Presenza de Mariano Cuadrado, mestre e alcalde morto en 1939

A Historia -non as historias- é vital para os que queren entender os cambiantes procesos en que, aínda que non o saiban, poden estar involucrados.

O próximo 17 de setembro, diversas asociacións de Torrelodones, localidade madrileña case serrana, conmemoran o 80º aniversario da morte do que fora o seu mestre desde 1931 e alcalde do seu Concello desde as eleccións de 1936. As tapias do cemiterio da Almudena, en Madrid, foron testemuñas mudas da súa morte o 15.09.1939, como o foron de moitos outros fusilamientos nos anos da inmediata postguerra.

Pasado/Presente
É de celebrar o recoñecemento que, especialmente desde 2014, vén suscitando públicamente nese pobo este mestre republicano. A democracia actual aínda non atopou o modo de conciliarse cos que non dubidaron en defender os valores de que presume. Salvo en espazos moi concretos, non normalizou a “memoria histórica”: grupos e persoas hai que propalan como “infame” canto a ela concerna. Os historiadores e os docentes encargados de ensinar qué foi ese primeiro terzo do século XX non lograron transmitir que o realmente aconteceu, qué cambiou ou non desde entón, e ata que punto teña interese colectivo o coñecemento rigoroso e fiable de todo iso. Non son os que máis twitean os máis enteirados respecto diso, nin tampouco os revisionistas ocupados en aumentar o descoñecemento xeral. Cos riscos que implica para a convivencia ignorancia consentida ou promovida.

O ocorrido entre 1936 e 1945 -prorrogable en moitos casos ata 1975- cos mestres, profesores, investigadores e especialistas en axuntar a modernización do saber co modo de comunicalo, foi especialmente grave polo atraso que supuxo. Aínda dá pavor ler no BOE de 10 de decembro de 1936, as instrucións que cursou José María Pemán para que actuasen as Comisións de depuración dando ánimo a desprezo, delacións e sufrimentos sen conto, ademais de exilios indeseados. Na inauguración do curso 1940-41 -xusto cando asasinaron a Mariano Cuadrado-, o ministro de Educación, José Ibáñez Martín explicouno dicindo:

“Era vital para a nosa cultura amputar con enerxía os membros corrompidos, segar con golpes certeiros e implacables de gadaña a maleza, limpar e purificar os elementos nocivos. Se algunha depuración esixe minuciosidade e enteireza para non dobregarse con xenerosos miramentos a consideracións falsamente humanas, era a do profesorado”

Presenzas
Este luctuoso aniversario permite recordar que estamos EN PRESENZA DUNHA AUSENCIA. Este oxímoron é o título dun libro de Mahmud Darwix, froito do éxodo palestino desde 1947. Igual que vale a este poeta para explicar a súa traxectoria literaria con ese peso, preguntando aos homes de boa vontade “se a terra dos homes é para todos os homes”, é apropiado para quen, por efecto de resolucións como a que lle quitou a vida ao mestre de Torrelodones, non tivemos como docentes aos que nos corresponderían se fose outra a Historia de España e non fose entregado o Ministerio de Educación Nacional a persoas moi afastadas da calidade educativa, máis interesadas en controlar, vixiar e castigar heterodoxias do nacionalcatolicismo, que nos menesteres do coñecemento e o seu goce.

Ademais, como sucede a Darwix con Galilea, séguelle pasando a moitos españois co seu sistema educativo. Máis que algo sólido e consistente, só lles resulta un sistema de palabras, de “nomes escritos con vapor”, en que prima a bipolaridade ambigua e inconcreta: escola/colexio, pública/privada, educación/escolarización, liberdade/coherción, coñecemento/dogmatismo, laicidade/confesionalismo, igualdade/segregación, etc.. O peso do segundo sempre se come o valor significante do primeiro, e  “a mellora da calidade” -gran obsesión neoliberal- encoméndase sempre á voluntariedade das e os docentes e aos artefactos tecnolóxicos. Algo máis aparente que real, desestruturado e aleatorio.

Esta configuración dicotómica, que tende a crecer cada vez máis -e desmoraliza a cantos pelexaron por unha escola pública digna, esixente e ben valorada-, ten historia. Estamos en PRESENZA dun sistema que se fortaleceu nestes 80 anos, sobre o que foi a educación española desde antes da Lei Moyano en 1857, como Yvonne Turin estudou tan ben. Consolidado desde que fora fusilado Don Mariano Cadrado, as modulacións que ha ter desde 1975 foron leves e é moi recoñecible que queda desa traxectoria.

Desde 1936, os golpistas trataron de erradicar o asentamento dos dereitos civís e as realizacións republicanas que os levasen a efecto. Apresuráronse para que as xeracións que fosen á escola logo do seu “triunfo” non os botasen en falta. Depurados e amedrentados cantos mestres, profesores e científicos puidesen defendelos, a primeira PRESENZA que impuxeron foi ralentizar a erradicación do analfabetismo. Se se len os Acordos da Moncloa, de outubro de 1977, constataranse as grandes carencias con que iniciamos a Transición. Non se esqueza que só a finais dos oitenta -cincuenta anos logo de terminada a Guerra- puido dicirse que estaba escolarizado o 100 por 100 dos nenos e nenas españois menores de 14 anos.

Ausencias
Doutra banda, a imposición nas aulas de AUSENCIAS como a de Mariano Cuadrado supuxo unha creba potente na modernización de saberes e no crecemento dos ritmos e valores democráticos desde a escola. No seu lugar, o medo, o tradicionalismo e a cerrazón dogmática tiveron ampla facilidade para impoñerse. Non é difícil advertir canto perduraron moitas carencias no sistema educativo, ou como tratan de sosterse máis aló da estrita escolarización afectando á universalidade dunha educación en igualdade. Recórdense, neste sentido, as manifestacións que seguiron á LODE (1985) e á LOXSE (1990) e quen as promovieron enarbolando que significaban a “exebeización”, “baixada de nivel” e consignas similares. Obsérvense, en fin, os xiros que impuxo a LOMCE en 2013, e poderase advertir como as formas de ralentización se transmutaron cara a canto implica a universalización da igualdade cualitativa dunha educación homologable. Ese segue sendo o gran reto logo de 80 anos. Bastantes das tensións que neste preciso instante cruzan por Ferraz non son alleas ás discrepancias neste campo, mentres os lemas e prácticas do conservadurismo político agudizan a desigualdade.

Ao conmemorar a ausencia de Don Mariano Cuadrado, o sistema educativo español segue estando en PRESENZA de múltiples AUSENCIAS. As xeracións escolares destes 80 anos han ter que soportalas e só os esforzos adicionais dos docentes voluntariosos dignificaron unha situación que, ás veces, segue sendo penosa. As configuracións sucesivas do Estado nunca se tomaron a educación dos españois co compromiso que o fixeron os republicanos do primeiro bienio. E é previsible que esa deixación tan arraigada prosiga -xunto a moitas outras que coartan a xeneralización dunha boa educación para todos e todas- mentres desde as Consellerías de Educación e desde o Ministerio de Educación só se ocupen de “a calidade” educativa como dun ben de consumo, sen preocuparse de que a corrupción da linguaxe atrapa pronto a toda a sociedade. É de xustiza reverter a situación de presenzas e ausencias existente?


TEMAS: Historia da España actual. Educación española e II República. Depuracións de docentes. Calidade educativa. Mariano Cuadrado.

Manuel Menor Currás

Madrid, 10.09.2019