Hooligans e Fans: cara a cara

A polarización sociopolítica xa se parece á futboleira: cultiva a sensibilidade a prol ou en contra de alguén sen que medie un principio de racionalidade

O Goberno de coalición ten difícil vender estes días a súa xestión entre circunstancias non habituais: unha pandemia, unha crise enerxética e climática en alza, a guerra de Ucraína e as súas obrigacións, Marrocos e a inmigración, ou a erupción dun volcán. A pesar diso, a bonanza económica, falando en termos macro, non resultou especialmente danada. Por iso chama a atención que os seus opositores teñan -segundo algunhas enquisas-, tantas intencións de voto a favor, como se viu nas recentes eleccións e que, segundo algunhas enquisas, repetiríanse nas que se aveciñan.

 Polarización da opinión pública

A polarización actual do voto, ao mostrar que moitas das persoas que máis padecen o sistema produtivo empregan o seu voto de maneira aparentemente contraria aos seus intereses, parece irracional. Ante iso, como ante outros problemas, sempre hai quen culpa á educación do envurullo e acúsana de ser pouco propicia ao pensamento crítico e ao coñecemento da Historia actual; de aí derivaría a tendencia de moitos prexudicados pola estrutura sociolaboral, a votar en plan conservador ou ultra. Se todo fose tan simple, sen explicacións adicionais é tomar o ravo polas follas para quedar no contraditorio “xa cho dicía eu”. Esa teoría reduccionista non explica que moitos dos que así opinan non puxesen máis empeño en que todos e todas tivesen mellor acceso á educación que a CE78 di que teñen dereito. Daría por sentado, iso si, un prexuízo moi asentado segundo o cal as persoas e grupos ben educados son modélicos no sentido do seu voto. Daría igual, por tanto, como fose ou deba ser o sistema educativo e as súas carencias: aínda que siga deteriorándose para a maioría, é suficiente.

Nas tendencias electorais, como en moitas outras da vida colectiva, hai máis factores en xogo, o cal non quere dicir que o da educación e cultura non teña nada que ver. É máis, dada a imbricación que ten neste xesto periódico, cuantos aspiren a que o sistema democrático sexa máis fiel a si mesmo, deberían revisar a fondo o sistema educativo existente e observar se prepara a todos os cidadáns para entender os problemas que lles afectan é o seu gran obxectivo. Máis pronto que tarde, debesen preocuparse de cuantos non deixa con competencias suficientes para facer fronte á educación informal que, acotío, distrae e masajea as neuronas dos educandos, pois ao que se ve preferísenos holligans e fans de ocorrencias incoherentes. Son miles as mensaxes que reciben, desde prensa máis ou menos democratizadora ata faladoiros e mensaxes que non o son; o móbil e o computador achéganlles noticias, anécdotas, chismes, indiferentes a se é información contrastada, fake news ou publicidade directa e indirectamente subliminar, conforman un conxunto de comunicación de primeira orde. Son dispositivos cunha potente organización económica detrás, que rendibilizan o que pensamos, dicimos, fotografamos e ata soñamos. Responsabilizar, por tanto, á educación xeral e aos seus educadores de algo que eses medios condicionan e coartan baixo supostos de “liberdade” mentres amoldan, resitúan, educan e conforman a opinión dos clientes consumidores, é sinalar un asunto, sen dúbida relevante, mentres se actúa hipócritamente noutra dirección.

Os investigadores en Teoría da Comunicación teñen sobrada experiencia en como o poder -cos seus diversos compoñentes estruturais- dispón de abundantes recursos neste momento para que o afán de liberdade que todo cidadán ten para ser como lle dea a gana, sexa segmentado e analizado en rutinas de previsibilidade e patróns de consumismo rendibles. Detrás de canto lemos, falamos, queremos e acabamos comprando ou alugando, hai un “capitalismo vixiante” (Shoshana Zuboff: 2013) que mercantiliza esa liberdade.

 Guerra cultural condicionada

Independentemente do que vaia a suceder co voto dos españois o 23 de xullo, os algoritmos que teledirixen a educación informal traballan desde fai moito en que a previsibilidade das nosas rutinas se adapte ao que a mercadoría conservadora da democracia anhela, convertida en consumo demostrativo de sagacidade disruptiva coa rutina. Hai unha guerra cultural neste momento que ten gran parecido coas guerras comerciais; o importante, como en toda batalla de consumismo, non é a calidade do produto, senón a posición que logre ocupar no aprecio e estima dos posibles compradores; as sondaxes de opinión quedan en sondaxes de mercado que, en graos de consideración estimativa, repiten os que os enquisadores realizan para variar algún compoñente que faga máis atractivo o produto. Ademais, quen traballa co público, cada vez está máis sometidos á mesma ficción do “gústame” que, de modo semellante ao botón de Facebook, pasan as corporacións de servizos a cuantos acudisen a elas como clientes.

Non é de agora que nos estean educando, ante todo, para ver que sexamos capaces de autopublicitar as competencias que mellor se adapten ás necesidades dun mercado supostamente autorregulado e libre. Todas as reformas educativas que houbo, sobre todo desde os anos sesenta, seguiron este patrón, mesmo na linguaxe, supostamente innovador. En Política, hai constancia, desde Sócrates, das pelexas polo control da palabra e as súas maneiras, para ter razón e, con mellor imaxe, gañar ao adversario. As mentiras e trampas coa linguaxe non as inventou Maquiavelo como medio para o control do poder. Aristóteles reivindicaba, fronte aos sofismas, a palabra como instrumento racional na vida colectiva; as voces do balbordo dicía que eran máis propias dos animais, e contrapoñía a claridade da racionalidade argumental á visceralidad do argumento ad hominem e á ambigüidade da polisemia utilitarista. Querer ter razón e gritar para dicilo non indica que a teñamos: só di que gritamos máis, e a obsesión pola “boa imaxe” –de bo xestor ou do que sexa- tamén é equívoca, por ocultar máis do que din as palabras.

Quen neste momento da historia da pos-transición española controlan a conversación democrática aspiran á exclusiva monopolística do que se debe facer, e téñeno ao alcance da man, con tanto fiel servidor en medios, institucións e programas de todo tipo, incluídos moitos de aparente estrutura tecnolóxica. Ninguén debese racharse as vestiduras polas inclinacións do voto existentes; no magma das supostas virtualidades de autosatisfacción como circulan, cada cal saberá a cales ten máis abertas as súas neuronas para que, sen memoria, se emborrachen con soños de inminente futuro. Aquel pasado antidemocrático, como esas manchas de humidade que se estenden aos poucos, xa tingue o presente de Estremadura, Baleares, Aragón, Castela-León e outras Comunidades, onde a vida colectiva está a ser coartada por acordos limitadores das liberdades e dereitos de todos.

TEMAS: Polarización política.- Guerra cultural.- Redes sociais.- Capitalismo da vixilancia.- Sofismas sociopolíticos.

 

MMC (07.07.2023)