O vandalismo cultural revitalízase

Mestres e profesores téñeno difícil: Libros reescritos, arte mutilada e Intelixencia artificialmanipulada limitan a súa liberdade docente.

A americanización de costumes, que deu os seus primeiros pasos tras os Pactos de 1953, non cesou. A ansia de abandonar a autarquía da posguerra -tan ben contada por Berlanga en Benvido Míster Marshal ese mesmo ano-, tivo no plano político máis imitadores de Reagan, Bush e Trump, que dos líderes demócratas. De EEUU séguennos chegando, influencias, modas e inventos que marcan moitos ámbitos da vida española. Da infinidade de artigos de consumo e costumes americanas que entraron nas nosas vidas durante estes anos, merece a pena lembrar que, hai pouco máis de 40 anos, Motorola puxo á venda o primeiro móbil; en 1976, empezou a comercializarse en Madrid e Barcelona, só para vehículos. Hoxe, hai case 56 millóns e medio de liñas operativas, que cambiaron profundamente os hábitos de vida e, tamén, os que incumben á infancia e adolescencia escolar. O móbil, case indispensable, é obxecto de atención educativa polo seu potencial positivo e negativo: os instrumentos que usamos para que a man sexa unha extensión do cerebro non sempre se aplican a xerar competencias sociais.

Reescrituas censoras

Entre os hábitos que, procedentes de EEUU, cabe advertir dun tempo para acá, ten gran interese o celo puritano que aquí empezou a render respecto a reescribir libros do pasado suprimindo expresións e frases que, en linguaxe doutra época, non son “de bo ton”. É laudable que haxa hoxe máis atención á igualdade da muller e os nenos, pero non parece razón suficiente para a revisión, expurgo e branqueamento das palabras, metáforas e xiros expresivos das relacións humanas en tempos pasados. Á parte de que a mutilación deses textos déixaos irrecoñecibles como testemuñas da Historia, a nova moda é expresiva dos camiños da moxigatería censora que, en definitiva, non ansía a mellora das desigualdades que xere a sociedade actual, senón demostrar a “boa conciencia de boas persoas” coartando a liberdade de expresión das demais no que ten de maior interese: denunciar as situacións inxustas.

Reescribir narracións literarias do pasado, novelas e contos en clave puritana non é o camiño para eliminar os problemas; simplemente é autoritarismo repetitivo do afán conservador de que que nada cambie, por inxusto que sexa. Infantilizar á sociedade e manipulala para que pareza que somos máis bos é exactamente o mesmo que se facía no pasado escolar, en que para ler un libro pedíase un permiso, que era negado se non estaba ben cualificado no catálogo de Lecturas boas e malas, do P. Otaola, Garmendía de Otaola. Esta guía –entre outras de similar estilo- continuaba a censura contra os “erros” heterodoxos que entretivera a Menéndez Pelayo. A orientación didáctica da lectura, convertida en moxigatería, ocupouse da “boa prensa” desde o século XIX; impuxera que os libros levasen o selo eclesiástico do imprimatur, e nunca parara en que a prensa o tivese mal para ser medianamente libre. Desde 1478 a 1834 estivera vixente a Inquisición a efectos de censura e control do que lía a xente (a pouca que sabía ler) e, de engadido, con motivo da Guerra Civil, volveran os bibliocaustos e as censuras de bibliotecas e autores cuxa presencia nas listaxes dos expurgos sucesivos crearon hábitos perniciosos. Efecto inducido por esta santurronería foi a dificultade para ler unha Biblia en castelán antes de 1965; nos rituais das misas sempre era lida en latín. En fin, ese mesmo ano tivo lugar a reestruturación do Santo Oficio, que pasou a chamarse Congregación da Fe, pero a gran cantidade de “libros prohibidos” ata entón seguiu vixente en moitas mentes coa mesma prevención que tivera no Index.

Arte mutilada

Na expresión artística, razóns similares, revestidas de pretexto confesional, estiveron sempre detrás das obsesións iconoclastas, que deixaron unha longa historia nas guerras político-relixiosas do século XVI-XVII ou nas revolucións de finais do XVIII. Fai cinco anos, Catherine Nixey lembrou en A idade da escuridade como a arte clásica, grego e romano, foi profundamente mutilada, cando non destruído, despois de que o cristianismo declarásese triunfante do paganismo cando pasou a ser a relixión oficial do Imperio Romano no ano 370 d.C. Nalgúns dos lugares a que presta atención, o fanatismo relixioso iconoclasta volveu ser noticia recente; en marzo de 2001, o foi a destrución dos Budas de Bamiyán (Afganistán): os talibán preferiron o baleiro dun nicho de 55 metros de altura.

Aí seguimos: desta tradición vén o Pin parental que algúns piden os que ven rebeldes fronte a quen non lles seguen ou non canten aleluyas aos seus negacionismos. En Florida, unha profesora acaba de sufrir o seu alcance con Miguel Ángel e o seu David, obra que, segundo as fobias dos pais do seu alumnado, é unha escultura pornográfica, inapropiada para mozos e mozas de 11 e 12 anos. O consello escolar do centro deulle a escoller entre ser despedida ou dimitir, e non é o único caso en centros controlados por grupos de mentalidade conservadora e ultraconservadora: as clases de arte, de bioloxía, de historia e similares están a ser obxecto de obsesións enfermizas co coñecemento e a beleza; para nada coinciden coa harmonía que Miguel Ángel atribuía á Creación. O medo para recoñecer tabús, acompañado de prohibicións culpabilizadoras, xa lle tocou ao artista renacentista noutras obras; as roupas dos personaxes do seu Xuízo Final –na Capela Sixtina- foron pintadas por Daniele de Volterra, a quen, despois da morte de Miguel Ángel, Pío V encargoulle tapar os xenitais das figuras; por tal servizo, os italianos alcumárono Il Braghetone.

Estes vetos á lectura e á arte, en nome da cultura, non son nada, de todos os xeitos, en comparación co que pode traer a manipulación dos datos que configuran a educación dos algoritmos que rexen a vida cotiá á procura de rendibilidade. A Intelixencia artificial está en fase de desenvolvemento exponencial, e o control da información, de noticias, competencias laborais, postos de traballo e infinidade de decisións que afectan á nosa liberdade de pensar e actuar, están en mans de grupos de poder que nin eliximos nin controlamos. Non só o puritanismo, senón outros idearios contrarios á vida democrática, teñen capacidade para actuar en nome de supostos bens maiores con procedementos autoritarios, a beneficio de obxectivos privados. A petición dunha moratoria para a evolución que está a ter a tecnoloxía dixital, dubidosa nalgúns aspectos, é unha gran chamada de atención sobre derívalas contrarias á tan invocada “liberdade” dos cidadáns.

TEMAS: Liberdade de expresión.- Moxigatería censora.- Bibliocaustos.- Intelixencia artificial.- PIN parental.

MMC (04.03.2023)