente explicación para coñecer mellor os miúdos do libro e a lectura, o ámbito cultural máis próximo e inmediato a todos os cidadáns. Froito de análise detida, entre outros, do arquivo do INLE (Instituto Nacional do Libro Español), de memorias de empresarios e de tratamento do libro como documento de múltiples rexistros informativos, cobre un espazo que ata este momento carecía dunha visión tan compacta e suxerente. Se o tiña xa noutros países da nosa contorna e é abondo probable que o autor piamontés -moi bo coñecedor de amplos capítulos da cultura escrita, de antes e despois de Gutenberg- teña un bo fornecemento deste xénero bibliográfico na súa rica biblioteca.
Españopoly. Como hacerse con el poder en España (o por lo menos intentarlo) , é un libro da xornalista Eva Belmonte, que acaba de publicar Ariel. aproveitei as físgoas da prolixa información que os medios servían sobre os de desfiles e pasos da Semana Santa para degustar esta delicia gustativa. Creo que a Umberto Eco, veulle ben para montar unha trama novelesca que nos ilustrase sobre os os recunchos da opacidade que teñen gran parte das decisións gobernamentais en España -tamén as educativas e culturais, ou as subvencións de diverso tipo a xornais, revistas e libros-, prolongada agora mesmo baixo sesudas reiteraciones intrascendentes á “transparencia”. Aquí atopase, ademais, unha sólida fundamentación baseada en algo que ao filólogo e xornalista italiano élle moi querido: a análise de textos. A autora -e a Fundación Cidadana Civio, con quen traballa- len amodo o BOE e contextualizan as resolucións e decretos a que dá cabida, para facernos caer na conta dos recunchos do poder: quen fan as normas, a que intereses obedecen, a quen benefician especialmente, aparecendo deste xeito bastante espidos os selectos grupos da élite económica e política que nos gobernan. O que o BOE noso de cada día mostra, sumado ao que o “Indultómetro” engade e o que pode documentarse nos escasos rexistros públicos dalgunhas fundacións e organizacións, pode verse con gran perplexidade que pasa co noso diñeiro público e a que mans principais revirte primordialmente. Neste libro aparecen bastante claros os camiños que representan algúns colexios privados “o do Pilar, da c/ Castelló de Madrid, é un modelo- no comezo do xogo social, quen son os xogadores de verdade e que papel ten niso a herdanza, as portas xiratorias entre o público e privado ou viceversa, os indultos de cárcere e deshonra, e o cambio de cadeiras entre uns e outros para non estar nunca lonxe do poder -e dos recursos-. Eses son outros tantos capítulos polos que decorre a análise. O seu título, a imitación do Monopoly -o xogo de mesa ao que chamabamos “Palé” a finais dos cincuenta- non é mera metáfora, esa fórmula literaria que adoitamos empregar para aproximarnos mellor á realidade, sobre todo cando é moi dura. Este afán crítico do libro tamén cumpre cunha das venturas que Eco querería para a prensa de continuo.
El entierro de Genarín (reedición de Alfaguara, Madrid, 2015, con ilustracións de Antonio Santos) era unha boa sobremesa preparada por Julio Llamazares, moi apto para ser relido en Semana Santa. A medio camiño entre a narración picaresca e a moi irónica contextualización da crónica de sucesos provinciana, este inclasificable relato conta con gran detalle a recuperación dunha procesión profana que segue tendo vixencia o xoves santo en León. Todo parte dun accidente mortal no ano 1929, ao que un grupo de amigos de variada condición decidiu dar vida cerimonial para rememorar periódicamente ao personaxe central daquel acontecemento, o pobre Genarín. Esta primeira narración que Llamazares logrou editar en 1981 por primeira vez, transcorre entre livaciones, poemas e recordatorios de diverso alcance: son constantes as referencias á vida urbana leonesa dos primeiros anos da transición, e transpira unha profunda bonhomía e gran sentido do humor por todos os costados. Apareceu por primeira vez en 1981 e fun testemuña próxima dalgunhas das seguintes -a cargo de Jesús Moya para Endymion-, en que o autor mostrábase sempre alleo ás insinuacións de editoriais moito máis poderosas para reeditar o tal enterro: sempre se mostrou rigorosamente fiel co seu primeiro editor madrileño. Seguiría tendo bo futuro o recordo deste peliqueiro leonés se fosen moitos os que imitasen ao seu cronista no quefacer xornalístico cotián.
Redes internacionales de la cultura española (1914-1939) é unha exposición breve e escueta que pode verse no Museo da Paixón, do Concello de Valladolid, ata o 10 de maio. Non foi propiamente un prato de lectura, salvo que entendamos que entre ver e ler non hai gran diferenza, pois non se trata de descifrar mecánicamente signos, senón, sobre todo, de desenvolver a capacidade comprensiva un pouco máis plausiblemente. Case á beira da Praza Maior vallisoletana, centro de múltiples encontros procesionales -ata 33 pasos nalgunha delas-, tiña reclamo suficiente para ampliar coñecemento sobre algunhas das características culturais do noso presente. A decepción, con todo, foi considerable porque o que esperaba ver non o vin e, por conseguinte, quedáronme no aire máis preguntas das razoables. É probable que a outro espectador lle sucedese algo distinto. Non o sei, pero por ningún lado logrei ver alusións claras ao contexto en que se producía aquel ir e vir de personaxes importantes do noso panorama intelectual e académico ao estranxeiro ou, á inversa, o como e porqué das viaxes a España dalgúns dos grandes fitos da intelectualidad europea e americana. Menos puiden decatarme da onde habían ir a parar e por que as presuntas “redes internacionais da cultura” unha vez chegados a 1936 e, menos, a 1939 ou posteriormente. Algunhas confusas adxecións -e outras alusións desteñidas ou mixtificadas do programa de man- engadíronme non pouca perplexidade a canto podía verse en vitrinas e paredes -pouco e moi seleccionado-. En definitiva, no canto de poder ler informativamente tiven que facer hipóteses interpretativas -¡e oxalá me equivocase!- sobre de se os artífices do evento expositivo tiñan ou non un concepto excesivamente idealista do que sexa ese momento histórico, as institucións a que deu lugar -coa súa secuencia posterior- e, tamén, sobre do que deba ser a historia mesma e a súa función cívica. Creo que a Umberto Eco tampouco lle gustou esta proposta expositiva que difícilmente permite entender o que di mostrar, pola cantidade de documentación que parece interesada en disfrazar e esconder á vista. A maxia deste xénero de exposicións adoita consistir en que non só mostren coherencia e diálogo uns elementos con outros, senón en que todos xuntos sexan un mosaico que permita entender dun golpe un proceso ou secuencia de procesos dignos de coñecemento. A desta parece que se cifrase en facer ver aqueles anos de auténtica crise europea e mundial como un peculiar milagre español, ao que se evitase documentar suficientemente para que resultase tal.
Umberto Eco, en correspondencia co que escribira en 1964 sobre Apocalípticos e integrados, volve, no artigo arriba citado, sobre a comunicación de masas e, especialmente, sobre Internet e a crise do xornalismo. Tamén sobre algunhas das súas virtudes e posibilidades, entre as que cabería -di- “un xornal que se converta non só en crítica da realidade cotiá, senón tamén da realidade virtual”. Para o que, sería imprescindible que cambiase moito o modo de facer por parte de cantos interveñen nas propostas actuais de lectura. El mesmo fala de que a prensa se acredite analizando, contrastando, contextualizando, poñendo en valor o que merece a pena e relegando ao esquecemento o que, pese á súa aparencia, tan só é lama e baldeira frustración. Máis aló da prensa -e máis acó-, é clave esta posición comprometida se non se quere incurrer en descrédito e desafección máis profunda que a existente. Porque, hase de recoñecer adicionalmente que as novas xeracións non teñen problema coas novas tecnoloxías de lectura e, tamén, que xa teñen outro modo de lectura, máis fragmentario e disperso que o das anteriores. Co cal, o encontro interxeracional democrático necesitado está de que as propostas que, no plano cultural e educativo se están facendo, o teñan en conta se non queren caer no baleiro estéril. Evidentemente, todo iso ten que ver coa política. E, particularmente, coa educativa: recorden, ao efecto, aqueles debates continuos de todo tipo de axentes contra un “ensino comprensivo”, accesible a todos. Ninguén se estrañe agora de tanta xente con problemas serios para ler no sentido máis rico do que isto significa e cara ao que apunta Eco: non só o detectou PISA, senón multitude de profesionais de todos os campos do coñecemento.
Temas: Umberto Eco, Lectura, Novos medios, Cultura escrita, Funcións políticas da educación, Historia de la Edición en España (1939-1975), Españopoly, El entierro de Genarín, Redes internacionales de la cultura española (1914-1939).
Manuel Menor Currás
Madrid, 05/04/2013
No hay comentarios:
Publicar un comentario