Bibliodiversidade

Esta tendencia editorial, propicia para os bos lectores, ten por diante o gran reto de corrixir a pobreza lectora de moitos outros

Nun momento como o actual, de grandes incertidumes, en que non faltan os lectores da Apocalipse –coa besta pugnando por escravizar aos humanos-, feiras do libro como a de Madrid son un alento para lecturas máis esperanzadoras, capaces de seguir espertando soños de mellora social e, de base, unha máis sustentable maneira de vivir en paz coa Terra común. Dentro dese gran acontecemento, concorren libreiros, editores, algúns autores e demais fabricantes de libros. Na tarefa de ofrecer o seu produto aos lectores, ten particular mérito a existencia dos que, na xerga desta potente actividade económica, adoitan coñecerse como “os pequenos editores”, ese conxunto de máis de 300 editoriais que batallan día a día por sacar adiante unha gran diversidade de novidades cada ano. Non é que ofrezan moitos títulos cada ano, senón títulos distintos de autores cuxas voces, sen eles, quedarían silenciadas pola dinámica prevalente do mercado.

A principal característica destes pequenos editores consiste, igual que sucede noutros sectores económicos, eles constitúen a inmensa maioría das empresas editoriais. Os grandes grupos editoriais, con todo, son poucos: teñen catálogos máis grandes e editan máis libros, sobre todo os que están pensados para ser bestsellers e acaparan os mellores postos nas librerías.

Dalgún modo, os pequenos editores fan un produto en gran medida artesanal ás veces, con moito mimo en toda a cadea de produción, mentres que as outras, hexemónicas en diversos campos, fan produtos deseñados en plan taylorista para a gran cantidade de exemplares vendibles. Son dous mundos complementarios pero distintos en moitos aspectos.

Desde os anos noventa en que apareceu este termo da bibliodiversidade na escena cultural, este segmento dos pequenos editores -que, ás veces, se procalaman ademais “independentes”- acrecentou a súa conciencia da súa particular diversidade. A imitación do que leva bastantes máis anos sucedendo coa biodiversidade -recurso fundamental da Natureza para a renovación dos indicadores vitais do reino vexetal e animal-, para que a supervivencia na galaxia de Gutenberg non entre en grave risco é imprescindible a bilbliodiversidade. A difusión do saber, que o invento da imprenta posibilitou, ao poñer en risco a unicidade da verdade provocou a rápida aparición do Nihil obstat, a inquisición e múltiples modos de censura, que impuxeron o que se debe ou non ler. Nestes tempos últimos, o campo editorial converteuse nun gran uniformador cultural que pon en risco a pluralidade do coñecemento e a súa difusión. Os grandes grupos editoriais xogan preferentemente nesa banda; pertencen a grandes corporacións financeiras e veñen ser unha parte máis doutras extensións culturais e educativas, que se encargan de propagar, con fino estilo e métodos moi sofisticados, o que hai que saber. Os máis emprendedores das pequenas editoriais son quen, con moita dedicación e gran risco económico ás veces, teñen na súa man a sustentabilidade da diversidade de voces, diversidade de miradas e opinións, que poden difundir códigos e patróns culturais con que poder enfrontar cun mínimo de garantía unha realidade crecentemente complexa. Aos pequenos editores débese unha gran parte da variedade de textos que, doutro xeito, fose difícil que chegasen aopúblico. Con eles, os cidadáns lectores poden ter nas súas mans posibilidades alternativas de achegamento, incluídas as máis críticas, a cuestións complexas, con gran variedade puntos de vista posibles. Elas son as que abren máis xanelas para reflexionar en liberdade e atopar algunha solución cando, de fondo, trátanse problemas de difícil arranxo, ou cando se revisan outras que de xeito evidente teñen atraso ou erro no seu enfoque.

Neste tempo en que tende a impoñerse o pensamento único, ao que é tan propensa esa clase media de cuantos non son de clase alta, pero cren que están de sorte de chegar a selo con salarios mileuristas, a bibliodiversidad pon remedio á praga de lectores de libro único -e pensamento único-, que non admite outros libros e autores o seu lado, aínda que ás veces. No mundo de aparencias que vivimos a polifonía das redes sociais é enganosa; por máis propicia ao autoengano egocéntrico que á diversidade, no canto de reflexión simpática, tende ao semianalfabetismo narcisista e pecha as máis rudimentarios sinais de imparcialidade ao coñecemento obxectivo. Para un mundo en que a sustentabilidade é cada vez máis un horizonte indispensable, soster a bibliodiversidade é unha importante contribución social. Os cidadáns lectores agradecen a existencia destes soñadores, capaces de editar textos que as grandes cadeas do mundo do libro non adoitan atender. O libre mercado obriga a que, para soster este nicho, os pequenos editores se asocien para mover mellor os seus catálogos nas librerías. Vivir e sobrevivir neste campo de negocio é tan complicado como en calquera outro ou, se cabe, un pouco máis cada ano que pasa, pola tendencia crecente das grandes editoriais ás concentracións que, á súa vez, xeran que a súa mercadotecnia acapare a atención de libreiros e lectores.

Na pelexa por este mercado, os editores bibliodiversos teñen máis posibilidades, se se asocian, de facer chegar aos bos lectores unha gama de textos, máis rica e, ás veces, de maior calidade editorial. Ademais, agora que está demostrado que o soporte en papel non foi varrido polo libro electrónico, os soños destes editores teñen máis posibilidades. En principio, haxa datos estatísticos optimistas, que a pandemia puxo de relevo: os lectores aumentaron e eles deberán agudizar o enxeño para ver que as súas propostas fan medrar a lectura. Non estará de máis, que revisen ben as súas propias estatísticas e as cotexen coas que no mundo educativo existen. Sendo mundos afíns e ata imprescindibles, cando unha das funcións principais para as que naceu a universalización da escolarización foi o aprender a “ler”, non é bo agoiro que o crecemento xeral da lectura que adoitan manexar os gremios de editores, especialmente con motivo destas feiras do libro, se compadezca mal con indicadores como o que fai ben pouco indicou o último informe PIRLS (Estudo Internacional de Progreso en Comprensión Lectora), en que respecto a a maioría doutros 56 países da OCDE/OCDE, o nivel de comprensión lectora do alumnado en 4º curso de Primaria vén caendo aos niveis baixos do conxunto desde 2016. En boa medida, o fracaso exprésao un 25% destes mozos e mozas; outro 40% mantense nun nivel intermedio baixo, mentres hai un 30% de nivel intermedio alto e só un 6% claramente alto. Todo un reto a superar, se non queremos que campe o vello analfabetismo revestido de trampantoxos enganosos.

Manuel Menor

04/06/2023