A política educativa, como outras moitas, é especialmente sensible ao cruzamento de intereses, algúns encubertos baixo o paraguas de privilexios doutras épocas, coma se de algo “natural” se tratase.
É frecuente que, ao falar das políticas educativas -ou de cuestións en que o cruzamento de intereses e modos diversos de afrontar unha determinada situación opinable-, alguén mencione, e non para recoñecemento do adversario, unha determinación prexuizada que actuase a modo de mediación interposta: “a ideoloxía”.
A ideoloxía como arma anti-ideolóxica
Por lei do 03.10.1979, á que seguiron dúass circulares e unha resolución posterior, en 1981 a obriga de ensinar “Ordenamento Constitucional” nos Institutos alcanzou formalmente a profesores dunha das áreas curriculares. En sesións sui generis, trataron de acordar deseños posibles do que e como ensinar o básico da Constitución de 1978. Logo de longos anos coas paredes das aulas transpirando “Formación del Espíritu Nacional”, as iniciativas de interese conviviron con improvisacións demostrativas de serios problemas. Por exemplo, o dun profesor ao propoñer como cuarto poder do Estado aos “poderes fácticos”, que, na xerga da época, habían ter a Igrexa e a Banca. Podía ser unha humorada, pero pronto puido advertirse que contraviña en serio a doutrina clásica dos contrapesos en que se sustenta o Estado democrático separando Executivo, Lexislativo e Xudicial. Ao replicar alguén esixindo unha explicación coherente, contestou -non se sabe se inspirado pola ignorancia ou polo desapego cara ao novo panorama-, dicindo á súa vez: “Xa estamos aquí coa ideoloxía”.
Os que así proceden adoitan pretender -case sempre para despistar- que non reparemos no que queren ocultar: que o seu modo de ver, interpretar e decidir, é o correcto e, ademais, o único acorde coa verdade, a natureza das cousas e o que o ben xeral necesita. O emprego da referencia ao término “ideoloxía” como arma arreboladiza ten longa historia desde os sofistas. Alguén estudou o fenómeno en tempo relativamente recente, como fío para analizar o discurso dunha revista subvencionada pola CIA. Cuadernos del Congreso pola Libertad de la Cultura funcionou entre 1953 e 1965. A análise de Olga Glondys, La guerra fría cultural y el exilio republicano español (CSIC, 2012), permite entender mellor o acontecido nesa etapa, e algunhas das súas determinacións sobre a política española posterior. O emprego planificado de “a ideoloxía” como arma “anti-ideolóxica”, ademais de captar intelectuais importantes para as súas filas, axudou a construír unha parte relevante dos construtos políticos e económicos que teñen vixencia hoxe. A autora deste traballo sostén que actualmente, “a ideoloxía en occidente está asociada ao negativo” Con todo, esquécese que, mediante as súas políticas encubertas e oficiais durante a Guerra Fría, EEUU foi capaz de convencer ao mundo de que os seus propios eixes e conceptos ideolóxicos si servían para identificar e interpretar a realidade mesma.
Foi por eses anos, e máis particularmente xa nos setenta cando ese discurso se puxo de moda, e un suposto inspirador de Rajoy nos seus primerizos artigos para Faro de Vigo, Gonzalo Fernández d e la Mora, escribiu en 1965: El crepúsculo de las ideologías. O paraguas do pensamento “anti-ideolóxico” serviría deste xeito para desenvolver o forte poderío que alcanzou enseguida, baixo a éxida de Thatcher e Reagan, o neoconservadurismo, ese pensamento único, tan implantado en moitas mentes que obedece a unha consigna programada naqueles anos: “O tipo de propaganda máis efectivo é -segundo rezaba unha directiva dos servizos de seguridade americanos- aquel en que o suxeito se move na dirección que un quere por razóns que pensa que son propias”.
Precaucións
É importante ler, oír e falar con esta precaución se de verdade se quere estar ao tanto, participar e votar coherentemente. Ter opinión propia, suficientemente solvente e fundamentada, non é fácil. Por moito que pareza que se ten moita información -hoxe máis que nunca-, discriminar, relacionar e elaborar con fundamento, son actividades complexas en que a abundancia non sempre é signo de calidade para discernir se, de xeito explícito, e especialmente de xeito implícito, non están xogando connosco para que pensemos, opinemos e votemos como queren que fagamos. No concernente a política educativa, ás noticias puntuales que van ritmando o día a día, engádese de contino un traballo solapado, sostido por grandes corporacións multinacionais, que se sobrepón ao de instancias tradicionalmente asentadas no emprego da educación como negocio ou como actividade de control social. O resultado é un tecido en que se conxuntan tupidos nós de información que se move de xeito moi áxil, e aparentemente neutral en non poucas ocasións.
A coalicción destas instancias existe e exemplos diso poden verse nas análises que, desde 2013, fixeron expertos de diverso signo á última lei orgánica, a LOMCE. É máis, unha boa parte das razóns polas que tanto se insiste desde hai un ano en lograr un “pacto educativo”, é que os autores desta Lei temen terse pasado e que, nunha situación de incerteza afectiva dos votantes conservadores, todo o aí lexislado se fose ao traste, incluído o artigo 27 da Constitución, que desde moitas instancias se reclama que sexa revisado na tamén ultimamente moi incerta ansiedade de reforma constitucional.
Unha tendencia crecente das noticias que publica a prensa nos últimos tempos é a de reforzar ese tecido, especialmente en dous puntos neurálxicos: o afortalamento dos afáns de privatización do ensino e, en paralelo, que non decreza a tensión pola presenza da Relixión (católica, especialmente) no currículum escolar. Un asiduo neste traballo é o Cardeal Cañizares: a súa destacada colaboración periódica en La Razón é, ademais, unha fiestra aberta ao máis ínclito pasado do Ancien Régime, en que os seus pares se atribuían dominio absoluto da verdade, a máis diso ter sobrados recursos económicos e políticos para exercitarlo. Ese dominio, que o Concordato de 1851 lles seguiu mantendo privilexeadamente nos seus artigos 1, 2, 3 e 4; que lles foi renovado no Concordato de 1953; e do que quedan sobradas referencias nos Acordos asinados entre 1976 e 1979, aínda lle permite a este ex-Prefecto do Culto católico soster unha “ideoloxía” -agora si- moi peculiar para os tempos actuais. A súa referencia á Constitución válelle para amparar de todo, incluídos por suposto "os recortes á liberdade de ensino, ou ao non desenvolvemento de todo o implicado e esixido no dereito á liberdade relixiosa": todo lle é pouco. Isto, lóxicamente, desvía a atención doutros asuntos de fondo, por exemplo, ata que punto estean xustificados os privilexios económicos e subvencións diversas con que a Igrexa católica sostén -a conta do diñeiro de todos- as súas actividades particulares, incluída a propaganda e o acusar de perversos “ideólogos” aos que sosteñan teses contrarias ás súas.
Esta arte de argumentar para ter sempre razón ou para defender posicións que se cambalean por moita tradición que arrastren dos xeitos apoloxéticas do pasado, non cesa de modernizarse. No ámbito da Política educativa está moi ben situado o recurso ás instancias internacionais como garantes de que o que se estea facendo vai na dirección correcta e segura. Habería que preguntar quen o apoia, pero non adoita facerse, malia que non parece que o FMI, a OCDE ou o Banco Mundial estean moi interesados na democratización do saber. Entre os seus obxectivos parece predominar a domesticación dos futuros traballadores, xusto cando o seu futuro na xeración de valor será decrecente a medida que se vaia impoñendo a nova revolución das máquinas. En países como España onde aínda persiste en moitos medios autoflaxelante pesar por non estar á altura como correspondería, informes como o da OCDE a través de PISA ou o que estes días circulou, denominado co acrónimo PIRLS, en que se acumulan datos relativos a “comprensión lectora”, animaron moito ao Sr. Marcial Marín, actual Secretario de Estado en Educación, pese a que é consciente de que mente nos seus afáns de mostrar o seu amor á educación española. Proba disto foi a súa actitude cos representantes sindicais que acudiron o xoves 30 de novembro a tratar o procedemento de oposicións para cubrir as prazas indispensables de profesorado que o sistema escolar necesita para non entrar en colapso.
A pregunta para distinguir un pouco se dun problema grave se trata e se a solución proposta obedece a algún xénero de perversa “ideoloxía”, é saber a quen beneficia o acordo ou o disenso. De entrada, o correcto en todo caso de litixio é a dúbida e a desconfianza. Que se fale moito ou pouco nos medios ou nas redes sociais do asunto ou que, ata, non se fale nada, non son signos de verdade ou mentira: as formas de tomadura de pelo están omnipresentes e, agora, poden estalo de xeito masivo. E falando de libros, de maior ou menor capacidade argumentativa para o que queiran dicir, haberá de proceder do mesmo xeito se non se desexa que o manipulen a un.
Intereses e Historia
Os que máis alardean de neutralidade adoitan ser os máis ideoloxizados. E tamén pode asegurarse con certeza que non hai historia da educación que non teña o seu punto político. Como adoita dicir o prestixioso catedrático Manuel de Puelles, “a educación, o poder e os intereses áchanse moi interrelacionados” xogando sempre o factor político un papel sobresaliente nesa combinación. Se son moitos os poderes que perseguen o dominio da escola -conclúe-, “a historiada educación é sempre historia política”.
TEMAS: Política educativa. Guerra fría cultural. Ideoloxía. Anti-ideoloxía. PISA. PIRLS. Acordos España-Santa Sé. Cañizares. Privatización educativa. Relixión na escola.
Manuel Menor Currás
Madrid, 10.12.2017
No hay comentarios:
Publicar un comentario