A ausencia republicana

O 14 de abril de 1931 abriuse un camiño modernizador da sociedade española, do que aínda quedan tramos por percorrer.

As aprendizaxes dos nenos e nenas da posguerra tiveron ausencias ás que se engadirían outras despois de 1978; as limitacións educativas que viviu a maioría eran contrarias ao que o sistema democrático da República empezara. Comprometido a modificar desigualdades, iniciara os primeiros pasos para que a educación chegase a todos os cidadáns. En 1977, os Pactos da Moncloa mostraron que aquelas carencias proseguiran durante trinta e oito anos, os mesmos que roldaban moitos daquelas xeracións cando votaron o referendo da CE78, aquelas xeracións.

O Ensino na República

En 1975, Mariano Pérez Galán reconstruíra aquela gran ausencia en O ensino na Segunda República (Madrid: Cadernos para o Diálogo). Nesta achega, principal para o contraste da educación escolar que tiveron as xeracións da posguerra, aludía á Natacha de Casarón, peza teatral en que a protagonista, liderando un grupo de docentes, simbolizaba boa parte dos ideais da Institución Libre de Ensinanza (ILE) e da burguesía democrática da República. Nas liñas pedagóxicas daquela mestra estaba o traballo colaborativo, a afable sinxeleza, o excursionismo, o traballo como reflexión, a coeducación, o teatro, a capacidade crítica, o cosmopolitismo, a tolerancia e o aprecio ao patrimonio cultural.

 

Tras esta Natacha –símbolo da avanzada modernidade cultural que se preconizaba- o dramaturgo asturiano simbolizaba a apertura da Universidade ás mulleres, o papel da Escola Superior de Maxisterio desde 1909, acompañada desde 1932 coa Sección de Pedagoxía en Filosofía e Letras ou o Decreto de setembro de 1931, que urxía “dotar á escola de medios para que cumprise a súa función social… de ser xardín e taller, convivencia de todas as clases e confesións”, razón pola que apostaba por mestres con “unha rica formación”. A personalidade de Manuel Bartolomeu Cossío, catedrático do doutoramento de Pedagoxía desde 1904, está representada nesta peza polo tío Santiago, sempre pendente da evolución do traballo de Natacha. O contrapunto poñíano na obra a protectora do centro e outra profesora, estereotipos que facían do memorismo, a disciplina, a obediencia e a xerarquización autoritaria do que e como ensinar, unha pedagoxía antagónica.

A peza teatral, estreada en Barcelona en decembro de 1935, facíase eco da tensión política existente; o seu autor, moi activo nas Misións Pedagóxicas, pronto habería de exiliarse. A oposición dos conservadores ás Misións, e de paso á ILE, que mostrou, entre outros, José Ibáñez Martín (futuro ministro de Educación Nacional), fixo que en 1935 reducísese o orzamento; víanas como un instrumento “para que se divirtan uns cuantos señores privilexiados da Xunta de Ampliación de Estudos (JAE)”. A nosa Natacha representa un espello da educación que puideron ter os nados na posguerra, é unha testemuña muda do que puido ser e non foi.

Outro asturiano que lle prestou atención ao que a súa xeración perdera foi Paco Taibo I, nuns recordos entrecruzados cos de amigos como Anxo Álvarez, Carlos Bousoño ou Manuel Lombardero. Igualmente exiliado, fixo unha irónica descrición daquel tránsito da liberdade republicana á represión franquista detallando como “as ausencias deixaron tan enorme oco que os recordos levantan ecos aínda”. Da supervivencia daqueles vencidos destaca a curiosidade por novas lecturas na librería Cervantes de Oviedo, convertida en epicentro vital; en Para parar as augas do esquecemento (2017), libros e escritores son compañeiros de aventuras e fatigas dos protagonistas, e os que piden ou non piden uns ou outros mestres sinalan as imposicións dos triunfadores no medio do pavor e a rutina; os tempos non estaban “para ter ideas”, podían “levar por mal camiño ao mellor educador”, mesmo á morte, aínda que fose “boa persoa”.

 A ausencia de Natacha

Taibo non esquece como de orgullosos andaban quen “repartía o ceo e o inferno de acordo con as ideas políticas”. A ausencia do mundo de Natacha faríase crecientemente presente para todos. Durante anos, “a realidade” do sucedido tapouna o empeño dos vencedores en que a poboación vivise nunha vixiada Cruzada permanente; tras palabras moi repetidas como “depuración”, “vitoria” ou “reforma”, procurouse a simbiose da obediencia coa orde establecida. Retardouse namentres a conciencia de sufrir unha política educativa carencial, causada polo que, segundo moitos, fora unha guerra entre curas e mestres; a voz narrativa de Anxo, protagonista de Luna de lobos, de Julio Llamazares en 1985, xa era a dun mestre evadido á montaña despois da guerra con outros guerrilleiros en que se advirte esta perspectiva. Logo, repetiríase moito que a Guerra Civil perdérona os mestres e gañárona os curas, como interpretou Secundino Serrano en: Maquis, historia da guerrilla antifranquista (2001), e en: As feridas da memoria (2016); Nieves Concostrina repíteo en Calquera tempo pasado foi anterior (2021).

O articulado laico da CE31 e as medidas que seguiron sobre culto e clero, cemiterios e matrimonio civil expresaran unha ruptura co Concordato de 1851, pero armaran un compoñente relevante na pelexa cultural, ideolóxica e política, que, xunto coa cuestión agraria, inclinou aos oligarcas tradicionais a ver nas reformas republicanas da escola un atentado contra o seu control da poboación, sobre todo nas áreas rurais. Para dar unha tinguidura de lexitimidade ao relato posterior á Guerra e ás depuracións de docentes que trouxo consigo, a “nova” educación silenciou, entre outras moitas cousas, que, cando soamente estaba escolarizado o 58,1% dos nenos comprendidos entre os seis e os doce anos, a República adoptara entre as súas primeiras decisións, desde 1931, un plan de construcións escolares a razón de 5.000 anuais durante o quinquenio seguinte; e do mesmo xeito silenciaron outros logros en cuestión de dereitos civís e políticos. O soño do artc. 3 da CE31: “O Estado español non ten relixión oficial”, coa prohibición consecuente da súa presenza institucional no sistema escolar (arts. 48, 49 e 50) e noutros aspectos da vida civil, quedou arrumbado coa Guerra. Pasaron desde entón 83 anos e o significativo, de todos os xeitos, é que tras os Acordos de 1979, como acaba de escribir Paco Delgado, múltiples exemplos cotiáns de agora mesmo –incluída a LOMLOE, novena lei orgánica do sistema escolar despois da CE78-, mostran que aínda é imposible a laicidade do Estado.

TEMAS: Institución Libre de Ensino.- Xunta de Ampliación de Estudos.- Constitución Española de 1931.- Constitución Española de 1978.- Acordos entre España e a Santa Sé de 1979.MMC (11.04.2023)